Valideynlərin övladlarına aqressiyası niyə artır?- Mütəxəssislər həyəcan təbili çalır

Müasir dövrdə sosial şəbəkələrin həyatımıza nüfuz etməsi həm fərdlər, həm də cəmiyyət üçün bir sıra üstünlüklər yaratmaqla yanaşı, ciddi problemlərə də səbəb olur. İnformasiya axınının sürətlənməsi, insanlara özünüifadə imkanının verilməsi müsbət tərəflər hesab olunsa da, məsuliyyətsiz və qeyri-etik istifadənin doğurduğu mənfi nəticələr xüsusilə azyaşlıların həyatına, mənəviyyatına və psixoloji durumuna ağır təsir göstərir.

Tərtər rayonunda baş vermiş son hadisə-  bir valideynin “TikTok” sosial platformasında canlı yayım vasitəsilə öz azyaşlı övladının sağlamlığına və mənəviyyatına zərbə vurması bu təhlükənin nə dərəcədə aktual olduğunu bir daha ortaya qoydu. Hadisədən dərhal sonra Sosial Xidmətlər Agentliyinin, səhiyyə qurumlarının və digər aidiyyəti strukturların birgə reaksiyası uşağın təhlükəsizliyinin təmin olunmasına yönəldi. Bu fakt, bir tərəfdən dövlətin operativ müdaxilə imkanlarını nümayiş etdirirsə, digər tərəfdən, ailədaxili münasibətlər, sosial problemlər və rəqəmsal mühitin yaratdığı risklər kontekstində daha dərin təhlil tələb edir.

Ailə cəmiyyətin ən kiçik, lakin ən fundamental institutudur. Burada baş verən hər bir mənfi hal bütövlükdə ictimai münasibətlərə də sirayət edir. Araşdırmalar göstərir ki, ailədaxili gərginliklərin əsas səbəblərini iki istiqamətdə qruplaşdırmaq olar. Birincisi, psixoloji hazırlıq problemi ilə bağlıdır. Bir çox insanlar ailə qurmazdan əvvəl yalnız maddi təminat və şəxsi rahatlığa diqqət yetirir, lakin mənəvi və psixoloji baxımdan ailə həyatına hazır olub-olmadığını qiymətləndirmir. Halbuki ailə kompromis, qarşılıqlı güzəşt və anlayış tələb edir. İkinci səbəb isə sosial-iqtisadi çətinliklərlə bağlıdır. Azərbaycanda əmək bazarının reallıqları, minimal əməkhaqqının aşağı olması və əlavə gəlir mənbəyinə ehtiyac ailələrin gündəlik həyatında ciddi gərginlik yaradır. Uzun iş saatları, iş yerindəki neqativ emosiyalar və psixoloji təzyiq ailə mühitinə daşınaraq münaqişələrin dərinləşməsinə səbəb olur. Tərtər hadisəsini də bu iki amilin kəsişmə nöqtəsində qiymətləndirmək mümkündür. Burada valideynin məsuliyyətsiz davranışı yalnız fərdi seçim yox, həm də sosial problemlərin və psixoloji hazırlıq çatışmazlığının nəticəsi kimi dəyərləndirilə bilər.

“TikTok” və digər qısa video platformaları qlobal miqyasda milyonlarla insanın gündəlik həyatının ayrılmaz hissəsinə çevrilib. Lakin bu platformaların sui-istifadəsi bir sıra mənfi nəticələr doğurur. Uşaqların şəxsi həyatının ifşası, valideynlərin izləyici qazanmaq xatirinə övladlarını alətə çevirməsi, mənfi emosiyaların və zorakılıq hallarının ictimailəşdirilməsi azyaşlıların psixoloji inkişafına ciddi təsir göstərir. Tərtər hadisəsi bu risklərin real nəticəyə çevrildiyini açıq şəkildə göstərir.

Hadisədən dərhal sonra Sosial Xidmətlər Agentliyi və aidiyyəti qurumların birgə fəaliyyəti nəticəsində uşaq əvvəlcə tibbi müəssisəyə, daha sonra isə qayğı ilə əhatə olunması üçün müvafiq uşaq müəssisəsinə yerləşdirildi. Bu fakt dövlətin institusional mexanizmlərinin işlədiyini nümayiş etdirdi. Xüsusilə Sosial Xidmətlər Agentliyinin son illərdəki fəaliyyəti diqqətəlayiqdir. Onun müdaxiləsi ilə küçələrdə kimsəsizlərin, zorakılığa məruz qalan qadınların və uşaqların sosial müdafiəsi istiqamətində konkret addımlar atılır. Tərtər hadisəsində də agentliyin çevik reaksiyası uşağın təhlükəsizliyinin təmin edilməsində həlledici rol oynadı.

