Həsən bəy Zərdabi – Millətin vicdanı, maarifin alovlu fədaisi
Tarixdə elə insanlar var ki, onların doğulduğu gün təkcə bir ömür başlanğıcı deyil – bir millətin taleyində dönüş nöqtəsidir. 1837-ci ilin isti bir yay günündə, Kür sahillərindəki Zərdab kəndində dünyaya göz açan Həsən bəy Məlikov – tarixə Zərdabi adı ilə imza atacaqdı. Bu sadə kənd, bir millətin oyanışına körpü olacaq bir dahini bəxş etdi Azərbaycana.
Həsən bəyin ömrü sükut içində keçmədi. O, təbiətin səsini eşidən, xalqın ağrısını duyan bir ruh idi. Moskvada təhsil alan bu gənc, elm dünyasının qapılarını açanda qürbətdə tək deyildi – ürəyində bir millətlə gedirdi. O, təhsili özünə yox, xalqına sərmayə etdi.
Dönüb gəldiyində isə gördü: millət səssizdir, cəhalət dərin, qorxu kök salmışdır. Və o zaman qələmini qılınca çevirdi.
“Əkinçi” – Zərdabidən qopan qeyrət harayı
1875-ci ildə Həsən bəy Zərdabi bir ilki gerçəkləşdirdi – Azərbaycan dilində ilk qəzet olan “Əkinçi”- ni nəşr etdi. “Əkinçi” yalnız qəzet deyildi – bu, xalqın maariflə silahlanması üçün açılan bir cəbhə idi. Əkinçi kəndlinin, müəllimin, tələbənin, hər bir sadə insanın aynası idi. Yazıları ilə insanlara düşünməyi, sual verməyi, şüurla yaşamağı öyrədirdi.
O, yazırdı:
"Qardaşlar, bizim nicatımız ancaq elmdədir! Elm – millətin işığıdır. Cəhalət isə zülmət..."
Zərdabi anlayırdı ki, maarifləndirilməyən xalq kölədir. Ona görə də yazılarında hər bir təbəqəyə səslənir, din xadimindən kəndliyə, qadından ziyalıya qədər hamını oyatmağa çalışırdı. O dövrün mətbuatında rast gəlinməyən sadə, doğma və səmimi dillə yazırdı. Çünki xalqı sevirdi. Çünki xalqı anlamadan onu qurtarmaq mümkün deyildi.
Təhsildə və cəmiyyətdə Zərdabi imzası
Həsən bəy yalnız yazmır, həm də əməli işlərlə xalqına xidmət edirdi. Onun təşəbbüsü ilə kəndlərdə məktəblər açılır, müəllimlər hazırlanır, maarif hərəkatı başlayırdı. Xüsusilə qadın təhsilinə xüsusi önəm verir, o zaman üçün cəsarətli hesab edilən fikirlərlə çıxış edirdi. Deyirdi:
“Qadın tərbiyə olunmasa, millət tərbiyə olunmaz. Ana savadsız olarsa, gələcək də kor olar.”
Zərdabi teatrın, musiqinin, elmi konfransların təşkilində də fəal iştirak edirdi. Müsəlman Şərqində ilk teatr tamaşasının – Mirzə Fətəli Axundzadənin "Lənkəran xanının vəziri" əsərinin səhnəyə qoyulması da məhz onun adı ilə bağlıdır. O, incəsənətin də bir maarif vasitəsi olduğuna inanırdı.
Zərdabi – yalnız dövrünün yox, bütün zamanların insanı
Həyatı boyu təzyiqlərlə üzləşdi. “Əkinçi” qəzetinin cəmi iki il yaşamasına dözümsüz siyasi mühit səbəb oldu. Amma Zərdabi susmadı. O, əqidəsini, fikirlərini başqa yollarla yaymağa davam etdi. Tələbə yetişdirdi, ideyalar qoydu, düşüncə toxumları səpdi. Və bu toxumlar illər sonra böyüyərək Azərbaycanın milli oyanışına çevrildi.
Zərdabinin ideyaları M.Ə.Rəsulzadənin, Üzeyir Hacıbəylinin, Firidun bəy Köçərlinin, Əli bəy Hüseynzadənin düşüncələrində davam etdi. Bu insanlar “Əkinçi”nin ruhunu yaşatdılar – Zərdabinin qəlbindən süzülən işığı yeni dövrlərə daşıdılar.
Vəfatı və Əbədiyyəti
1907-ci il. Həsən bəy bu dünyanı tərk etsə də, bu xalq üçün heç zaman ölmədi. Onun izləri bu gün Azərbaycan maarifində, mətbuatında, mədəniyyətində, təhsil sistemində yaşayır. Onun ad gününü qeyd edərkən, sadəcə bir tarix xatırlamırıq. Biz bir ömürlük xidmətə, bir millətə sərf olunmuş həyatın qarşısında baş əyirik. Çünki Zərdabi bizə yalnız yazmağı yox, hiss etməyi, düşünməyi, inanmağı və dəyişdirməyi öyrətdi.
Ayhan
17:26 28.06.2025
Oxunuş sayı: 6508
