Jurnalist əməyinin dəyərləndirilməsinin sıradan çıxarılmasını düzgün hesab etmirəm - MÜSAHİBƏ

Bu il Azərbaycan mətbuatının 150 illik yubileyi qeyd olunur. Bu, sadəcə bir tarix deyil, xalqımızın fikir, söz və ifadə azadlığı uğrunda mübarizəsinin, cəmiyyətin maarifləndirilməsi və formalaşdırılması yolundakı misilsiz xidmətlərinin simvoludur.

1875-ci ildə “Əkinçi” qəzetinin nəşri ilə əsası qoyulan Azərbaycan mətbuatı zaman-zaman çətin sınaqlardan keçsə də, həmişə xalqın güzgüsü olub. Həm Çar Rusiyası dövründə, həm Sovet repressiyalarında, həm də müstəqillik illərində jurnalistika milli şüurun formalaşmasında, ictimai rəyin yönləndirilməsində və ictimai-siyasi hadisələrin işıqlandırılmasında müstəsna rol oynayıb.

Azərbaycan jurnalistikası bu gün də informasiya savaşının mərkəzindədir. Xüsusilə Vətən müharibəsi dövründə informasiya cəbhəsindəki qəhrəman jurnalistlərimiz sözlə, həqiqətlə ön cəbhədə döyüşdülər. Onlar təkcə məlumat ötürmədilər, həm də milli ruhu yaşatdılar, qələbə əzmini gücləndirdilər. Bu xidmətlər dövlət tərəfindən də yüksək qiymətləndirilir.

Bugünkü Azərbaycan jurnalistikası yalnız regionda deyil, beynəlxalq mediada da öz sözünü deyə biləcək səviyyəyə çatıb. Rəqəmsal medianın inkişafı ilə ayaqlaşan jurnalistlərimiz həm ənənəni qoruyur, həm də texnologiyanın verdiyi imkanlardan peşəkarlıqla istifadə edirlər. Artıq süni intellekt, media etikası, dezinformasiyaya qarşı mübarizə kimi çağdaş problemlər də jurnalistlərimizin gündəmindədir və bu da onların daim yenilənən və inkişaf edən bir sahəyə çevrildiyini göstərir.

150 illik bu yol – fədakarlıq, şücaət, vicdan və peşəkarlıq yoludur. Azərbaycan jurnalistikasının gələcəyi parlaqdır, çünki onun dayağı tarixdir, gücü – xalqın etibar etdiyi doğrunun sözüdür.

Azərbaycan mətbuatının 150 illiyi, medianın bu günkü durumu, gələcək perspektivləri  barəsində Crossmedia.az Analitik İnformasiya Portalının redaksiyasında qonaq olan Azərbaycan Mətbuat Şurasının idarə heyətinin üzvü, media eksperti Müşfiq Ələsgərli geniş müsahibə verib...

- Azərbaycan mətbuatının 150 illik yubileyi ilə bağlı Prezident İlham Əliyev sərəncam verdi. Bu 150 illik inkişaf yolunu siz necə qiymətləndirirsiniz?

- Əslində, 3 May – Beynəlxalq Söz Azadlığı Günü ərəfəsində dövlət başçısının bu cür diqqəti təsadüfi deyil. Mən bütün Azərbaycan jurnalistlərini – sizin redaksiya da daxil olmaqla – təbrik edirəm. Azərbaycan mediasının tarixi fəaliyyətinə nəzər salsaq, Prezidentin sərəncamında bu fəaliyyətin əhəmiyyəti qısa, lakonik və tutarlı şəkildə ifadə olunub. Azərbaycan mediası yaranandan bu günə qədər beynəlxalq media prinsiplərinə uyğun şəkildə fəaliyyət göstərib. Məlumatlandırma, maarifləndirmə və əyləndirmə media fəaliyyətinin əsas istiqamətləridir. Azərbaycan mətbuatı isə daha çox ilk iki prinsipi – məlumatlandırma və maarifləndirməni – uğurla yerinə yetirib.