Tərtər hadisəsi bir nümunə olaraq göstərir ki, ailə daxilindəki psixoloji hazırlıq çatışmazlığı, sosial-iqtisadi gərginlik və rəqəmsal mühitin məsuliyyətsiz istifadəsi birləşəndə ən həssas təbəqə uşaqlar zərər görür. Bunun qarşısını almaq üçün maarifləndirmə tədbirləri gücləndirilməli, valideynlərə ailə məsuliyyəti, uşaqların psixoloji inkişafı və sosial şəbəkələrin təhlükələri barədə davamlı təlimlər keçirilməlidir. Sosial-iqtisadi dəstək proqramları genişləndirilməli, xüsusilə aztəminatlı ailələr üçün real dayanıqlı mexanizmlər tətbiq olunmalıdır. Rəqəmsal etikaya nəzarət artırılmalı, uşaqların şəxsi həyatını ifşa edən hərəkətlər qanunla daha sərt şəkildə tənzimlənməlidir. Psixoloji xidmətlər ailələr üçün daha əlçatan edilməli, sosial xidmətlər yalnız maddi deyil, həm də psixoloji dəstəyi əhatə etməlidir.

Beləliklə, Tərtərdə baş verən hadisə bir fərdi məsuliyyətsizlik nümunəsi olmaqla yanaşı, həm də ictimai siqnal kimi dəyərləndirilməlidir. Bu siqnal göstərir ki, uşaqların hüquq və təhlükəsizliyinin qorunması yalnız dövlət qurumlarının deyil, bütün cəmiyyətin üzərinə düşən ortaq məsuliyyətdir.

Mövzu ilə bağlı Crossmedia.az mütəxəssislərin fikirlərini öyrənərək, cəmiyyətin “dərdinə dərman tapmağa” çalışıb.

Sosioloq Əhməd Mərdanov bu cür halların yaşanmasının əsas səbəbi kimi ailə qura zaman insanların bunu ciddiyə almaması olduğunu qeyd edib: "Əvvəla ondan başlayaq ki, hər hansı bir ailə münaqişəsi, ilk növbədə, ailə quran şəxsin özünə “Mən ailə qurmağa həqiqətən hazırammı?” sualını verməməsindən qaynaqlanır. Ola bilər ki, maddi imkanlar kifayət qədər yaxşı olsun, insan özünə arxayın olsun, lakin ailə həyatı üçün mənəvi və psixoloji hazırlığı çatışmasın. Çünki ailə, hər şeydən əvvəl, kompromisdir. Bu, iki, üç və ya dörd nəfər arasında gedən qarşılıqlı anlaşma və güzəşt deməkdir. Ailə həyatı o demək deyil ki, hər kəs yalnız öz istədiyini etsin. Əksinə, insan məcburdur ki, öz həyatını ailənin digər üzvlərinin həyatı ilə uyğunlaşdırsın. Bu, ailə münaqişələrinin əsas səbəblərindən biridir.

İkinci mühüm amil sosial problemlərlə bağlıdır. Azərbaycanda orta əməkhaqqı, xüsusilə də minimal əməkhaqqı kifayət qədər aşağıdır. Ailəni normal təmin etmək üçün ailə başçısı, yaxud digər üzvlər əlavə işlər görməyə məcbur qalırlar. Bu isə yeni problemlərin yaranmasına gətirib çıxarır. Çünki günün çox hissəsini işdə keçirən ailə başçısı və ya digər üzvlər evə qayıdarkən işdəki gərginliyi, neqativ emosiyaları geridə qoymaqda çətinlik çəkirlər. Real vəziyyətdə isə heç kim deyə bilməz ki, iş mühiti tam rahatdır. Əksinə, əksər idarə və müəssisələrdə ixtisarlar gedir, əməkhaqlar azdır, insanlar sinirlərinə hakim ola bilmirlər. Nəticədə işdən evə qayıdan insan çox güclü emosional və psixoloji sabitliyə malik olmalıdır ki, işdəki problemləri evə gətirməsin. Bu isə çox çətin məsələdir".

