Trampın arzusu ürəyində qalır?: Danimarka istəsə də, Qrelandiyanı sata bilməz, çünki... - MÜSAHİBƏ
Qrenlandiya dünyanın ən böyük adası olmaqla həm strateji əhəmiyyətə, həm də zəngin təbii resurslara malikdir. Bu səbəbdən, tarix boyu müxtəlif ölkələr tərəfindən onun üzərində iddialar irəli sürülüb. Son dövrlərdə isə ABŞ prezidenti Donald Trampın Qrenlandiyanı satın alma təklifi geniş müzakirələrə səbəb olub. Lakin Qrenlandiyanın yeni baş naziri Yens-Frederik Nilsen, ABŞ və ya başqa bir ölkənin adanı almaq cəhdlərini qəti şəkildə rədd etdiyini bildirib. Onun sözlərinə görə, Qrenlandiya xalqı heç vaxt azadlıqlarını əlindən almağa çalışan təklifləri qəbul etməyəcək. Bu çıxış Qrenlandiyanın müstəqil və suveren bir ərazi olaraq gələcəkdə öz yolunu müəyyən etməkdə israrlı olduğunu bir daha vurğulayır.
ABŞ və ya Çinin Qrenlandiyanı satın almaq istəyinə dair Crossmedia.az-a türkiyəli politoloq və hüquqşünas Ferhat Aznevi müsahibə verdi.
-Qrenlandiyanın müstəqillik hüququ və Danimarka ilə bağlı prosedurlar nələrdir?
-Əvvəlcə Qrenlandiyanın statusuna baxmaq lazımdır. Qrenlandiya bu gün Danimarka Konstitusiyasına görə, Danimarka cəmiyyətinin bir hissəsini təşkil edir. Buna görə də Danimarka Krallığının bir hissəsidir. Lakin 2009-cu ildə qüvvəyə minən Qrenlandiyanın özünüidarə qanunu, Qrenlandiyanın bir çox məsələdə ada xalqı və sakinləri tərəfindən səlahiyyətləndirildiyini bildirir. Bununla yanaşı, Qrenlandiyanın məktəblər, infrastruktur və sığınacaq evləri kimi bir çox məsələdə idarəetmə hüququ var. Bu hüquqa malik olan özünüidarə qanununda 2009-cu ildə Qrenlandiyanın müstəqil olmaq istəyib-istəməməsi məsələsi ilə bağlı bir tənzimləmə mövcuddur. Lakin bu müstəqillik çərçivəsi yalnız Qrenlandiyanın keçirəcəyi referendumla kifayətlənmir. Bu məsələdə Danimarka hökumətinin konstitusional olaraq bu müstəqillik səsverməsinə razılıq verməsi tələb olunur və bu razılıq prosesi Danimarka hökuməti ilə müzakirə edilməlidir. Yəni texniki olaraq, Qrenlandiyanın 2009-cu ildən olan qanun çərçivəsində bir müstəqillik qərarı referendumla, lakin bu qərar Danimarka tərəfindən qəbul edilməlidir. Burada bir konstitusional prosedur mövcuddur. Danimarka bu prosesi istəsə, dayandıra bilər. Bunun nəzərə alınması vacibdir. Digər tərəfdən, indiki statusda Danimarka Qrenlandiyanın müdafiə və təhlükəsizlik siyasətini, xarici siyasətini, pul və valyuta siyasətini müəyyən etmə hüququna malikdir.
-ABŞ Danimarka hökumətinin qərarından asılı olmadan Qrelandiyaya sahib olması hüquqi baxımdan mümkündür?
-Həm ABŞ-nin, həm də beynəlxalq ictimaiyyətin yanlış bildiyi bir mövzu var. Danimarka hökuməti istəsə də, ABŞ Qrenlandiyanı sata bilməz. Yəni, Danimarka mərkəzi idarəetməsi öz parlamentindən qərar alıb, krallıq fərmanı ilə bu məsələyə qərar versə də, Qrenlandiyanı satma hüququna sahib deyil. Çünki Qrenlandiyanı Danimarka satarsa, bu, 2009-cu ildə qüvvəyə minən özünüidarə qanununa və beynəlxalq hüquqa zidd olar. Çünki Danimarka təkbaşına Qrenlandiyanın tam suverenlik hüququna sahib deyil. 2009-cu ildə qüvvəyə minən qanunla Qrenlandiya, üzərində hüquq sahibi olduğu bir əraziyə çevrilib. Əslində, 2009-cu ildə belə bir qanun qəbul edilməmiş olsaydı da, Danimarka əslində 1967-ci ilə qədər bir koloniya kimi fəaliyyət göstərirdi. Bildiyimiz kimi, Birləşmiş Millətlər Təşkilatının müstəqillik müzakirələrində, İkinci Dünya Müharibəsindən sonra, Qrenlandiyanın müstəqillik əldə etmə haqqı mövcud olub. Bu çərçivədə bir çox Afrika ölkəsi kolonial statusuna baxmayaraq müstəqillik referendumları ilə müstəqillik əldə edib. Beləliklə, 1967-ci ilə qədər koloniya statusunda olan, sonra Danimarka Krallığının Farer Adaları kimi torpaq statusuna çevrilən Qrenlandiya, əslində, koloniya torpağı olduğu üçün İkinci Dünya Müharibəsindən sonra Birləşmiş Millətlər Təşkilatının təhlil etdiyi digər müstəqillik əldə edən ölkələr kimi müstəqillik əldə etmə haqqına sahib idi.