Audiovizual medianın inkişafı ilə əyləncəli proqramlar da öz yerini tutsa da, ziyalı kəsim üçün hələ də məlumatlandırma və maarifləndirmə əsasdır. Prezidentin sərəncamında belə bir cümlə var: "Azərbaycan 2020-ci ildə İkinci Qarabağ müharibəsi zamanı dünya tarixinə yazılacaq zəfər qazandı". Bu zəfər yalnız hərbi uğur deyil, həm də informasiya savaşında Azərbaycan mediasının göstərdiyi qəhrəmanlıqdır. Prezident qeyd edir ki, “Azərbaycan mediası da Azərbaycan əsgəri qədər şücaət göstərdi”. Bu, Azərbaycan mediasının tarixini çox dəqiq ifadə edən cümlədir.

Qısaca desək, Azərbaycan mediası həm peşəkar, həm də vətənpərvər mediadır. Bu medianın sıralarından Vətən uğrunda canından keçənlər olub. Birinci və İkinci Qarabağ müharibələri zamanı şəhid olan jurnalistlərimizin sayı 10-dan çoxdur. 80-dən artıq jurnalist müxtəlif dərəcələrdə xəsarət alıb. Onlar həm cəbhə bölgələrindən peşəkar reportajlar hazırlayıb, həm də səngərdə əsgər kimi vuruşublar.

İkinci Qarabağ müharibəsində Ermənistan tərəfi hərbi jurnalistika prinsiplərini pozaraq, silahlı şəxsləri jurnalist kimi təqdim edirdi. Halbuki jurnalist döyüşçü olmamalıdır. Azərbaycan isə bu prinsiplərə sadiq qaldı. Jurnalistlərimiz informasiya savaşında media prinsiplərinə uyğun fəaliyyət göstərdi. Digər tərəfdən, səfərbərliyə cəlb olunan 40-dan çox jurnalist döyüşlərdə iştirak edib və onların çoxu Prezident tərəfindən orden və medallarla təltif olunub.

Azərbaycan jurnalistikası bu gün həm peşəkarlıq baxımından, həm də tarixi missiyası baxımından diqqətəlayiq nümunədir. Jurnalistikada uzun illərdir müzakirə olunan bir dilemma da var: jurnalistin əsas məqsədi yalnız faktı təqdim etməkdir, yoxsa vətəndaş mövqeyi və sosial məsuliyyət daşımalıdır? Bəziləri hesab edir ki, fakt müqəddəsdir və jurnalist duyğularını informasiyaya qatmalı deyil. Digərləri isə bildirir ki, jurnalist də vətəndaşdır və yaşadığı cəmiyyətin problemlərinə biganə qalmamalıdır.

Bu baxımdan Azərbaycan jurnalistləri həm peşəkarlıq, həm də vətənpərvərlik mövqeyini uğurla sintez edərək örnək göstərirlər.

- Azərbaycan mətbuatı və jurnalistləri informasiya təhlükəsizliyi ilə bağlı ciddi çağırışlarla üz-üzədir. Üzərimizə qarşı xüsusilə xaricdən qaynaqlanan dezinformasiya və müxtəlif formalı informasiya hücumları həyata keçirilir. Bəs bu cür dezinformasiya yaymaqla qarşı tərəf real nəticə əldə edə bilirmi?

- Tarix boyunca informasiya savaşları müxtəlif formalarda mövcud olub. Media vasitəsilə aparılan bu savaşlar son 200 ildə daha peşəkar formaya keçib. Xüsusən 1960-cı illərdən etibarən, soyuq müharibə dövrü ilə birlikdə, dezinformasiya əsaslı informasiya savaşları daha da aktuallaşıb. Rəqəmsal texnologiyaların inkişafı isə bu savaşı yeni mərhələyə daşıyıb. İnternet və rəqəmsal platformalar informasiya müharibələrinin miqyasını və təsir gücünü xeyli artırıb.

Bu gün müasir müharibələrin təxminən 60%-i informasiya və diplomatiya sahəsində aparılır. Döyüşlər artıq yalnız silahla deyil, informasiya vasitəsilə də həyata keçirilir. İnformasiya savaşı yalnız jurnalistlərin deyil, bütövlükdə cəmiyyətin diqqət mərkəzində olmalıdır.

Azərbaycan bu prosesin aktiv iştirakçılarındandır. Cənab Prezidentin sərəncamı ilə Azərbaycan jurnalistikasının informasiya savaşında mühüm rol oynaması bir daha təsdiqləndi. Qarabağ müharibəsi bitmiş olsa da, informasiya savaşı davam edir və daha da qızışır.