Sosioloq, həmçinin bu kimi problemlərin yaranmasında rol oynayan əsas məqamlara diqqət çəkib: “ "Əsas problemlər buradan qaynaqlanır: birincisi, insanın ailə qurmağa hazır olmaması; ikincisi isə sosial problemlər fonunda adaptasiya çətinliklərinin yaşanmasıdır.  Çünki sosial problemlər bu gün hamını sıxır, insanların sinirlərini kövrəldir və bu psixoloji gərginlik ailə mühitinə dəsir edir. Onu da deyim ki, əmək və əhalinin sosial müdafiə naziri Sahil Babayevin dövründə yaradılan Sosial Xidmətlər Agentliyi ən uğurlu layihələrdəndir.  Çünki digər sosial müdafiə qurumları əksər hallarda müraciətləri formal şəkildə cavablandırır, monitorinq aparmır, problemlərin üzərinə ciddi şəkildə getmirlər. Onların fəaliyyətində çoxlu çatışmazlıqlar var. Məsələn, Sosial Müdafiə Fondunda insanların pensiya və ödənişlərlə bağlı narazılıqları, Sosial Ekspertiza və Reabilitasiya Agentliyi ilə bağlı çoxsaylı şikayətlər mövcuddur. Bizim ictimai təşkilata hər həftə azı bir vətəndaş müraciət edir, biz də onların işlərini məhkəməyə çıxarmaq üçün sənədlər hazırlayırıq. Lakin Sosial Xidmətlər Agentliyi barədə indiyədək bir şikayətlə rastlaşmamışam. Əksinə, onların fəaliyyəti ilə bağlı müsbət təcrübələrim olub. Məsələn, küçədə kimsəsiz insanlarla rastlaşdığım hallarda foto və sənədləri aidiyyəti üzrə agentliyin Yasamal və Bakı şöbələrinə, eləcə də Müşahidə Şurasının üzvü Murad Həşimova göndərmişəm. Qısa müddət ərzində həmin şəxslərə kömək göstərilib. Nəticə etibarilə deyə bilərəm ki, Sosial Xidmətlər Agentliyi bu sahədə dövlətin ən faydalı strukturlarından biridir və onun fəaliyyəti xüsusi olaraq dəyərləndirilməlidir”.

Məsələ ilə bağlı hüquqşünas Əlövsət Allahverdiyev isə bu kimi məsələlərdə həll yolu kimi qanunvericilikdə olan maddələrin əsas tutulduğunu bildirib: "Baş vermiş hadisə, əlbəttə, çox üzücüdür. Bir valideyn tərəfindən öz övladına qarşı bu formada zorakılıq göstərmə və onu ictimayyətə təqdim etmə normal ola bilməz və həmin anaın psixoloji durumunun da normal olması şübhə doğurur. Məlumdur ki, Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasına görə uşaqlar dövlət tərəfindən qorunur. Bununla bağlı həm də hər bir dövlətin öhdəliyi var. Dövlətlər "Uşaq hüquqları haqqında" Konvensiyanın iştirakçılarıdırlar. Odur ki, belə hallarda ilkin olaraq, İlkin müdaxilə və təhlükəsizliyin təmin edilməsi həyata keçirilməlidir. Əgər uşaq təhlükə altındadırsa (psixoloji, fiziki və ya mənəvi zərbə), polis və sosial xidmət orqanları tərəfindən dərhal ailədən müvəqqəti ayrılır.Səhiyyə müəssisəsində uşağın sağlamlığı yoxlanılır (psixoloji və fiziki qiymətləndirmə). İkinci halda isə məsələyə Sosial Xidmətlər Agentliyinin müdaxilə etməlidir və necə ki, artıq bu proses baş verib. Uşaq müvəqqəti himayəyə götürülüb, sosial xidmət qurumları valideynin davranışlarını, ailə mühitini və uşağın təhlükəsizliyini qiymətləndirir. Artıq bu qiymətləndirmədən sonra valideynin durumu qiymətləndirilməli, hətta onun məsuliyyət məsələləri qoyulmalıdır. İnzibati Xətalar Məcəlləsinin 189-cu maddəsi uşaqların təlim-tərbiyəsi vəzifələrinin valideynlər və ya onları əvəz edən şəxslər tərəfindən yerinə yetirilməməsinə görə məsuliyyət məsələlərini qoyur. Belə ki, 189.1-ci maddəyə görə yetkinlik yaşına çatmayanların tərbiyə və təlimi vəzifələrinin valideynlər və ya onları əvəz edən şəxslər tərəfindən üzrlü səbəblər olmadan yerinə yetirilməməsinə və ya lazımınca yerinə yetirilməməsinə görə, xəbərdarlıq edilir və ya qırx manatdan altmış manatadək məbləğdə cərimə edilir”.

