Psixiatr: Pandemiya və müharibədən sonra – təşviş və həyəcan pozuntuları artıb - MÜSAHİBƏ

Müasir dövrdə insan psixikasının sağlamlığı cəmiyyətin ümumi rifahını müəyyən edən əsas amillərdən birinə çevrilmişdir. Sürətlə dəyişən həyat tərzi, sosial gərginliklər, informasiya bolluğu, müharibələr, postmünaqişə travmaları və gündəlik stress amilləri insanların psixi durumuna ciddi təsir göstərir. Bu reallıq fonunda psixi sağlamlıq mövzusu artıq təkcə tibbi problem deyil, eyni zamanda sosial, psixoloji və hətta milli təhlükəsizlik məsələsi kimi dəyərləndirilir.

Cəmiyyətdə psixiatrik xəstəliklərə münasibət, bu sahə ilə bağlı mövcud stereotiplər, vaxtında diaqnostika və müalicənin əhəmiyyəti, eləcə də psixi sağlamlığın qorunmasında fərdi və ictimai məsuliyyət məsələləri bu gün daha aktual xarakter alıb. Təəssüf ki, bir çox hallarda insanlar psixiatra müraciəti gecikdirir, ya da bu sahə ilə bağlı yanlış təsəvvürlər səbəbindən problemin ciddiliyini qəbul etmirlər.

Bütün bu suallara elmi, peşəkar və aydın cavablar tapmaq, psixi sağlamlıqla bağlı cəmiyyəti düzgün məlumatlandırmaq məqsədilə bu müsahibədə sahənin mütəxəssisi olan psixiatrla söhbət aparırıq. Müsahibə zamanı psixiatrik xəstəliklərin yaranma səbəbləri, müasir müalicə üsulları, stress və travmaların insan psixikasına təsiri, eləcə də psixi sağlamlığın qorunması yolları ətraflı şəkildə müzakirə olunacaq.

Bu müsahibə həm maarifləndirici xarakter daşıyır, həm də psixi sağlamlıqla bağlı mövcud tabuların aradan qaldırılmasına, cəmiyyətdə düzgün yanaşmanın formalaşmasına töhfə verməyi hədəfləyir.

"Doktor danışır" rubrikasının növbəti qonağı həkim- psixiatr Ruslan Əliyev qeyd olunan məsələlərlə bağlı Crossmedia.az-ın suallarını cavablandırıb:

— Müasir dövrdə psixi sağlamlıq anlayışı necə dəyişib və cəmiyyət bu anlayışı nə dərəcədə düzgün qavrayır?

— Psixi sağlamlıq anlayışı müasir dövrdə ciddi şəkildə transformasiya olunub. Açıq etiraf etməliyik ki, psixiatriya elmi tarixi baxımdan çox da qədim sahə deyil. Təxminən son 100 il ərzində formalaşıb və inkişaf edib. Azərbaycanda isə bu proses bir qədər gec başlanıb. Bu da təbiidir. Çünki cəmiyyətin formalaşması və tibbi mədəniyyətin inkişafı Avropa ölkələri ilə müqayisədə gec gedib. Bununla belə, prosesin ümumi gedişatını qənaətbəxş hesab edirəm. Xüsusilə 2015-ci ildən sonra dövlət tərəfindən tətbiq olunan təqaüd proqramları gənclərin bu sahəyə marağını artırdı. Xaricdə təhsil alan gənc mütəxəssislərin böyük bir qismi artıq ölkəyə qayıdıb və bu da psixiatriyanın inkişafına real töhfə verir. Əvvəllər psixi problemlər çox zaman “tənbəllik”, “dəli olmaq” kimi yanlış damğalarla ört-basdır edilirdi.  Pasiyentlərdən ailə anamnezi barədə soruşanda görürük ki, insanlar maksimum yaxın qohumlarını xatırlayırlar. Halbuki yüz il əvvəl də psixi pozuntular var idi, sadəcə diaqnoz qoyulmurdu. İnsanlar əziyyət çəkərək yaşayırdılar, amma müalicə almırdılar. Bu gün isə stereotiplər tədricən qırılır və psixiatriya anlayışı cəmiyyətdə formalaşmağa başlayır.

— Azərbaycanda ən çox rast gəlinən psixi pozuntular hansılardır və bunun əsas sosial səbəbləri nədən ibarətdir?

