Gənclər arasında sosial media psixologiyası və iqtisadi nəticələri

Son illər sosial media sıradan kommunikasiya vasitəsi olmaqdan çıxaraq gənclərin düşüncə tərzini, davranışlarını və gündəlik qərarlarını formalaşdıran əsas platformaya çevrilib. Xüsusilə 15–30 yaş arası gənclər üçün sosial şəbəkələr informasiya mənbəyi olmaqla yanaşı, şəxsiyyətin formalaşması, özünüifadə, sosial dəyər və hətta psixoloji vəziyyətin müəyyənləşdirilməsi baxımından mühüm rol oynayır. Bu proses həm psixoloji, həm də iqtisadi nəticələri ilə yeni çağırışlar yaradır.

Sosial medianın gənclərə təsir mexanizmi dopamin əsaslı “mükafat dövrü” ilə başlayır. Like, paylaşım və izləyici artımı kimi göstəricilər virtual təsdiq ehtiyacını gücləndirir və gənclərdə davamlı olaraq rəqəmsal diqqət axtarma davranışı formalaşdırır. Bu, bir tərəfdən özünəinamı artırsa da, digər tərəfdən sosial müqayisə mexanizmini aktivləşdirir.

Gənclər öz həyatlarını başqalarının idealizə edilmiş görüntüləri ilə müqayisə edir, nəticədə reallıqla gözlənti arasında narazılıq yaranır. Dünya psixologiya ədəbiyyatında “social comparison effect” (Sosial müqayisə effekti insanın öz qabiliyyətlərini, fikirlərini və dəyərini başqaları ilə müqayisə etməklə qiymətləndirmək meyli) adlanan bu fenomen artıq sosial medianın əsas psixoloji təsir forması sayılır. Bu təsir fonunda özünü qiymətləndirmə, həyat məmnuniyyəti və motivasiya səviyyəsi zamanla zəifləyə bilər.

FOMO (Fear of Missing Out) - “kənarda qalma qorxusu” da sosial medianın yaratdığı psixoloji mexanizmlərdən biridir. Gənclər trend mövzuları, sosial hadisələr və ya dost fəaliyyətləri barədə məlumatsız qalmağı özləri üçün risk kimi görür, bu isə uzunmüddətli diqqət konsentrasiyasına zərbə vurur.

İndi məsələyə davranış iqtisadiyyatı prizmasından yanaşaq. Sosial medianın yaratdığı psixoloji təsirlər davranış iqtisadiyyatının əsas mexanizmlərlə üst-üstə düşür. Sosial şəbəkələrin qurduğu alqoritmlər istifadəçini ən çox hansı məzmunun cəlb etdiyini təhlil edir və ona uyğun “istiqamətləndirici siqnallar” yaradır. Bu mexanizm davranış iqtisadiyyatında “nudge” - yəni, istifadəçinin seçimini yumşaq formada yönəltmək kimi izah olunur. Burada istifadəçi seçiminin sərbəstliyi formal olaraq mövcuddur, lakin alqoritm onun diqqətini müəyyən istiqamətə çəkir.

Bu cür yönləndirmələr impulsiv qərarverməni gücləndirir. Gənclər daha qısa vaxtda, daha az analitik düşünmə tələb edən davranışlara üstünlük verirlər. Uzunmüddətli məqsədlər - təhsil, karyera, sertifikatlar, oxu vərdişləri - qısa müddətli dopamin mükafatlarının kölgəsində qalır. Bu isə prokrastinasiyanın artmasına, motivasiyanın azalmasına və inkişaf proseslərinin yavaşlamasına səbəb olur.

Sosial medianın iqtisadi təsirləri həm fərdi, həm də milli səviyyədə özünü göstərir. Əvvəla, əmək məhsuldarlığına təsiri böyükdür. Araşdırmalar göstərir ki, sosial şəbəkələrdən gündə 3 saatdan çox istifadə edən gənclərdə konsentrasiya qabiliyyəti və davamlı fokuslanma bacarığı əhəmiyyətli dərəcədə aşağı düşür. Bu isə təhsil prosesinə, iş performansına və şəxsi inkişaf göstəricilərinə birbaşa təsir edir.

Digər tərəfdən, sosial media istehlak davranışlarını dəyişir. Trend yönümlü alışlar, influencerlərin təsiri ilə impulsiv xərclər, emosional alış-veriş modeli gənclərdə daha çox rast gəlinir. Bu davranış həm şəxsi büdcə idarəçiliyini çətinləşdirir, həm də istehlakın rasional strukturunu dəyişir.

Müasir iqtisadiyyatların qarşılaşdığı problemlərdən biri də işçi qüvvəsinin diqqət bölünməsi və “layihə üzrə dərin düşünmə bacarığının zəifləməsi”dir. Azərbaycanın əmək bazarı da bu trendlərdən kənarda deyil. İşəgötürənlər son illər gənclər arasında diqqət davamlılığı, planlaşdırma və uzunmüddətli öhdəlik götürmə bacarığının zəiflədiyini xüsusi qeyd edirlər. Ölkəmizdə sosial media aktivliyi çox yüksəkdir. Gənclərin təqribən 90 faizi sosial şəbəkələrdə gündəlik aktivdir və bu, həm sosial kapitalın formalaşmasına, həm də zaman idarəçiliyinə təsir göstərir. Bu tendensiya həm iqtisadi fürsətlər yaradır, həm də yeni risklər meydana çıxarır. Belə fürsətlərə yeni rəqəmsal peşələr: SMM, influencer iqtisadiyyatı, rəqəmsal marketinq, onlayn biznes modelləri, gənclərin qlobal informasiya mühitinə açıq olması kimi istiqamətləri göstərə bilərik. Bununla yanaşı əmək məhsuldarlığının zəifləməsi, psixoloji gərginlik və motivasiya itkisi, impulsiv istehlak, dərin düşünmənin və oxu vərdişlərinin azalması kimi risklər nəzərə çarpacaq qədər ciddi ölçüdədir.

Yekunda qeyd edək ki, sosial media gənclər üçün informasiya, yaradıcılıq və sosial əlaqə mühiti yaratmaqla yanaşı, psixoloji davranışlara təsir edərək qərarvermə prosesini dəyişdirir. Bu proses birbaşa iqtisadi nəticə yaradır; əmək məhsuldarlığı, istehlak davranışları və uzunmüddətli karyera planlaması sosial medianın təsir dairəsinə daxil olur. Buna görə sosial media artıq yalnız sosial fenomen yox, həm də iqtisadi proseslərin formalaşmasına təsir göstərən ciddi amildir.