Ümummilli lider Heydər Əliyev müasir Azərbaycan dövlətinin qurucusu kimi

Ümummilli lider Heydər Əliyev Azərbaycan dövlətçiliyi tarixində ən mühüm tarixi şəxsiyyətlərdən biridir. O, həm Sovet İttifaqının dövründə, həm də müstəqil Azərbaycanın qurulmasında və inkişafında müstəsna xidmətlər göstərmişdir.

     1991-ci ildə Sovet İttifaqının dağılması ilə Azərbaycanda müstəqillik elan olundu. Lakin, müstəqilliyin əldə olunması ilə ölkə qarşısında bir sıra ciddi daxili və xarici problemlər meydana çıxdı. Bu dövr, Azərbaycan tarixində çox mürəkkəb və çətin bir mərhələ oldu. Sovet dövründəki mərkəzi idarəetmə sisteminin çöküşü, siyasi və iqtisadi boşluq, etnik münaqişələr və regional qeyri-sabitlik Azərbaycanı ciddi bir böhrana sürüklədi. Əsasən Azərbaycan-Ermənistan münaqişəsi, xarici təzyiqlər və daxili siyasi qruplar arasındakı qarşıdurmalar müstəqil dövlətin qurulmasında əsas maneələri təşkil edirdi və ölkə parçalanmaq təhlükəsi ilə üz-üzə idi. 1993-cü ildə ölkə rəhbərliyinə gəldikdən sonra Heydər Əliyev, Azərbaycanın siyasi və iqtisadi sistemini bərpa etmək, xarici təzyiqləri aradan qaldırmaq və ölkənin ərazi bütövlüyünü təmin etmək üçün ardıcıl və sistemli tədbirlər gördü.

       Heydər Əliyev bu çətin vəziyyəti düzgün təhlil edərək, Azərbaycan üçün diplomatik və hərbi yollarla münaqişənin həllinə yönəlmiş siyasət yürütməyə başladı. O, həm daxili siyasi qüvvələri uzlaşdırmağa, həm də xarici qüvvələrlə münasibətləri düzəltməyə çalışdı. Heydər Əliyevin rəhbərliyi altında, Azərbaycan hakimiyyəti Qarabağ münaqişəsində təcili və nəticəyə yönəlmiş diplomatik səyləri gücləndirdi. Azərbaycanın təhlükəsizlik məsələlərində Heydər Əliyevin göstərdiyi liderlik xüsusilə önəmli idi. Çünki o, münaqişənin mövcud gərgin və əlverişsiz şəraitdə hərbi yolla həllini istəmirdi, əksinə, beynəlxalq təşkilatlarla danışıqlar yolu ilə bu məsələnin çözülməsini önə çəkirdi.

Heydər Əliyevin 1993-cü ildə ölkə rəhbərliyinə gəlməsi ilə Azərbaycanın siyasi həyatı sabitləşməyə başladı. O, ilk növbədə ölkə daxilindəki siyasi qarşıdurmaların aradan qaldırılmasına yönələn addımlar atdı. Azərbaycanın siyasi vəziyyəti çox parçalanmış və qeyri-sabit idi. Müxtəlif siyasi qruplar arasında hakimiyyət uğrunda mübarizə gedirdi. Heydər Əliyev bu vəziyyəti balanslaşdırmaq və hakimiyyəti birləşdirmək üçün siyasi birlik yaratdı. Bununla yanaşı, onun rəhbərliyi dövründə siyasi islahatlar həyata keçirildi və konstitusiya prinsiplərinin tətbiqi ilə bağlı ciddi addımlar atıldı. 1995-ci ildə Azərbaycan Respublikasının yeni Konstitusiyası qəbul edildi ki, bu da dövlətin hüquqi əsaslarının möhkəmlənməsinə və siyasi sistemin stabil hala gətirilməsinə böyük töhfə verdi.

       Azərbaycanın müstəqillik dövründə qarşılaşdığı iqtisadi böhran da ölkə üçün böyük bir maneə idi. Sovet İttifaqının iqtisadi sistemindən ayrılmaq, bazar iqtisadiyyatına keçid prosesi və keçmişdən qalan iqtisadi tənəzzül ölkədə ciddi çətinliklər yaratdı. Heydər Əliyev, müstəqil Azərbaycanın iqtisadiyyatını bərpa etmək və inkişaf etdirmək üçün əsaslı islahatlar həyata keçirdi. 1994-cü ildə Azərbaycan neft sektorunun inkişafını stimullaşdırmaq məqsədilə "Əsrin müqaviləsi"ni imzalayaraq, xarici investisiyaları cəlb etməyə başladı. Bu müqavilə Azərbaycan iqtisadiyyatının böhranından çıxmasına və xarici kapitalın ölkəyə axmasına şərait yaratdı.

