Azərbaycanda ilk qadın mətbuatı - “İşıq” qəzeti

Giriş

Azərbaycan mətbuatı tarixi 1875-ci ildə Həsən bəy Zərdabi tərəfindən nəşr olunan “Əkinçi” ilə başlasa da, qadın mətbuatının yaranması XX əsrin əvvəllərinə təsadüf edir. Bu sahədə ilk nümunə 1911-ci ildə nəşrə başlayan “İşıq” qəzeti olmuşdur. Qadın məsələlərini ictimai müzakirəyə çıxaran bu qəzet, Şərqdə qadın mətbuatının ilk örnəklərindən biri kimi xüsusi əhəmiyyətə malikdir.

Qəzetin yaradılması və əsas məqsədləri

“İşıq” qəzeti 1911-ci il yanvarın 22-də nəşrə başlamış və 1912-ci il aprelin 21-nə qədər fəaliyyət göstərmişdir. Qəzetin baş redaktoru Xədicə xanım Əlibəyova, naşiri isə Mustafa bəy Əlibəyov olmuşdur. Maliyyə dəstəyini isə Hacı Zeynəlabdin Tağıyev təmin etmiş, məsul katib və təşkilatçı işlərdə Sona xanım Tağıyeva da iştirak etmişdir. Qəzetin əsas məqsədi qadınların maariflənməsi, hüquqlarının müdafiəsi və cəmiyyətin inkişafında onların rolunun artırılması idi.

Məzmun və ideoloji xətt

“İşıq” qadınların təhsilə, peşəyə və hüquqlara yiyələnməsi ideyalarını təbliğ edir, savadsızlıq, fanatizm və cəhalətə qarşı mübarizə aparırdı. Qəzetin bölmələri arasında “Təlimi-nisvan”, “Vəzayifi-beytiyyə”, “Hüquqi-müslim”, “Evdarlıq”, “Ədəbiyyat”, “Təbabət”, “Məktublar”, “Xəbərlər” və “Elanlar” var idi. Burada həm hüquqi, həm də məişət mövzusunda məqalələrə, qadınların göndərdiyi məktublara və gündəlik məsələlərə dair yazılara yer verilirdi.

Qəzetdə Həlimə xatun Axundova, Tubu xanım Salatınzadə, Çayqıraqlı Həyat xanım kimi qadın müxbirlər aktiv iştirak edirdi. Xədicə xanımın “həmişərilərim” müraciəti ilə qadınları yazmağa və mübarizəyə səsləməsi, bu qəzetin cəmiyyətə verdiyi təsirin miqyasını göstərir.

Texniki xüsusiyyətlər və nəşr prosesi

“İşıq” qəzetinin ümumilikdə 47 nömrəsi əldə olsa da, bəzi mənbələrdə 68 nömrənin nəşr olunduğu qeyd edilir. 1911-ci ildə 34, 1912-ci ildə isə 13 sayı nəşr olunmuşdur. İlk nömrələr Haşım bəy Vəzirovun “Səda” mətbəəsində çap olunmuş, 1912-ci ildən isə Bakı şəhər polis idarəsinin mətbəəsində nəşr davam etdirilmişdir.

Qəzet əsasən 8 səhifəlik olurdu, bəzi saylarda bu həcm 12 səhifəyə çatırdı. Reklam və elanlar əsasən son səhifələrdə yerləşdirilirdi. Qəzetin bir hissəsi rus, ərəb və fars dillərində də hazırlanırdı.

Sosial əhəmiyyəti və mirası

“İşıq” qəzetinin fəaliyyəti XX əsrin əvvəllərində qadın hüquqları sahəsində dönüş nöqtəsi olmuşdur. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dönəmində bu ideyalar davam etdirilmiş, 1918-ci ildə qadınlara seçmək və seçilmək hüququ verilmişdir. “İşıq” qəzetinin mesajları bu uğurların təməlini qoymuşdur.Bütün çətinliklərə və maddi maneələrə baxmayaraq, qəzetin ideyaları zamanla daha geniş kütləyə yayılmış və qadınların sosial həyatda aktiv iştirakına yol açmışdır.

Nəticə

“İşıq” qəzeti Azərbaycan mətbuat tarixində təkcə jurnalistikada deyil, qadın hərəkatı tarixində də mühüm yer tutur. Bu qəzetin fəaliyyəti sayəsində qadınlar ilk dəfə cəmiyyətin müzakirə obyektinə çevrildi, öz hüquqlarını dərk etməyə başladı və maariflənməyə can atdı. “İşıq” bir mətbu orqan deyil, maarifçi bir ideologiya, sosial ədalətə çağırış və qadın hərəkatının başlanğıcı idi.

1911

Nömrə 1 : Şənbə günü 1911 – ci il 22 yanvar.

Qəzetin idarəsi. Bakı, Çerkovnı və Spasski küçələrin küncündə, 44 nömrəli evdə.