Azərbaycana qarşı iki əsas istiqamətdə dezinformasiya hücumları müşahidə olunur: Ənənəvi rəqib Ermənistan və onun beynəlxalq şəbəkəsi – Ermənistan hərbi-siyasi rəhbərliyi və diasporası tərəfindən fasiləsiz şəkildə dezinformasiya yayılır. Beynəlxalq güc mərkəzlərinin maraqları – Azərbaycanın yerləşdiyi geosiyasi bölgə – Cənubi Qafqaz, Transxəzər və s. – müxtəlif beynəlxalq güclərin maraq toqquşması nöqtəsinə çevrilib. Bu səbəbdən də, Fransa başda olmaqla, bəzi dövlətlər informasiya vasitəsilə regiona və xüsusilə Azərbaycana təsir göstərməyə çalışırlar.

Dezinformasiyanın təsiri qlobal miqyasda da artır. Aparılan tədqiqatlara görə, hal-hazırda dünyada gündəlik yayılan informasiyaların 45–80%-i feyk xəbərlərdir. Onların da böyük hissəsi bilərəkdən – dezinformasiya məqsədilə yayılır. Bir çox ölkələr bu sahədə preventiv addımlar atır. Bu addımlar əsasən iki istiqamətdə olur: Hüquqi bazanın yaradılması – Dezinformasiya ilə mübarizə qanunlarının qəbul edilməsi. İxtisaslaşmış inzibati qurumların yaradılması – Bu qurumlar 7/24 rejimdə fəaliyyət göstərir, dezinformasiyanı real vaxtda aşkar edib zərərsizləşdirir.

Azərbaycanda bu istiqamətdə müəyyən addımlar atılsa da, hələ də əsas yük jurnalistlərin üzərinə düşür. Medianın İnkişafı Agentliyi, Mətbuat Şurası və digər dövlət qurumları dezinformasiyalara qarşı bəyanatlar verir və təkziblər yayır. Amma bu kifayət deyil. Daha operativ və texnoloji yanaşmalar tələb olunur. Azərbaycan jurnalistləri informasiya savaşına daha hazırlıqlı olmalı, yeni texnologiyalara, dil bilgilərinə və peşə bacarıqlarına yiyələnməlidirlər. Bu, təkcə jurnalistikanın deyil, milli təhlükəsizliyin də vacib tərkib hissəsidir.

- Bu informasiya savaşı çox önəmli bir məsələdir və Azərbaycan jurnalistləri də bu prosesin aktiv iştirakçılarıdır. Belə mühüm proseslərdə iştirak edən həmkarlarımızın dövlət tərəfindən mükafatlandırılması, cənab Prezident tərəfindən təltif olunması zaman-zaman müəyyən şəxslər tərəfindən — xüsusilə də qarşı cəbhədə yer alanlar tərəfindən — ittiham obyektinə çevrilir. Bəzən bu dəyərləndirmələr kontekstdən çıxarılır, məqsədli şəkildə elə təqdim olunur ki, guya jurnalist mükafatlandırılmamalıdır və ya dövlət, Prezident mediaya diqqət ayırmamalıdır. Siz bu məsələni necə qiymətləndirirsiniz?

- Ümumiyyətlə götürdükdə, jurnalistika həm də yaradıcı sahələrə aiddir. Bu, dünyada qəbul olunmuş bir prinsipdir. Yaradıcı insanlar – istər yazıçılar, rəssamlar, istərsə də jurnalistlər – digər sahələrdə çalışan, gəlir əldə edən şəxslərdən fərqlənirlər. Jurnalistika nadir peşələrdəndir ki, onun əsas istinad sənədi etik prinsiplərdir. Bəli, media bir tərəfdən kommersiya vasitəsi kimi çıxış edir, gəlir gətirə bilər. Amma burada çox həssas sərhədlər var. Media qurumları kommersiya subyekti olsa belə, orada çalışan jurnalistlərin fəaliyyəti etik çərçivələrlə ölçülür.