-Qrenlandiyanın satışı mümkündürmü və bunun üçün hansı şərtlər yerinə yetirilməlidir?
-Qrenlandiyanın satışı məsələsində texniki olaraq, əgər beynəlxalq hüququn bütün tərəfləri razılaşarsa, ancaq o zaman satış mümkün ola bilər. Bunun üçün həm Danimarka mərkəzi hökumətinin konstitusiya proseslərini işə salması, həm də Qrenlandiya xalqının bu satışa dair referendumla qərar verməsi lazımdır. Bu iki şərt bir arada olmadan, Qrenlandiya texniki olaraq satıla bilməz.
-2009-cu il öz idarəetmə qanunu çərçivəsində, əgər Danimarka Qrenlandiyanın müstəqilliyi üçün referendum keçirsə, bu necə aparılacaq?
-Danimarkada bu məsələ ilə bağlı ciddi müzakirələr var. Etnik qrenlandiyalılarla, Danimarkadan Qrenlandiyaya köçən icmaların referendumda səs verib-verməyəcəyi mübahisəlidir. Bəzi qruplar, yalnız etnik qrenlandiyalıların deyil, adada yaşayan bütün Danimarka vətəndaşlarının müstəqillik referendumunda səs verməli olduğunu iddia edirlər. Lakin Qrenlandiyanın yerli əhalisi yalnız etnik qrenlandiyalıların səs vermə haqqı olduğunu müdafiə edirlər. Bu müzakirə hələ də davam edir.
- ABŞ bu məsələdə necə iştirak edir?
- ABŞ xarici işlər üzrə mütəxəssisləri 1960-cı illərdə olduğu kimi Danimarka krallığından Qrenlandiyanı almaq istədiklərini ifadə edirlər. Lakin bu, satınalma kimi deyil, əvvəlcə Danimarka daxili qanunvericiliyi və konstitusiyasına uyğun olaraq müstəqillik əldə edilməsi, sonra isə müstəqil bir dövlət statusundakı Qrenlandiyanın ABŞ-ə qatılmaq qərarı alması prosesi vasitəsilə beynəlxalq səviyyədə ABŞ-nin məqsədinə çatması mümkündür. Ancaq, əvvəl dediyim kimi, müstəqillik səsverməsi və müstəqillik qərarından sonra bu qərarın Danimarka daxili hüququna uyğun olaraq qəbul edilməsi çox çətin və maneələrlə dolu bir prosesdir. Digər tərəfdən, Qrenlandiya adasında Çin dövlətinin çox ciddi strateji yatırımları və siyasəti mövcuddur. Danimarka mərkəzi hökumətinin maneələrinə və vetolarına baxmayaraq, bu günə qədər 10-dan çox Çin şirkəti Qrenlandiyada fəaliyyət göstərir. Əgər Danimarka hökuməti, Qrenlandiya yerli hökumətinin Çinlə imzaladığı bütün anlaşmaları veto etməsəydi, bu gün Danimarkada Çinli şirkətlərin hegemoniyasından bəhs etmək mümkündür. ABŞ-nin ən böyük narahatlıqlarından biri də budur: Qrenlandiya adasının Çin nüfuz dairəsinə daxil olmasıdır və ABŞ bundan son dərəcə çəkinir. Nəticə etibarilə, ABŞ-nin zorakılıq tətbiq edərək Qrenlandiyada nüfuz sahələri əldə edəcəyi bir işğal siyasəti yürüdəcəyinə ehtimal vermirəm. Lakin, dediyim kimi, ABŞ müstəqillik prosesi və sonrasında təsdiqlə Qrenlandiyanı ələ keçirmək istəyə bilər.
Xumar Emilqızı
Fatimə Məmmədova
11:17 09.04.2025
Oxunuş sayı: 4518
