VƏZİYYƏT DƏYİŞİR: Yaponiya Türk Dövlətləri Təşkilatına üzv ola bilər - Çin və Rusiya narahatdır

Türk Dövlətləri Təşkilatının (TDT) nüfuzu günü-gündən artmağa və daha geniş coğrafiyaya sirayət etməyə başlayıb. Özündə türk dövlətlərin siyasi, iqtisadi, mədəni birliyini etiva edən bu birlik həm də dünyadakı sülhün, sabitliyin qarantıdır. Bu birliyin üzvü olan dövlətlər tribunalarda sülhdən sabitlikdən yana çıxış edir, münaqişələrdə üçüncü tərəf kimi vasitəçilikdə iştirak edirlər. Məhz bu faktorlar bu birliyə dünya dövlətlərində də maraq yaradıb. Bu kontekstdə Yaponiya xarici işlər nazirinin müavini, uyğur əsilli Arfiya Erinin açıqlamasını misal göstərə bilərik. Arfiya Erin bildirib ki, rəsmi Tokio Türk Dövlətləri Təşkilatında müxtəlif formatlarda iştirak imkanlarını nəzərdən keçirir: “Mən etnik baxımdan uyğur türklərini təmsil edirəm və biz də türk dünyasının bir parçasıyıq. Mərkəzi Asiya ölkələri ilə yaradılan yeni əməkdaşlıq formatı tarixi addımdır”. O əlavə edib ki, gələcəkdə digər türk dövlətləri ilə daha geniş və əhatəli münasibətlərin qurulması Yaponiya üçün faydalı olacaq. Maraqlıdır Yaponiyanın TDT-ə üzv qəbul edilmə ehtimalı varmı? Əgər varsa bu Yaponiya və TDT-ə necə təsir edəcək?

Politoloq Aydın Quliyev məsələ ilə bağlı fikirlərini Crossmedia.az-la bölüşüb: "Yaponiyanın Türk Dövlətləri Təşkilatı ilə yaxınlaşmaq kursu, fikrimizcə, ilk növbədə geosiyasi maraqlardan qaynaqlanır. Son dövrlərdə Mərkəzi Asiya ölkələri, Cənubi Qafqaz və xüsusilə Azərbaycan vahid geosiyasi məkan kimi formalaşmaqdadır. Bu məkanın əlverişli geosiyasi və geostrateji mövqeyə malik olması, eyni zamanda zəngin təbii ehtiyatlarla fərqlənməsi kənar güclərin diqqətini ciddi şəkildə cəlb edir. Bu kontekstdə Yaponiya da Avrasiya miqyasında daha fəal və kontinental siyasət yürütməyə meyilli ölkə kimi Mərkəzi Asiyanın türk dövlətlərinə və ümumilikdə Türk Dövlətləri Təşkilatına maraq göstərməyə başlayıb. Təsadüfi deyil ki, yaxın vaxtlarda Yaponiya–Mərkəzi Asiya Sammiti keçirilib və Tokio açıq şəkildə türk dövlətləri ilə münasibətləri daha da dərinləşdirmək niyyətini ifadə edib. Bu marağın əsas səbəblərindən biri Avrasiyanın əsas nəqliyyat arteriyası hesab olunan Orta Dəhliz vasitəsilə Yaponiyanın quru yolu ilə Avropaya çıxış əldə etmək imkanlarıdır ki, bu da Yaponiya üçün strateji əhəmiyyət daşıyır. Digər tərəfdən, Yaponiyanın Çinlə tarixən mövcud olan rəqabət və müəyyən dövrlərdə açıq düşmənçilik münasibətləri də bu yaxınlaşmada mühüm rol oynayır. Bu baxımdan Yaponiyanın türk dövlətləri, Mərkəzi Asiya və Azərbaycanla münasibətləri gücləndirməsi, eyni zamanda Çinə qarşı apardığı geosiyasi balans siyasətinin bir elementi kimi də qiymətləndirilə bilər. Bununla yanaşı, tarixi və mədəni amilləri də nəzərdən qaçırmaq olmaz. Yaponiya ilə türk dövlətləri arasında tarixən müəyyən mənəvi və mədəni yaxınlıq mövcud olub. Sosial və ictimai müstəvidə yapon cəmiyyətinin uyğur türklərinə münasibəti də bu yaxınlığın formalaşmasında rol oynayıb. Tarixi mənbələr göstərir ki, Yaponiya Osmanlı İmperiyası dövründə də böyük türk dövlətləri ilə münasibətlərini anlayış və qarşılıqlı hörmət çərçivəsində qurmağa çalışıb".