Psixoloq Minarə Səbzəliyeva məsələnin psixoloji tərəfi ilə bağlı fikirlərini bildirib: “Düşünürəm ki, bu məsələ günümüzdə aktual problemlərdən biridir. Valideynlərin övladlarına qarşı aqressiv davranışlarının səbəbləri bir çox problemə söykənir. Əvvəla, valideynlərin öz travmaları və yetkinləşmə ilə bağlı çətinlikləri mühüm rol oynayır. Burada "yetkinləşmə" dedikdə sadəcə yaş amili nəzərdə tutulmur. Yetkinlik təkcə insanın müəyyən yaş dövrü deyil, həm də onun emosional-psixoloji inkişaf səviyyəsidir. Məsələn, uşaqlıq, körpəlik, yeniyetməlik, yetkinlik və qocalıq dövrləri vardır. Lakin biz burada emosional-psixoloji yetkinləşməni əsas götürürük. Əgər valideyn özü uşaqlıqda zorakılıq, laqeydlik və ya təhqir yaşamışdırsa, bu münasibət formasını övladına da ötürə bilər. Çünki sağlam münasibəti görməyib və valideyn-övlad əlaqəsinin necə düzgün qurulmalı olduğunu bilmir. Digər tərəfdən, bu davranışların altında müxtəlif səbəblər də dayanır: stress, sosial-iqtisadi çətinliklər, işsizlik, maddi sıxıntılar, ailədaxili münaqişələr və sair. Belə hallarda valideynin dözümlülüyü azalır və uşaq çox zaman günahkar bir hədəf kimi seçilir. Əlavə olaraq, psixoloji pozuntular, asılılıqlar (alkoqol və narkotik istifadəsi) valideynin davranışını idarə edə bilməməsinə səbəb olur. Çünki bu vasitələr beynin düşünmə və emosiyaları tənzimləmə funksiyalarını zəiflədir. Bu zaman impulsivlik, depressiya və digər ağır psixoloji pozuntular da aqressiv davranışlara yol aça bilir”.

Onun sözlərinə görə, digər mühüm amil valideynin övladının fərdiliyini qəbul etməməsidir: “Valideyn bəzən öz arzularını zorla uşağa tətbiq edir və onu müstəqil şəxsiyyət kimi görmək istəmir. Halbuki düzgün yanaşma ünsiyyət qurmaq, izah etmək, səbəbləri göstərmək və dəstək olmaqdır. Xüsusən də 6 yaşına qədər emosional yaddaş, sonrakı illərdə isə zehni yaddaşın formalaşması nəzərə alınmalıdır. Uşağa diqqət ayırmaq, qayğı göstərmək, uyğun tərbiyə metodlarını seçmək çox önəmlidir. Bunun üçün valideynin daxili resursları da güclü olmalıdır. Bəzən yaşlı nəsil belə məsələləri qəbul etməkdə çətinlik çəkir və deyirlər ki, “bizim vaxtımızda belə şeylər yox idi.” Lakin aydındır ki, onların dövründə stress faktorları, sosial-maddi və mənəvi şərtlər tamamilə fərqli idi. Müasir dövrdə isə rəqabət, müqayisələr, sosial təzyiqlər daha güclüdür. Belə münasibətlərin uşaqlara təsirləri çox ağır ola bilər. Araşdırmalar göstərir ki, bu cür mühitdə böyüyən uşaqlarda "dəyərsizlik inancı" formalaşır. Uşaq düşünür ki, “mən yaxşı deyiləm, ona görə də məni sevmirlər.” Bu isə gələcəkdə özünə inam çatışmazlığına gətirib çıxarır. Dəyərsizlik inancı ailədaxili münasibətlərdən tutmuş romantik əlaqələrə, təhsil və karyera məqsədlərinə qədər bir çox sahəyə mənfi təsir göstərir. Uşaq daim qorxu və gərginlik içində olur, çünki beynin stres mexanizmi həddindən artıq həssas hala gəlir. Ən vacib nəticələrdən biri də bağlanma problemləridir. Valideynin etibarsız olması uşağın gələcək münasibətlərinə ciddi təsir edir. Bəzi uşaqlar valideynə həddindən artıq asılı olur, digərləri isə tamamilə uzaq və soyuq davranış tərzi göstərir".

Psixoloq bu cür hallarda uşaqlarda davranış pozuntuları, aqressivlik, içəqapanma, empatiya və vicdan hissinin zəifləməsi müşahidə olunduğunu bildirib.

Onun sözlərinə görə, belə uşaqlar sağlam münasibət qurmaqda çətinlik çəkir və erkən yaşlardan öz dəyərlərini sual altına alırlar" - deyə psixoloq qeyd edib.

Göründüyü kimi, valideynlərin övladlarına bu cür davranışı nəticə etibarilə heç də müsbət sonluqla tamamlanmır. Buna görə də övladlarımıza olduqca həssas yanaşmalı və düzgün tərbiyələndirməliyik. Axı onlar bizim gələcəyimizdir.

Elmir Heydərli