      Heydər Əliyevin xarici siyasətində də müdrik yanaşmalar mövcud idi. O, Azərbaycanın müstəqil siyasətinin beynəlxalq aləmdə tanınması və möhkəmlənməsi üçün fəaliyyət göstərdi. O, Qarabağ münaqişəsinin həlli üçün beynəlxalq təşkilatlar və güclü dövlətlərlə, xüsusən də ABŞ və Türkiyə ilə strateji əlaqələr qurdu. Onun diplomatik kursu, Azərbaycanın dünya siyasətində müstəqil və müvafiq mövqe tutmasına imkan verdi.

       Heydər Əliyevin Azərbaycanın müstəqilliyini əldə etməsindən sonra həyata keçirdiyi iqtisadi islahatlar, ölkənin iqtisadiyyatını sürətlə bərpa etməklə yanaşı, onu dünya iqtisadiyyatına inteqrasiya etmək üçün mühüm addımlar atdı. Azərbaycanın əsas təbii sərvəti olan neftdən səmərəli istifadə etmək məqsədilə Heydər Əliyev, ölkənin iqtisadiyyatını yalnız neft sektoruna bağlı qalmadan, eyni zamanda qeyri-neft sektorunun inkişafına yönəldən kompleks və uzunmüddətli strategiya hazırladı. Bu, Azərbaycanın iqtisadi mövqeyini gücləndirərək, onu regional və beynəlxalq iqtisadi müstəvidə daha təsirli bir mövqeyə gətirdi.

      Heydər Əliyev, müstəqil Azərbaycanın inkişafında neft ehtiyatlarından istifadənin strateji əhəmiyyətini dərindən anladı. Onun rəhbərliyi altında Azərbaycanın neft sektoru yalnız daxili iqtisadiyyatın əsas həlqəsi olmaqla qalmadı, eyni zamanda beynəlxalq bazarlara inteqrasiyasının əsas alətinə çevrildi. Sovet İttifaqının dağıldığı və yeni müstəqillik dövründə Azərbaycanın iqtisadiyyatı tənəzzülə uğramışdı. Heydər Əliyev bu vəziyyətdən çıxış yolu kiimi neft sektoruna yatırımları cəlb etməyi, xüsusilə xarici kapitalın ölkəyə gətirilməsini ön planda tutdu.

      1994-cü ildə Heydər Əliyevin liderliyi altında imzalanan "Əsrin müqaviləsi" Azərbaycanın neft tarixində dönüm nöqtəsi oldu. Bu müqavilə, dünya nəhənglərinin – xüsusilə BP, Exxon Mobil, Chevron, Total və digər böyük beynəlxalq şirkətlərin – Azərbaycanın Xəzər dənizinin dərinliklərində yerləşən zəngin neft ehtiyatlarına investisiya qoymasına imkan verdi. Həmin dövrdə, bu müqavilə yalnız iqtisadi deyil, həm də siyasi əhəmiyyət kəsb etdi. Azərbaycan neftinin dünya bazarlarına çıxarılması ilə ölkə, neft ixracı sahəsində beynəlxalq aləmdə müstəqil bir oyunçuya çevrildi və bu, Azərbaycanın iqtisadi müstəqilliyinin təməlini qoydu.

      "Əsrin müqaviləsi" ilə xarici investisiyalar Azərbaycanın iqtisadiyyatına böyük maliyyə axını təmin etdi. Bu maliyyə resursları, Azərbaycanın infrastrukturunun bərpası və genişləndirilməsi, yeni iş yerlərinin yaradılması, dövlət büdcəsinin artırılması və sosial sahələrə sərf olundu. Həmçinin, bu müqavilə Azərbaycanın dünya bazarlarında daha güclü mövqe tutmasına və xarici ticarət əlaqələrinin inkişafına imkan yaratdı.

      Heydər Əliyevin iqtisadi siyasətinin ən mühüm tərəflərindən biri də xarici ticarət əlaqələrinin genişləndirilməsi və Azərbaycanın regional və beynəlxalq iqtisadi müstəvidə mövqeyinin gücləndirilməsidir. Heydər Əliyev, Azərbaycanın həm Rusiya, həm də Qərb ölkələri ilə ticarət əlaqələrini inkişaf etdirmək üçün strateji diplomatiya yürüdüb. Bu dövrdə Azərbaycanın xarici ticarət əlaqələrinin diversifikasiyası, ölkəyə daha çox sərmayə cəlb etməyə və iqtisadi əlaqələri genişləndirməyə imkan verdi.

