“Aşiqəm, yar məni öldürsə, səvab etmədədir” - Cəfər Xəndan - 115
Cəfər Hacıyev (Cəfər Xəndan) 1944-cü ildə Təbriz şəhərində çap olunan “Vətən yolunda” qəzetinin baş redaktorunun müavini təyin ediləndə artıq formalaşmış ədəbi, elmi və siyasi kimliyi olan bir ictimai xadim idi.
Sovet dövlət orqanları 13 aprel 1942-ci ildə bağlanmasına qərar verdikləri “Vətən yolunda” qəzetinin fəaliyyətini 1944-cü ilin aprel ayında yenidən bərpa etdilər və qəzet Mirzə İbrahimovun rəhbərliyi ilə yenidən fəaliyyətə başladı. Bu dəfə Cəfər Hacıyev artıq formalaşmış bir siyasi işçi olaraq baş redaktorun müavini təyin edilmişdi.
Cəfər Hacıyev 1910-cu il mayın 8-də İrəvan şəhərində, müəllim ailəsində dünyaya gəlir. 1918-ci ildə ailəsi ilə Gəncəyə köçür və ata-anası burada öldüyündən kimsəsiz qalaraq kiçik qardaş və bacısı ilə birlikdə 1925-ci ilə qədər Gəncə uşaq evində yaşamalı olur. İrəvan və Şərqi Zəngəzurda yaşayan azərbaycanlı ailələrinin ən ağır illəri 1915-1920-ci illər olmuşdu. Xüsusilə də ziyalı ailələri erməni quldur dəstələrinin hücumuna məruz qalır, qətl edilir və bir çox hallarda qətl və qarətlərdən yaxa qurtarmaq üçün köç etməyə məcbur olurdular.
O, 1925-1929-cu illər arasında işləyir, təhsil alır və nəhayət Azərbaycan Pedaqoji İnstitutunu bitirərək aspiranturaya daxil olur. 1932-1942-ci illərdə İnstitutun ədəbiyyat kafedrasının assistenti, sonra dosenti kimi fəaliyyət göstərir.
Cəfər Xəndan 1941 ci ilin hərbi səfərbərliyi zamanı sovet ordusu tərkibində siyasi işçi və jurnalist kimi işə başlayır və alman işğalçılarına qarşı mübarizə məktəbi keçir. O, Cənub-Qərb, Şimali Qafqaz, Zaqafqaziya cəbhələrində siyasi şöbənin baş təlimatçısı, cəbhədə "Vo slavu Rodinı", "Vpered k pobede", "Boets..." qəzetlərində çalışmış və nəhayət "Vətən yolunda" qəzetində redaktorun müavini təyin edilmişdi.
30-cu illərin repressiyası zamanı Cəfər Hacıyev artıq ədəbi mühitdə öz imzasını tanıtmış bir ədib idi və 1938-ci ildən Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü olur. 1939-cu ildə Mirzə Ələkbər Sabirin yaradıcılığına həsr olunmuş tədqiqatını bitirərək filologiya elmləri sahəsində namizədlik disertasiyasını müdafiə edərək alimlik dərəcəsi alır.
1948-ci ildə “1906–1946-cı illərdə Cənubi Azərbaycan xalqının milli Azadlıq mübarizəsi və onun bədii ədəbiyyatda inikası” adlı doktorluq dissertasiyasını müdafiə edərək elmlər doktoru dərəcəsini və bir ildən sonra professor elmi adını alır.
Məhz bu illərdə dərin elmi tədqiqarlara imza qoyaraq yazırdı: "Yeni söz demək o qədər də asan iş deyil. Yüz illərdən bəri yaranan sənət aləminə nəzər saldıqda adama elə gəlir ki, hər şeydən yazılmış, hər söz deyilmişdir. Lakin sənət xəzinəsinə baş vurduqda əl dəyməmiş, ələ gəlməsi çox çətin olan nə qədər cəvahirat görürsən. Əsl məsələ bu xəzinənin yolunu bilmək, onun açarını ələ keçirməkdir". (Ağla və qəlbə işıq saçan sözlər. Bakı, 2014, səh.397)
Bu xəzinənin “açarını ələ keçirən” ədib və alim Nizami Gəncəvi irsini xalqına təqdim etməyə başlayır və uzun müddətdir ki, məhz Cəfər Xəndanın tərcüməsi ilə Nizami lirikasını tanımağa və sevməyə başlayırıq. Nizaminin poetik ruhunu öz ruhuna qataraq -
Hər gecəm oldu kədər, qüssə, fəlakət sənsiz,
Hər nəfəs çəkdim, hədər getdi o saət sənsiz!