Ekspert əlavə edib ki, bu səbəbdən Yaponiyanın bu gün Türk Dövlətləri Təşkilatı ilə yaxınlaşmaq cəhdləri həm geosiyasi maraqların təzahürü, həm də tarixi-mədəni köklərə söykənən bir proses kimi dəyərləndirilə bilər: “Bununla belə, Yaponiyanın təşkilata tamhüquqlu üzv olması ehtimalı real görünmür. Çünki Yaponiya türk kimliyinə malik dövlət deyil. Lakin etnik və tarixi baxımdan bəzi türk xalqları ilə qohumluq və genetik yaxınlıq nəzərə alınarsa, Yaponiyanın Türk Dövlətləri Təşkilatında üzvlükdən kənar xüsusi bir status əldə etməsi mümkündür. Məsələn, Macarıstanın müşahidəçi statusunda olduğu kimi, Yaponiya da gələcəkdə bu formatda təşkilatda təmsil oluna bilər. Tamhüquqlu üzvlük məsələsi isə bir sıra amillərdən asılıdır. İlk növbədə Yaponiyanın bu istiqamətdə açıq siyasi mövqe ortaya qoyması, eyni zamanda türk dövlətlərinin bu məsələdə ortaq qərara gəlməsi zəruridir".

Məsələ ilə bağlı Türk dünyası üzrə mütəxəssis İlqar İlkin də Crossmedia.az-a açıqlama verib: "Yaponiya xarici işlər nazirinin müavini olan gənc xanım Arfiya Erinin bu istiqamətdəki fəaliyyəti təqdirəlayiqdir. Əvvala, uyğur əsilli diplomat Yaponiyanın xarici siyasətində Yaxın Şərq, Asiya ölkələrilə yanaşı, həm də İslam ölkələrilə də əlaqələri kurasiya edən bir diplomatdır. Bu ölkələrlə yüksək səviyyədə əməkdaşlığın qurulması, qarşılıqlı diplomatik əlaqələrin inkişafı onun bir diplomat kimi əsas vəzifələrindəndir. Bu mənada o Yaponiyanın xarici siyasətində bu ölkələrlə olan daha cox iqtisadi əlaqələrinin irəli götürülərək, həm də yüksək səviyyəli tarixi və mədəni əlaqələrlə gücləndirməyi hədəfləyir. Təbii ki, bu prizmadan yanaşdıqda, onun ilk üz tutduğu coğrafiya məhz islam dünyasının da bir parçası olan Türküstan və ümumilikdə Turan coğrafiyasıdır.  Lakin xanım diplomat həm də insan hüquqları sahəsində fəaliyyəti ilə tanınır. Xüsusilə, onun özünün də etnik bağı olan uyğurların pozulan hüquqları, uyğurlara qarşı geniş vüsət alan Çin zülmünə qarşı səssiz qalmaması əsas verir, deyək ki, xanım diplomat həm də, Türk Dövlətləri Təşkilatları (TDT) səviyyəsində uyğur probleminə diqqət çəkməyi hədəfləyir. Təbii ki, türk dövlətləri Çinlə olan bütün yüksək səviyyəli iqtisadi və diplomatik  əlaqələrə baxmayaraq,  uyğurların etnik insan hüquqlarının qorunmasına da həssas və duyarlı şəkildə yanaşmalıdırlar. Unutmamalıyıq ki, Yaponiya hökuməti xanım Arfiya Erini bu cür yüksək vəzifəyə təyin etməklə, Çinlə olan münasibətlərində yarana biləcək gərginlikləri də gözə almışdır. Ümumilikdə isə, hesab edirəm ki, TDT yalnız uyğurlar deyil, bütün dünyada yaşayan türksoyluların insan hüquqlarına hörmətlə yanaşılması üçün öz nizamnaməsində dərinləşdirmə aparmalıdır”.

İlqar İlkin Yaponiyanın TDT-da üzvlük məsələsinə də toxunaraq, bildirib ki, belə bir fikir Cənubi Koreya ilə bağlı da var: “Bu gün TDT artıq bütün dünyada tarixi, iqtisadi və mədəni əlaqələrə sahib olan güclü bir platformadır. Biz bu gün dünyada mövcud olan əsas siyasi birliklərin çoxunun nüfuzunu itirdiyi bu dönəmdə hər keçən gün TDT-na daha çox marağın artdığını hiss edirik. TDT indi adətən yeni bir cazibə mərkəzi rolunu oynayır. Maraq göstərən dövlətlərə baxsaq görərik ki, onlar daha çox siyasi avantüraya söykənən ölkələr yox, tarixi kökə sahib, iqtisadi inkişafı və mədəni kökləri olan ölkələrdi. Təbii ki, həm Yaponiya, həm də Cənubi Koreyanın TDT-da təmsil olunması müsbət hadisə olardı. İnanıram ki, bu istiqamətdə fəaliyyət qarşılıqlı şəkildə yürüdüləcək, biz gələcəkdə ən azından Macarstanın yanında bu iki gözəl ölkəni müşahidəçi statusda görə biləcəyik”.

Ayhan