— Açıq deyim ki, Azərbaycana məxsus genişmiqyaslı cəmiyyət taraması barədə dəqiq statistik məlumatım yoxdur. Lakin dünya üzrə psixi pozuntuların yayılma faizi demək olar ki, oxşardır. Məsələn, depressiya həyat boyu hər 5 nəfərdən birində müşahidə oluna bilər. Şizofreniya təxminən 1 faiz, bipolyar pozuntu isə 2–3 faiz civarındadır. Son illərdə isə – xüsusilə pandemiya və müharibədən sonra – təşviş və həyəcan pozuntularının artdığını klinik müşahidələrimiz təsdiqləyir. Obsesiv-kompulsiv pozuntu halları da artıb. Müharibə böyük travmatik hadisədir və birbaşa iştirak etməyən insanlarda belə, posttravmatik stress pozuntusu, panik pozuntu, yayılmış təşviş pozuntusu yarada bilir. Pandemiya dövründə isə ölüm qorxusu, yoluxma təşvişi bir çox insanlarda təmizliklə bağlı patoloji davranışlara səbəb oldu. Hələ də bu şikayətlərlə müraciət edən pasiyentlərimiz var.

— Psixiatra müraciət etməklə bağlı cəmiyyətdə mövcud olan stereotiplər hələ də qalırmı və bu hansı fəsadlara yol açır?

— Təəssüf ki, bəli, bu stereotiplər hələ də mövcuddur. İnsanlar psixiatra gedəndə bunu “dəli həkiminə getmək” kimi qəbul edirlər. Halbuki mənə müraciət edən insanlar son dərəcə dəyərli, düşünən, məsuliyyətli insanlardırlar. Onlar sadəcə ruh halının pozulduğunu anlayan və yardım axtaran şəxslərdir. Digər böyük problem isə psixi problemlərin yanlış olaraq nevroloqlara yönləndirilməsidir. Nevrologiya sinir sisteminin orqanik xəstəliklərini araşdırır, psixi pozuntular isə psixiatriyanın sahəsidir. Yanlış yönləndirmə pasiyentin vaxt itirməsinə və vəziyyətin ağırlaşmasına səbəb olur.

— Stress, təşviş və depressiya arasında əsas fərqlər nələrdir? İnsanlar bunları necə ayırd edə bilərlər?

— Stress həm depressiyaya, həm də təşvişə səbəb ola bilər. Qısa müddətli stress kəskin stress reaksiyası yaradır və adətən bir neçə günə keçir. Amma travmatik hadisələr uzunmüddətli psixi pozuntulara yol aça bilər. Təşviş pozuntusunda insan daim narahatlıq içində olur, gələcəklə bağlı qorxu yaşayır. Depressiyada isə əsas əlamətlər ümidsizlik, enerji itkisi, həyata marağın azalması, yuxu və iştah pozuntularıdır. Uzun sürən depressiya intihar düşüncələrinə qədər gedib çıxa bilər.

— Uzunmüddətli psixoloji gərginlik fiziki sağlamlığa necə təsir edir?

— Elmi araşdırmalar göstərir ki, psixoloji pozuntu hüceyrə səviyyəsində zədələnmələrə səbəb olur. Təkrarlanan epizodlar insanın həyat keyfiyyətini aşağı salır, ailə münasibətlərini pozur və müalicəni çətinləşdirir. Bəzi hallarda dərman müalicəsi belə təsirsiz qala bilər.

— Psixi xəstəliklərin müalicəsində dərman terapiyası və psixoterapiya necə balanslaşdırılmalıdır?

— Bu balans müalicə edən həkimin etik yanaşmasından asılıdır. Məsələn, obsesiv-kompulsiv pozuntuda dərman müalicəsi vacibdir, amma əsas rol psixoterapiyaya məxsusdur. Pasiyentin daha tez və sağlam şəkildə sağalması hər şeydən önəmlidir.

— Psixi problemlərin erkən mərhələdə aşkarlanması üçün ailə və təhsil müəssisələri nə etməlidir? 

— Burada əsas məsələ maarifləndirmədir. Müəllimlər, valideynlər autizm, diqqət əskikliyi, hiperaktivlik kimi pozuntuları tanımalıdırlar. Erkən diaqnoz həyat qurtarır. Vaxtında müdaxilə edilməzsə, bu uşaqlar gələcəkdə ciddi sosial problemlərlə üzləşə bilərlər.

— Psixi sağlamlığı qorumaq üçün gündəlik həyatda nələrə diqqət edilməlidir?

— Aktiv həyat tərzi, sosial münasibətlər, işlə məşğul olmaq, keyfiyyətli yuxu psixi sağlamlığın əsas qoruyucu faktorlarıdır. Bahalı şeylərə ehtiyac yoxdur. Dostlarla vaxt keçirmək, təbiətdə olmaq, sadə gəzintilər belə böyük təsir göstərir.

— Sonda, psixiatra müraciət etməkdən çəkinən insanlara nə demək istərdiniz?

— İstəyərdim ki, insanlar başa düşsünlər: bu həyat sizin həyatınızdır. Başqalarının yanlış düşüncələri ilə öz həyatınızı çətinləşdirməyin. Psixiatra müraciət edən insanlar zəif deyil, əksinə, güclü və məsuliyyətli insanlardır.

Elmir Heydərli