Və ya -
Aşiqəm, əmrini ver aşiqi-nalanə, gülüm,
Yanına ya gəlim əql ilə, ya divanə, gülüm?
Və ya -
Yenə tövbə evimi eşq xərab etmədədir,
Aşiq iftarını sevda meyi nab etmədədir.
misraları Nizaminin lirikasından Cəfər Xəndan sevgisi ilə tərcümə edilir.
1940-cı ildə Azərnəşrdə çap olunmuş Nizami Gəncəvinin Lirikası, 1962-ci ildə Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasının Elmlər Akademiyasında çap olunmuş Mirzə Fətəli Axundovun Şərq poeması, 1975-ci ildə "Gənclik" nəşriyyatında çap olunmuş Heyran xanımın qəzəllər kitabları Cəfər Xəndan ədəbi düşüncəsinin klassik Azərbaycan ədəbiyyatı ilə sintezinin məhsulu idi.
1950-ci ildə professor Cəfər Xəndan Azərbaycan Dövlət Universitetinin rektoru seçilir və dörd il respublikanın bu nüfuzlu ali məktəbinə başçılıq edir. O, həyatının mühüm bir hissəsini universitetdə dosent, dekan, rektor kimi çalışmış, eləcə də, uzun illər (1952–1961) universitetin Azərbaycan ədəbiyyatı kafedrasının müdiri olmuşdur.
Bakı Dövlət Universitetinin rektoru olaraq çalışdığı illərdə yüksək məhsuldarlıqla çalışır və Azərbaycan ədəbiyyatı sahəsində fundamental əsərlərin müəllifi olur. Bakı Dövlət Universitetində 1951-ci ildə çap olunmuş 616 səhifəlik böyük bir araşdırma olan “XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı” milli ədəbiyyatımızın iftixarına çevrilir. 1951-1952-ci illərdə BDU-da çap olunan “Sovet ədəbiyyatı” iki cildliyi uzun müddət filoloji təhsil alan tələbələrin əsas dərsliyi olur.
Alimin yaradıcılığında demək olar ki, bütün araşdırmalara “ilk dəfə” söz önünü əlavə etmək olar. Mirzə Ələkbər Sabir haqqında ilk dəfə samballı bir monoqrafiyanın çap olunması, Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatının ilk dəfə məqsədli tədqiqat obyektinə çevrilməsi, Ədəniyyat nəzəriyyəsi elmi tədqiqatının çap olunması kimi hadisələr milli-mədəni inkişafımızda misilsiz rol oynamışdı.
O, ilk “Müasir Azərbaycan ədəbiyyatı”nın, ana dilində ilk “Ədəbiyyat nəzəriyyəsi” dərsliklərinin müəllifidir. Ədəbiyyat nəzəriyyəsi üzərində mütəmadi işləyəm alim bu kitabı iki dəfə-1948-ci ildə və genişləndirilmiş yeni nəşrini 1958-ci ildə çap etdirir. Hələ 1940-cı ildə nəşr etdirdiyi “Sabir” kitabı (1940) sonralar onun daha geniş tədqiqatı olaraq və vəfatından bir il sonra, 1962-ci ildə, Azərnəşrdə, 438 səhifədə “Sabir yaradıcılığında sənətkarlıq xüsusiyyətləri” adı ilə çap olunur.
“Molla Nəsrəddin” (1956), “Şairin həyatı” (1961), “C. Cabbarlının həyat və yaradıcılığı” (1954), “Mikayıl Müşfiq” (1956), “XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi oçerkləri” (1965), Mir Cəlal (1968) kitabları Azərbaycan ədəbiyyatının qızıl fondunu təşkil edir.
Bir çox dövlət mükafatları ilə təltif olunan alim və ədib Cəfər Xəndanın ən böyük mükafatı xalqının sevgisi və yaddaşlarda qalan xatirələri idi. O, ən müdrik çağında, 1961-ci il avqustun 10-da 51 yaşında vəfat etdi və Azərbaycan xalqı ədəbi və elmi fikrin zirvəsində olan, yaradıcılıgının ən məhsuldar dövründə olan böyük bir ziyalısını itirdi.
Dos. Nadir İsmayılov
Pərviz Kazimi,
Cross Media Təhlil Mərkəzinin analitiki, fəlsəfə doktoru
08:00 25.12.2025
Oxunuş sayı: 7051