      Azərbaycan, həmçinin Asiya və Avropa bazarlarına çıxış imkanlarını gücləndirərək, iqtisadiyyatını beynəlxalq səviyyədə daha möhkəm bir yerə gətirdi. Bütün bu addımlar, Azərbaycanın yalnız regional deyil, həm də qlobal iqtisadiyyatda daha güclü bir oyunçu olmasına şərait yaratdı.

     Heydər Əliyev, iqtisadiyyatın inkişafı üçün infrastrukturun əsaslı bərpasını da nəzərdə tutmuşdu. O, neftin daşınması və digər strateji əhəmiyyətli layihələr üçün müasir nəqliyyat infrastrukturu yaradılmasına yönəlmiş addımlar atdı. Bu məqsədlə, Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft kəməri layihəsi həyata keçirildi. Bu layihə, Azərbaycanın neft və qaz ixracatını daha geniş bazarlara çatdırmaqla yanaşı, regionun iqtisadi inkişafına da ciddi təsir göstərdi. Həmçinin, Bakı-Tbilisi-Qars dəmiryolu və digər nəqliyyat layihələri, Azərbaycanın regional tranzit mərkəzi kimi rolunu gücləndirdi.

     Onun strateji və uzaqgörən siyasəti nəticəsində, Azərbaycan iqtisadiyyatı sürətli inkişaf yolu keçdi. Neft sektorunun inkişafı, xarici investisiyaların ölkəyə gətirilməsi, qeyri-neft sektorlarının stimullaşdırılması və infrastruktur layihələrinin həyata keçirilməsi, Azərbaycanın qlobal iqtisadiyyatda mövqeyini gücləndirdi. Bu, Heydər Əliyevin rəhbərliyi ilə həyata keçirilən iqtisadi siyasətin yalnız Azərbaycanın müstəqil inkişafına deyil, həm də regionun iqtisadi təhlükəsizliyinin təmin olunmasına töhfə verdiyini göstərir.

     Heydər Əliyev, Azərbaycanın müstəqilliyini elan etdiyi ilk illərdən etibarən ölkənin beynəlxalq aləmdə mövqeyini gücləndirmək məqsədilə fəal və balanslı xarici siyasət yürütdü. Onun liderliyi dövründə Azərbaycan, həm regional, həm də qlobal miqyasda mühüm diplomatik əlaqələr qurdu, həmçinin beynəlxalq təşkilatlarla əməkdaşlığını genişləndirdi. Bu dövrdə, Heydər Əliyev Azərbaycanın xarici siyasətini çoxcəhətli və məqsədyönlü şəkildə formalaşdıraraq, ölkəni dünya siyasətində daha güclü və müstəqil bir mövqeyə gətirdi.

      Heydər Əliyev, Azərbaycanın müstəqil xarici siyasətini beynəlxalq aləmdə təsdiqləmək və ölkənin mövqeyini möhkəmləndirmək məqsədilə müxtəlif beynəlxalq təşkilatlarla sıx əməkdaşlıq qurdu. Onun dövründə Azərbaycan bir neçə mühüm beynəlxalq təşkilata üzv oldu və onların fəaliyyətində fəal iştirak etməyə başladı.

       Azərbaycan, BMT-nin üzvü kimi, beynəlxalq hüquq prinsiplərinə sadiq qalaraq, dünya ictimaiyyəti ilə birgə qlobal problemlərin həllinə töhfə verməyə başladı. Heydər Əliyev, Azərbaycanın müstəqil siyasətini gücləndirmək məqsədilə BMT platformasında Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həlli və ölkənin ərazi bütövlüyünün qorunması üçün diplomatik səylərini artırdı.

       Heydər Əliyev, Azərbaycanın NATO ilə əlaqələrini inkişaf etdirməyə xüsusi önəm verdi. Azərbaycan, ilk növbədə, müstəqil siyasətini gücləndirmək və ölkə təhlükəsizliyini təmin etmək məqsədilə NATO ilə daha yaxın əməkdaşlıq etmək qərarına gəldi. NATO ilə əməkdaşlıq, Azərbaycanın təhlükəsizlik sahəsindəki maraqlarına uyğun gəlirdi və həmçinin, Qərbin Azərbaycanla strateji əlaqələri inkişaf etdirməsi üçün mühüm bir platforma yaratdı.