İllik 3 manat, 6 ay 2 manat. Qeyri şəhərdə illik 4 manat, 6 aylıq 2 manat 50 q.

1 nömrənin  başlığında yazılıb : İndilik həftədə bir dəfə şənbə günü nəşr olacaq, tərbiyeyi - ətfala*, ədəbiyyata, təbabət və evdarlığa dair xanımlar qəzetəsidir.

Qəzetin 1-ci nömrəsindəki yazılar :

İlk səhifədə Xədicə xanımın “Həmişərilərimizə ixtira”, “ Hüququmuz”, “Qadın (əski ağızda yeni söz) “, Şəhrəbanu xanım Şəbanzadə  “Nəsil”,   “Oxumaq lazımdır”, Sona xanım Axundovanın”Kor dilənçi”, Minaxanım Məhəmmədzadə “Müsəlman qadınlarının öz uşaqlarına tərbiyəsi” əsəri çap olunub.

Daxili xəbərlər( Az tapılan fədakarlıq  ) , Xarici xəbərlər (Türk xanımlarının halı) ,Portağal mürəbbəsini necə bişirməli ? , Tapmaca, sonucu səhifədə Mustafa bəy Əlibəyovanın “Müsəlman Analarına məktub” əsəri çap olunub.

            1912

Nömrə 1 :  Şənbə günü 21 yanvar  1912-ci il

Qəzetin idarəsi. Bakı, Çerkovnı və Spasski küçələrin küncündə, 70 nömrəli evdə. İllik 3 manat, 6 ay 2 manat. Qeyri şəhərdə illik 4 manat, 6 aylıq 2 manat 50 q.

1 nömrənin  başlığında yazılıb : İndilik həftədə bir dəfə şənbə günü nəşr olacaq, tərbiyeyi - ətfala*, ədəbiyyata, təbabət və evdarlığa dair xanımlar qəzetəsidir.

Qəzetin 2-ci nömrəsindən yazılar :

 İdarə  “İxtira”, “Agentlərə elan “  sonra Elan, Mustafa bəy Əlibəyovun  “İnna Lillahi və İnna İleyhi Raciun”, Xədicə xanımın “Bacılarıma”, Əlişir “Ədəbiyyat”, Ə. M. S “Şərifə bacı” (xalalarıma hədiyyədir), Əxbərati – Daxilə  sonra Elanlar.

                      1912 – ci il. N°= 1

“İşıq”  qəzeti, bir sözlə Azərbaycan mətbuatının qaranlıq gecəsində bir ulduz kimi parladı . Öz işığı  ilə  xalqa  maarif yolu açdı.

N°=23  səhifə 7 "Семейные дела "( "Ailə məsələləri")  Mustafa bəy Əlibəyov Rusca yazılmış məqaləsi yer alır.

Xədicə xanım (baş redaktor) və Mustafa bəy (naşir) 

"Övrət millət anasıdır» adlı başqa bir məqalədə Həlimə xatun ailədə qızların sevilməməsini və azyaşlı qızların ərə veril məsini tənqid edirdi: «Onlar anadan olandan ta gəzənə kimi qanad altında olurlar. Elə ki, 6-7 yaşına çatdı onun üçün əlvan parçalardan bir uşaq misalı qayırıb verirlər o biçarənin qucağına ki, indidən uşağı nə cür qucaqda tutmağı və bu kimi əməlləri düşünsün. 12-13 yaşına çatanda biçarəni başlarlar ərə verməyə>>

(47, 1911, 22 oktyabr, №30).

H. Axundova göstərirdi ki, qadın ər evində xoşbəxtlik, səadət tapmır. Əksinə, elə ki, uşağı oldu biçarənin günü qara olur. Həm ev işi, həm də uşaq saxlamaq, habelə ər zülmü ona göz açmağa imkan vermir. Belə güzəran keçirən savadsız bir qadın isə övladına təlim-tərbiyə verə bilməz. O, qadınları öz hüquqlarını başa düşməyə çağırırdı: «Bəs bunlar hamısı elmsizlikdəndir. Əgər biz övrət tayfasında elm ola öz hüququmuzu başa düşüb, öz vəzifəmizi anlayıb bu cür bəlalara mübtəla olmarıq»

 (47, 1911, 16 aprel, №13).

Uşaqların təlim-tərbiyəsinə dair yazılar dərc etməklə qəzet yalnız ev-eşik dərdi çəkən, cahil ər zülmündən göz açmayan anaları küçələrdə toz-torpaq içində söyüş, dava-dalaş öyrənən övladlar haqqında düşünməyə çağırırdı.

"İşıq” yazırdı ki, uşaqları lap körpə ikən tərbiyə etmək lazımdır.

“Ev tərbiyəsi görməyib məktəbdə sonradan təhsil edənlər dəxi köhnə libasa təzə yamaq vurulmuş kimi qəbahətli və çirkin görünür” (47, 1911, 9 aprel, №12)

Südabə Məmmədova