Zəngəzur dəhlizi: Tarixin irsi və geosiyasətin yeni şəfəqi

Zəngəzur dəhlizi məsələsi Azərbaycan və Ermənistan arasında münaqişənin bitməsindən sonra yenidən beynəlxalq diqqətin mərkəzinə yerləşib. Bu dəhliz, təkcə Azərbaycan və Ermənistan üçün deyil, həm də regional və qlobal güclər üçün əhəmiyyətli strateji keçid nöqtəsi hesab olunur. Xüsusilə 44 günlük Vətən müharibəsindən sonra Azərbaycanın zəfəri ilə yaranan yeni geosiyasi reallıqlar Zəngəzur dəhlizinin siyasi, iqtisadi və hərbi əhəmiyyətini bir daha artırdı. Azərbaycan bu dəhlizin açılması ilə Naxçıvan Muxtar Respublikası ilə əsas ərazi arasındakı birbaşa əlaqəni bərpa etməyi və türk ölkələrilə inteqrasiya prosesini gücləndirməyi planlaşdırır. Bəs geosiyasi olaraq Zəngəzur məsələsinin taleyi necə olacaq?

Mövzu ilə bağlı açıqlama verən siyasi şərhçi Fərid Dəmirov bildirib ki, Zəngəzur bölgəsi Azərbaycan və Ermənistan arasında tarixən münaqişə mənbəyi olmuşdur. Onun sözlərinə görə, Qərbi Zəngəzurun Ermənistan SSR-yə verilməsi nəticəsində Azərbaycanın əsas ərazisi ilə Naxçıvan arasında quru əlaqəsi kəsildi. Bu qərar bölgədəki güc balansını pozaraq Azərbaycanın qlobal və regional inteqrasiya imkanlarını məhdudlaşdırdı. Azərbaycan üçün bu bölgə tarixi torpaq olmaqla yanaşı, həm də mühüm iqtisadi və coğrafi əhəmiyyətə malikdir. Zəngəzurun nəqliyyat dəhlizi olaraq bərpası yalnız iqtisadi canlanmanı təmin etməyəcək, həm də Azərbaycanla Türkiyə arasında birbaşa quru əlaqəsinin bərpasına gətirib çıxaracaq:

“Müasir Azərbaycan siyasətində bu dəhlizin açılması tarixi ədalətin bərpası kimi qiymətləndirilir. Eyni zamanda, Zəngəzurun açılması regional iqtisadi inteqrasiyanın sürətləndirilməsi və regionun infrastrukturunun bərpası üçün açar rol oynayır”.

Müsahibimiz qeyd edib ki, Zəngəzur dəhlizi layihəsinin həyata keçirilməsi, yalnız Azərbaycanın deyil, həm də Türkiyə və Mərkəzi Asiyanın türkdilli ölkələrinin regional güc mövqeyini gücləndirmək məqsədi daşıyır:

“Türkiyə Azərbaycanın bu layihədəki strateji tərəfdaşı kimi çıxış edərək, türk dünyasının daha geniş bir inteqrasiyası üçün bu dəhlizin açılmasını dəstəkləyir. Bu dəhliz, həmçinin Çin və Avropa İttifaqı üçün də strateji əhəmiyyət daşıyır, çünki Asiya ilə Avropa arasındakı ticarət yollarının daha sürətli və təhlükəsiz keçidini təmin edə bilər. Rusiyanın isə Zəngəzur dəhlizi məsələsində rolu daha mürəkkəbdir. Moskva, regionda həm Azərbaycan, həm də Ermənistanla müttəfiq münasibətlərini qorumağa çalışsa da, Ermənistanın Rusiyadan uzaqlaşaraq Qərblə yaxınlaşma tendensiyası və Azərbaycan-Türkiyə ittifaqının güclənməsi Kremlin diqqətini çəkir. Rusiya, Zəngəzur dəhlizinin açılması ilə regionda artan Türk təsirini məhdudlaşdırmağa çalışır və regiondakı maraqlarını qorumaq üçün daha balanslı mövqe tutmağa məcbur olur. Buna baxmayaraq, Moskva bu layihəni tamamilə bloklamağa çalışmır, çünki regiondakı nəqliyyat yollarının açılması Rusiya üçün də iqtisadi faydalar gətirə bilər”.