       Heydər Əliyev, NATO-nun "Tərəfdaşlıq üçün Sülh" proqramına qoşulmaqla, ölkənin beynəlxalq təhlükəsizliyini gücləndirmək və Qərb ölkələri ilə əlaqələrini inkişaf etdirmək niyyətində olduğunu göstərdi. Bu proqram çərçivəsində, Azərbaycan bir çox hərbi və təhlükəsizlik islahatları həyata keçirdi, o cümlədən NATO-nun təlimlərinə və əməliyyatlarına qatıldı. Bu əməkdaşlıq, həmçinin Azərbaycanın beynəlxalq müdafiə siyasətinin modernləşdirilməsinə və bölgədəki sabitliyin artırılmasına kömək etdi.

      Heydər Əliyev, Azərbaycanın xarici siyasətində balanslaşdırılmış yanaşmanı üstün tutaraq, həm Şərq, həm də Qərb ilə müsbət əlaqələr qurdu. Onun diplomatik strategiyası, Azərbaycanın müstəqil xarici siyasətinin möhkəmləndirilməsinə və ölkənin geosiyasi mövqeyinin gücləndirilməsinə xidmət etdi. Azərbaycan, həm Qərbin, həm də Şərqin müxtəlif güc mərkəzləri ilə səmərəli əməkdaşlıq quraraq, öz müstəqil maraqlarını qorudu.

      Heydər Əliyev, Qərb ölkələri ilə strateji müttəfiqlik münasibətləri qurdu. Xüsusilə, Böyük Britaniya ilə siyasi, iqtisadi və hərbi əlaqələrin inkişafı, Azərbaycanın beynəlxalq nüfuzunun artmasına xidmət etdi. Bununla yanaşı, Heydər Əliyev, Qərb dövlətləri ilə olan əlaqələrdə iqtisadi inkişaf, demokratik islahatlar və Azərbaycan ərazisindəki neft resurslarının istifadəsi mövzusunda qarşılıqlı maraqları əsas tutdu.

      Heydər Əliyev, xüsusilə Türkiyə ilə əlaqələri strateji bir önəm daşıyan tərəfdaşlıq kimi qiymətləndirdi. Azərbaycan və Türkiyə arasında sıx tarixi, mədəni və dini əlaqələr mövcud idi və bu, Heydər Əliyevin liderliyi altında daha da möhkəmləndi. O, Türkiyə ilə siyasi, iqtisadi və hərbi əməkdaşlığı genişləndirdi, həmçinin, Türkiyə ilə Azərbaycana müsbət təsir göstərən çoxsaylı layihələrin həyata keçirilməsinə şərait yaratdı. Bu əlaqələr, həmçinin, Azərbaycanın regional təhlükəsizliyini gücləndirdi və Şərq-Qərb əlaqələrində balansı qorumağa kömək etdi.

      Heydər Əliyev, Azərbaycan tarixinin ən mühüm siyasi xadimlərindən biri kimi, yalnız öz dövründə deyil, həm də sonrakı illərdə ölkənin inkişafına əhəmiyyətli təsir göstərmişdir. Onun siyasi irsi, rəhbərliyi və həyat fəaliyyəti bu gün də Azərbaycanın gələcəyini formalaşdırır. Heydər Əliyevin yaratdığı siyasət, dövlətçilik təcrübəsi və iqtisadi inkişaf konsepsiyası, Azərbaycanın müasir dövründəki güc və stabilik elementlərinin təməlini qoymuşdur.

      Heydər Əliyevin siyasi irsi, onun vəfatından sonra da Azərbaycanda davam etdirilməyə başlanmışdır. 2003-cü ildə Heydər Əliyevin vəfatından sonra, onun ideyalarının və siyasətinin davam etdirilməsi məqsədilə oğlu İlham Əliyev, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti seçildi. İlham Əliyev, atasının siyasi irsini davam etdirərək, Azərbaycanın inkişafını və dövlətçiliyini gücləndirməyi qarşısına məqsəd qoydu.

        İlham Əliyev, Heydər Əliyevin əsas siyasət istiqamətlərini - müstəqil xarici siyasət, iqtisadi inkişaf, dövlətin beynəlxalq aləmdəki mövqeyinin gücləndirilməsi və sosial rifahın yüksəldilməsi - davam etdirərək, Azərbaycanı müasir dövrün tələblərinə uyğun şəkildə idarə edir. Bu, Heydər Əliyevin dövlətçiliyindəki mövqeyinin daha da güclənməsinə və onun irsinin gələcəyə doğru müsbət təsir etməsinə şərait yaradır.

Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev, müasir Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü bərpa edərək ölkə tarixində dönüş nöqtəsi sayılacaq bir missiyanı uğurla yerinə yetirmişdir. 2020-ci ildə baş vermiş İkinci Qarabağ müharibəsi nəticəsində işğal altında olan torpaqların azad edilməsi, yalnız hərbi qələbə deyil, həm də illərlə aparılan siyasi, diplomatik və strateji səylərin kulminasiya nöqtəsi olmuşdur.

       İlham Əliyev, bu tarixi və milli missiyanı yerinə yetirdikdən sonra ulu öndər Heydər Əliyevin məzarını ziyarət edərək, onun qarşıya qoyduğu strateji məqsədin reallaşdırıldığını simvolik və mənəvi şəkildə bəyan etmişdir. Bu jest sadəcə şəxsi bir hörmət əlaməti deyil, həm də milli iradənin və ideoloji ardıcıllığın rəmzi kimi dəyərləndirilməlidir. Qarabağın azad edilməsi, təkcə İlham Əliyevin siyasi iradəsinin deyil, Heydər Əliyev tərəfindən formalaşdırılmış və uzunmüddətli milli strategiyanın davamı kimi çıxış etmişdir.

       Qarabağın azadlığı Azərbaycan dövlətçiliyi tarixində yalnız bir mərhələ deyil, həm də Heydər Əliyev və İlham Əliyev liderliyində formalaşmış milli siyasi xəttin, strateji uzaqgörənliyin və xalqa bağlı liderlik nümunəsinin konkret nəticəsi kimi qiymətləndirilməlidir.

      Heydər Əliyevin mirası yalnız keçmişin təhlili ilə məhdudlaşmır, həm də Azərbaycanın gələcəyinə olan təsirində özünü göstərir. Onun dövründə təməlini qoyduğu iqtisadi və siyasi islahatlar, Azərbaycanın müasir inkişafında əhəmiyyətli rol oynamaqda davam edir. Xüsusilə, neftin istifadəsi, iqtisadiyyatın diversifikasiyası və xarici siyasətin müstəqil və balanslaşdırılmış şəkildə formalaşdırılması, ölkənin gələcəkdə də müsbət nəticələr əldə etməsini təmin edəcəkdir.

Bundan başqa, Heydər Əliyevin təhsil, mədəniyyət və sosial sahələrə göstərdiyi diqqət, gənc nəsillərin inkişafına təkan vermişdir. Bu siyasət, ölkənin müasir inkişafı üçün vacib olan biliyə əsaslanan iqtisadiyyatın qurulmasına xidmət edir. Heydər Əliyevin təməlini qoyduğu bu siyasətlər, Azərbaycanın gələcək nəsillərinə daha güclü və dayanıqlı bir dövlət qurmaq üçün vacib bir mirasdır.

     Heydər Əliyev, Azərbaycanın müstəqilliyinin ilk illərində qarşılaşdığı mürəkkəb siyasi və iqtisadi problemləri həll etmək üçün göstərdiyi uzaqgörənlik, müdriklik və liderlik bacarığı ilə təkcə ölkə daxilində, həm də beynəlxalq miqyasda böyük nüfuz qazanmışdır. Onun dövründə Azərbaycan, daxili siyasi sabitliyi bərpa edərək, müstəqil dövlət kimi dünyada hörmət qazandı. Heydər Əliyevin Azərbaycan dövlətçiliyinin qurulmasında və inkişafında oynadığı rol, bu gün də ölkənin siyasi və iqtisadi yüksəlişinə dəyərli təsir göstərməkdədir.

       Onun yaratdığı strateji yanaşmalar, xüsusən iqtisadiyyatın neft sektoru ilə bağlı inkişafı, xarici siyasət sahəsindəki müstəqil yanaşması və dövlət idarəçiliyindəki islahatları, Azərbaycanın gələcək nəsilləri üçün əvəzsiz bir miras qoymuşdur. Heydər Əliyevin Azərbaycan dövlətçiliyindəki əvəzsiz yeri və Azərbaycan xalqının yaddaşında əbədi iz buraxan liderliyi, onun vəzifəyə gəlməsi ilə başlayan dövrün, həm tarix, həm də müasir dövr baxımından böyük əhəmiyyət kəsb etdiyini göstərir.

       O, müstəqil Azərbaycanın inkişafının təməl daşlarını qoymuş və Azərbaycanın gələcəyini zəngin bir irs ilə təmin etmişdir. Heydər Əliyevin adı, Azərbaycanın müasir dövlətçiliyinin və gələcək uğurlarının simvolu kimi hər zaman tarixdə qalacaqdır.

Rauf Məmmədov

Cross Media Təhlil Mərkəzinin analitiki, fəlsəfə doktoru