Bir əsrlik hayqırış: Molla Nəsrəddin və biz
XX əsr Azərbaycan mətbuatından danışdıqda, ədəbiyyatımızda tənqidi realizmin əsasını qoymuş Cəlil Məmmədquluzadənin müəllifi olduğu "Molla Nəsrəddin" jurnalından danışmasaq olmaz. Mətbuat tariximizdə ilk şəkilli satirik jurnal olan Molla Nəsrəddin demək olar ki, dövrün ziyalıları ilə eyni fəaliyyəti görürdü. Ortaya qoyduğu aktual problemlər, problemlərin həlli yolları heç bəzi ziyalıların yaradıcılığında yer almır.
Jurnalın proqram səciyyəli baş məqaləsi:
"Sizi deyib gəlmişəm, ey mənim müsəlman qardaşlarım o kəsləri deyib gəlmişəm ki, söhbətimi xoşlamayıb bəzi bəhanələr ilə məndən qaçıb gedirlər, məsələn, fala baxdırmağa, it boğuşdurmağa, dərviş nağılına qulaq asmağa, hamamda yatmağa və qeyri bu növ vacib əməllərə. Çünki hükəmalar buyurublar: sözünü o kəslərə de ki, sənə qulaq vermirlər.
Ey mənim müsəlman qardaşlarım. Zəmanə ki, məndən bir gülməli söz eşidib ağzınızı göyə açıb gözlərinizi yumub o qədər xa-xa edib güldünüz ki, az qala bağırsaqlarınız yırtılsın və dəsmal əvəzinə ətəkləriniz ilə üz-gözünüzü silib "lənət şeytana" dediniz, o vaxt elə güman etməyin ki, Molla Nəsrəddinə gülürsünüz. Ey mənim müsəlman qardaşlarım! Əgər bilmək istəsəniz ki, kimin üstünə gülürsünüz, o vaxt qoyunuz qabağınıza aynanı və diqqət ilə baxın camalınıza".
Baş məqalə jurnalın ağırlığından, görəcəyi işin böyüklüyündən xəbər verir anlayan təbəqə üçün. Satira ilə cəmiyyətə güzgü olmuş Molla Nəsrəddin Cəlil Məmmədquluzadə fəaliyyəti və yaradıcılığının əsas pilləsi olmaqla yanaşı mətbuat tariximizdə də xüsusi və böyük əhəmiyyətə malikdir. Molla Nəsrəddin jurnalının fəaliyyətinin genişliyi və aktuallığı bilavasitə Cəlil Məmmədquluzadə yaradıcılığının çoxşaxəli olması ilə əlaqəlidir. Böyük ədib Mircəlal təsadüfi deməyib ki: "Molla Nəsrəddin həqiqi elmi və maarifi müdafiə və təbliğ edirdi. Dil məsələsinə, əlifba, qadın azadlığı, məktəb, ədəbi istiqamət, sənət məsələlərinə davamlı olaraq həqiqi, vətənpərvər yol tutan "Molla Nəsrəddin" mühafizəkarlara qalib gəldi". Niyə qalib gəldi? Yenə böyük ədibimizin sözlərinə istinad edək: "Onun fəaliyyəti coğrafi hüdud tanımadığı kimi, zaman məhdudiyyəti də tanımır". Eynən buna görə onun yaradıcılığı və yaradıcılığının əsas mərhələsi olan "Molla Nəsrəddin" xalqın maarif yoluna mayak oldu. Molla Nəsrəddin XX əsrin əvvəlində xalqın senzuraya, mövhumata, yarıtmaz məişət "qaydalarına" olan hayqırışı idi. Molla Nəsrəddin XX əsrin əvvəlləri Azərbaycan ziyalıları üçün tribuna idi.
Cəlil Məmmədquluzadə yaradıcılığı həqiqətən zaman anlayışından kənardır. Onun bir əsr əvvəl qaldırdığı problemlər bugündə problem kimi qalmaqdadır. Amma problemlərə qoyduğu həll yolları heçkimin xatirində deyil. Elə bir əsr əvvəl olduğu kimi.
"Molla Nəsrəddin" in ikinci nömrəsində dərc olunmuş, "Bizim "OBRAZOVANNILAR" yazısı bu fikirləri əsaslandırmaq üçün sübut etmək üçün ən primitiv nümunədir. Yazıda türk olmasına baxmayaraq, rusca danışmaqla özünü savadlı göstərməyə çalışan nadanlar tənqid edilib. Rusca danışır, heç kim başa düşmədikdə isə "yüksək" bir əda ilə ətrafına yuxarıdan aşağı baxır. Çox maraqlıdır ki, bu gün də elə insanlar var. Öz dilində danışmağı özünə ar bilən, savadsızlıq bilən burnu yuxarıda olan "rusdillilər".
Toxunulan digər məsələlər məişətdə qadın üzərinə düşən yük, savadsızlığın ağır nəticələri, mövhumat, dinin savadsız mollalar tərəfindən təbliği ilə bağlıdır. Xüsusən mövhumat məsələsinə ayağını basa basa toxunub. Mövhumatın baş alıb getdiyi, mollaların sözünün Allah sözü olduğu dövr üçün bu o qədər də asan məsələ deyildi. XX əsrin əvvəllərində Cəlil Məmmədquluzadə Molla Nəsrəddini silah edərək qəti mübarizədə idi. Amma mən əminəm ki, bugün bir yox on Cəlil Məmmədquluzadə də gəlsə bu nadanlığı və mövhumatı aradan qaldıra bilməz. Başımızın əsas bəlası olan mövhumat buludları bu xalqın üstündən çəkilmək bilmir.
Ayhan Ağarzayev
15:28 05.04.2025
Oxunuş sayı: 6371