Ekspert həmçinin diqqətə çatdırıb ki, Ermənistan isə Zəngəzur dəhlizinə qarşı ən böyük müqaviməti göstərən tərəfdir: 

“İrəvanın narahatlığı ondan ibarətdir ki, bu dəhlizin açılması Ermənistanın suverenliyinə təhlükə kimi qiymətləndirilə bilər. Ermənistandakı daxili siyasi qarşıdurmalar və Paşinyanın müxalifət tərəfindən təzyiq altında olması da Ermənistanın dəhliz məsələsində qəti qərar verməsinə mane olur. Ermənistan hökuməti bu məsələdə Rusiya və Qərb arasındakı balansı qorumağa çalışsa da, qərarların qəbul edilməsində daxili və xarici təzyiqlər İrəvanı çətin vəziyyətə salır”.

Zəngəzur dəhlizi layihəsinə beynəlxalq güclərin marağı getdikcə artırdığını qeyd edən Fərid Dəmirovun sözlərinə görə, Çin və Avropa İttifaqı bu dəhlizin açılmasının regional ticarət marşrutlarını qısaltmaq və təhlükəsiz nəqliyyat imkanları yaratmaq potensialına malik olduğunu qəbul edir:

“Xüsusilə "Bir Kəmər, Bir Yol" təşəbbüsü çərçivəsində Çinin Mərkəzi Asiya ilə Avropa arasındakı ticarət yollarını genişləndirmək məqsədi Zəngəzur dəhlizinin əhəmiyyətini artırır. Avropa İttifaqı da bu layihənin reallaşmasını Cənubi Qafqazda stabilliyin təmin edilməsi və enerji təchizatı təhlükəsizliyinin artırılması baxımından mühüm addım kimi qiymətləndirir. ABŞ isə bu məsələdə daha ehtiyatlı mövqe tutur, çünki bölgədəki strateji balansın dəyişməsi Qafqazda onun maraqlarına təsir göstərə bilər. ABŞ üçün regionda sabitliyin qorunması və hər iki tərəflə dialoq vasitəsilə qarşıdurmanın qarşısını almaq prioritetdir. Lakin bu dəhlizin açılması ABŞ-nin də ticarət maraqlarına fayda verə biləcəyi üçün Vaşinqtonun məsələyə tam qarşı çıxması gözlənilmir”.

Son olaraq siyasi şərhçi vurğulayıb ki, Zəngəzur dəhlizi Cənubi Qafqazın və daha geniş regionun gələcəyini müəyyənləşdirəcək strateji layihələrdən biri olaraq qalır. Azərbaycan üçün bu dəhlizin açılması iqtisadi inkişafın sürətlənməsi və regional inteqrasiyanın gücləndirilməsi üçün mühüm addımdır. Ermənistan üçün isə Zəngəzur dəhlizinin açılması daxili siyasət, təhlükəsizlik və beynəlxalq mövqeyə təsir edəcək əsas faktor kimi çıxış edir. Türkiyə, Rusiya, Çin və Qərb dövlətlərinin də bu layihəyə marağı onun qlobal miqyasda strateji əhəmiyyətini bir daha vurğulayır:

“Bütün bu reallıqlar fonunda Zəngəzur dəhlizi məsələsi yalnız Azərbaycan-Ermənistan münasibətlərinə təsir göstərməyəcək, həm də regionun gələcək siyasi və iqtisadi arxitekturasını yenidən formalaşdıracaq. Bu dəhlizin açılması ilə həm Cənubi Qafqazda sülhün və əməkdaşlığın bərqərar olacağına ümidlər artır, həm də beynəlxalq güclərin maraqlarının toqquşduğu strateji bir məkan olaraq qalır”.

Əli Hüseynov