Jurnalistikada etik standartların toqquşmasına yol vermək olmaz. Hər şeyə yalnız gəlir və qazanc gözü ilə baxmaq düzgün deyil. Peşə prinsipləri var və bu prinsiplər əsasında fəaliyyət göstərmək lazımdır. Amma bununla yanaşı, jurnalistlərin – yaradıcı insanlar kimi – əməyinin qiymətləndirilməsi və stimullaşdırılması da vacibdir. Yaradıcı insanlar, təbiətcə diqqətə və dəyərləndirməyə meyllidirlər. Bu, onların motivasiyası üçün də önəmlidir.

Digər tərəfdən, bu mükafatlandırmanın forması ilə bağlı müəyyən mübahisələr mövcuddur. Uzun müddət sovet ölkəsi olmuşuq və bu dövrdən miras qalan – əməkdar jurnalist və digər bu kimi adlar – hələ də qalmaqdadır. Amma nəzərə almaq lazımdır ki, artıq sovet rejimində yaşamırıq və dünya ilə inteqrasiyaya can atırıq. İnteqrasiya etdiyimiz müasir dünyada bu cür titullar yoxdur. Bu baxımdan, əgər biz demokratik dünyanın tərkib hissəsi olmaq istəyiriksə, mükafatlandırma sistemini də həmin dünyaya uyğunlaşdırmalıyıq.

Lakin bu zaman fikir yarımçıq qalmamalıdır. Dünyanın hər yerində jurnalistlərin dəyərləndirilməsi mövcuddur. Elə biz özümüz də beynəlxalq mükafatlandırmalarda iştirak etmişik. Dünyada jurnalistlər üçün çoxsaylı mükafatlar var – bəzilərinin dəyəri yüz minlərlə dollarla ölçülür. Bu mükafatlar jurnalistlərin apardığı araşdırmalara, ortaya qoyduğu əməyə görə verilir.

Ona görə də bəzi şəxslərin "jurnalistlərə xüsusi adlar verilməsin" fikri əgər sırf sovetdən qalma titulların ləğvini nəzərdə tutursa, bu məntiqə uyğundur. Amma tamamilə bütün mükafatlandırmaların ləğvi təklif olunursa, bu, qətiyyən doğru deyil. Çünki dünyanın hər yerində jurnalistlər müxtəlif formalarda dəyərləndirilir və bu da onların fəaliyyətinə stimul verir.

Qısaca desək, mən də sovetdən qalma titul sisteminin qalmasının əleyhinəyəm. Amma ümumiyyətlə jurnalist əməyinin dəyərləndirilməsinin sıradan çıxarılmasını düzgün hesab etmirəm və təəssüf hissi keçirirəm ki, Azərbaycanda belə bir tendensiya müşahidə olunur. Bu səbəbdən də yeni mexanizmlər, yeni formalar hazırlanmalıdır. Jurnalist əməyi mütləq şəkildə qiymətləndirilməlidir.

Əlbəttə, bu sahədə dövlətin gördüyü işləri də inkar etmək olmaz. Mən bunu hesablamışam və ürəklə deyə bilərəm: Azərbaycan Prezidenti media sahəsinin inkişafı üçün dünyada ən çox sərəncam imzalamış liderlərdən biridir. Bu, sadəcə söz deyil. Elə son sərəncamları da daxil olmaqla, Azərbaycanda medianın inkişafına yönəlik yüzlərlə qərar qəbul olunub.

İndi vacib olan budur: fərdi jurnalistlərin mükafatlandırılması məsələsində daha aydın və beynəlxalq prinsiplərə uyğun mexanizmlər tətbiq olunsun. Forma dəyişə bilər, amma dəyərləndirmənin özü mütləq qorunmalıdır.

- Bu gün internetin, texnologiyanın sürətli inkişafı, süni intellektin həyatımıza daxil olması medianın inkişafına müsbət təsir göstərir, yoxsa risklər və təhlükələr yaradır?

- Təəssüf ki, süni intellektin inkişafı, digər sahələrdə olduğu kimi, mediada da həm pozitiv, həm də neqativ tərəfləri ilə müşahidə olunur. Yaşadığımız dövrdə yeni internet texnologiyalarından və rəqəmsal alətdən təcrid olunmuş bir media təsəvvür etmək mümkün deyil. Bu, dövrün reallığıdır və bu texnologiyalardan istifadə etməmək yaradıcılıqda ciddi problemlər yarada bilər. Bu gün texnologiyasız yaradıcılıq mümkün deyil.

