İsmayıl bəy Qaspıralı – Millətləri oyadan fikir nəhəngi
Tarixin yaddaşında elə şəxsiyyətlər var ki, onların adı bir millətin deyil, bütün bəşəriyyətin gələcəyinə yazılır. İsmayıl bəy Qaspıralı – Krım torpağının yetişdirdiyi böyük pedaqoq, naşir və fikir adamı da məhz bu qəbil şəxsiyyətlərdəndir.
1851-ci ilin martında Avcıköydə dünyaya göz açan Qaspıralı ömrünü bir amal uğrunda sərf etdi: “Dildə, fikirdə, işdə birlik!”. Bu sadə, lakin dahiyanə şüar bütün türk coğrafiyasında yüz illərdir səslənir və hələ də öz aktuallığını qoruyur.
Maarif yolunun pioneri
Qaspıralı çox yaxşı anlayırdı ki, bir millətin gələcəyi məktəbdən başlayır. O dövrdə İslam məktəbləri yalnız dini təlimlə kifayətlənirdisə, Qaspıralı Avropadakı müasir bilikləri də təhsil sisteminə gətirməyin vacibliyini vurğuladı. Onun sözləri bu gün də səslənir:
“Geri qalmışlığımızın tək səbəbi cəhalətimizdir. Avropada nəyin icad edildiyinə dair heç bir fikrimiz yoxdur. Bu izolyasiyadan qurtulmaq üçün oxumalıyıq, öyrənməliyik, yeni məktəblər qurmalıyıq.”
Məhz bu düşüncə ilə o, yeni üsullu məktəblərin əsasını qoydu, tədris planlarını yenilədi və gələcək nəsillərə yol göstərdi.
“Tərcüman” – millətin səsi
1883-cü ildə əsası qoyulan “Tərcüman” qəzeti təkcə bir mətbu orqan deyildi. O, türk-islam dünyasının beynini və ruhunu birləşdirən, maarifçilik ideyalarını yayan bir ocaq idi. Tərcümanla Qaspıralı xalqlar arasında bir körpü saldı, ümumtürk birliyinin ideoloji bünövrəsini atdı.
Qadın və uşaq maarifçiliyi
Qaspıralının böyüklüyü yalnız kişilərin deyil, qadınların və uşaqların da maariflənməsini ön plana çəkməsində idi. Onun təşəbbüsü ilə qızı Şəfiqə xanımın hazırladığı “Aləmi-nisvan” jurnalı müsəlman qadınlarının ilk maarif tribunası oldu. Uşaqlar üçün isə “Aləmi-sıbyan” nəşri ilə yeni bir dünyaya qapı açıldı.
Birlik ideyasının banisi
Qaspıralı Rusiyada yaşayan milyonlarla müsəlmanı bir çətir altında toplamağı hədəflədi. O, İslam Birliyinin qurucularından biri, ilk rus-müsəlman konqresinin təşkilatçısı idi. Qaspıralı təkcə müəllim və publisist deyildi – o, həm də strateq idi; millətlərin gələcəyini düşünən bir dövlət adamı idi.
Ölümündən sonra da yaşayan ömür
1914-cü ilin sentyabrında Bağçasarayda haqq dünyasına qovuşan Qaspıralı bu gün də türk-islam dünyasının maarif işığında yaşayır. Onun adı, ideyaları və şüarı bütün sərhədləri aşaraq gələcək nəsillərə yol göstərir.
İsmayıl bəy Qaspıralı yalnız bir pedaqoq və naşir deyildi – o, bir millətin vicdanı, bir xalqın işığı idi. Onun ən böyük irsi isə sadə, amma əbədi bir çağırışdır: “Dildə, fikirdə, işdə birlik!”
Ayhan
16:28 24.09.2025
Oxunuş sayı: 1213