Amma məsələnin digər tərəfi odur ki, bütün digər texnoloji kəşflər kimi, bu yeniliklərin mediaya neqativ təsiri də az deyil. Məhz bu səbəbdən, 2023-cü ilin noyabr ayında 17 beynəlxalq təşkilatın iştirakı ilə “Süni İntellekt və Media üzrə Paris Xartiyası” qəbul olundu. Bu sənəd jurnalistlərin süni intellektdən istifadəsi ilə bağlı etik prinsipləri müəyyənləşdirir.

Həmin xartiyada göstərilir ki, müasir dövrdə medianı süni intellektsiz təsəvvür etmək mümkün deyil. Amma bununla yanaşı, jurnalistlər müəyyən etik qaydalara əməl etməlidirlər. Məsələn, əgər bir jurnalist süni intellekt vasitəsilə informasiya əldə edirsə, həmin məlumat mütləq şəkildə onun öz süzgəcindən keçməlidir. Yəni, təqdim olunan materialın dəqiqliyi və doğruluğu jurnalistin peşəkar məsuliyyətindədir.

İkinci mühüm prinsip isə budur: əgər jurnalist hazırladığı materialda süni intellektdən istifadə edibsə, bu, mütləq şəkildə qeyd olunmalıdır. Necə ki, reklam materiallarında "reklam" qeyd olunur, eyni şəkildə süni intellektdən istifadə olunan məqalə, şəkil və ya digər məzmun da ayrıca işarələnməlidir. Bu da oxucuya şəffaflıq və etibarlılıq verir.

Bu 10 maddəlik xartiya jurnalistlərin süni intellektdən necə istifadə etməli olduqlarını açıq şəkildə müəyyən edir. Mən düşünürəm ki, bu sənədin qəbul olunması çox zəruri idi və gələcəkdə onun daha da təkmilləşdirilməsi gözləniləndir. Çünki bu sahədə real təhlükələr mövcuddur.

Məsələn: Dezinformasiya riski: Süni intellekt bəzən qeyri-dəqiq və ya saxta mənbələrə əsaslana bilər. Müəllif hüquqları pozuntusu: Süni intellekt özü informasiya yaratmır, o mövcud olan materialları toplayır. Bu da mənbəyi bəlli olmayan məzmunun istifadəsinə səbəb olur.

Bütün bu riskləri nəzərə alaraq, süni intellekt və media sahəsində beynəlxalq etik prinsiplərə əsaslanan milli sənədin hazırlanması vacibdir. Məlumat üçün deyim ki, 2024-cü ildə Mətbuat Şurasının həyata keçirdiyi “Azərbaycan media landşaftı” layihəsində bu Paris Xartiyasının Azərbaycan dilinə tərcüməsi də yer alıb və bu sənədlə Mətbuat Şurasının saytında tanış olmaq mümkündür.

Hesab edirəm ki, bu sənədin əsasında Azərbaycanda da yerli reallıqlara uyğunlaşdırılmış bir milli etika sənədi hazırlanmalıdır. Necə ki, jurnalistlərin etik davranış kodeksinin beynəlxalq və milli versiyaları mövcuddur, bu sahədə də analoji addımlar atılmalıdır.

Təəssüf ki, süni intellekt və media mövzusunda bəzi özünü “media eksperti” adlandıran şəxslər tərəfindən ciddi anlaşılmazlıqlar və yanlış interpretasiyalar yayılır. Bəzən eyni şəxs bir gün politoloq, başqa gün təhlükəsizlik eksperti, növbəti gün isə media eksperti kimi təqdim olunur. Bu isə həm media sahəsində, həm də ictimai rəyə mənfi təsir göstərir.

Buna görə də düşünürəm ki, süni intellekt və media sahəsində sistemli və elmi əsaslı yanaşmaya ehtiyac var. Bu sahədə yalnız legitim və müvafiq səriştəyə malik qurumlar tərəfindən sənədlərin hazırlanması və ictimaiyyətə təqdim edilməsi vacibdir.

Müsahibəni hazırladı:

Xumar Emilqızı