Araşdırma

Sokrata qədər olan fəlsəfi məktəblər

Eleya məktəbi

Eleya şəhəri, qədim dövr Yunanıstanının qərbində, Cənubi İtaliyada yerləşən bir şəhərdir. Bu ərazi həmin dövrün İoniya koloniyası idi və burada fəlsəfi düşüncə çox inkişaf etmişdi. İtaliyanın Velia (Elea) məktəbini İoniyanın filosofları qurmuşlar. Bu şəhər, İoniyanın Fokeya şəhərinin (bu gün İzmir yaxınlığında yerləşir) əhalisi tərəfindən salınmışdır. Onlar, Əhəmənilərin işğalından sonra bura sığınmışlar. Deməli, mənşəcə ioniyalıdırlar.

Eleya məktəbi, Sokrata qədər olan fəlsəfənin daha radikal bir mərhələsini təşkil edərək, varlıq məsələsinə fərqli və daha dərin bir yanaşma təklif etmişdir. Eleya məktəbinin filosofları, varlığın dəyişməz və sabit bir təbiətə sahib olduğunu iddia edərək, hər hansı bir dəyişimin, xəyal və ya yanılma ünsürü olduğunu müdafiə etmişlər. Onlar, varlığın mahiyyətini və həqiqətini metafizik bir perspektivdən izah etməyə çalışmışlar. Bu məktəbin ən mühüm nümayəndələri olan Parmenid və Zenon, varlıq məsələsində fundamental fikirlər irəli sürmüşlər:

Parmenid (e.ə. 515-445) Eleya (bugünkü İtaliyanın Velia şəhəri) şəhərində doğulmuşdur. Onun fəlsəfi görüşləri haqqında əsas məlumat mənbəyi Platon, Aristotel və onun özünün yazdığı “Təbiət haqqında” adlı poema olmuşdur.

Parmenid varlıq və düşüncə haqqında fəlsəfi baxışları ilə tanınır. O, sensualizmi və dəyişməni rədd edərək, varlığın vahid, bölünməz və əbədi olduğunu irəli sürmüşdür. Onun fəlsəfəsi Eleya məktəbinin əsasını təşkil etmiş və daha sonralar Platon, Aristotel və digər filosoflara böyük təsir göstərmişdir.

O, gənc yaşlarında Pifaqorçuluq təlimlərindən təsirlənmiş, lakin sonradan özünün rasionalist dünya görüşünü formalaşdırmışdır. Platonun “Parmenid” dialoqunda o, Sokratla görüşən yaşlı filosof kimi təsvir edilir, bu da onun Platonun dövründən öncə yaşamış filosoflardan biri olduğunu göstərir.

Parmenid uzun ömür sürmüş və fəlsəfi məktəb yaratmışdır. Onun “Təbiət haqqında” adlı poeması fəlsəfi fikrin inkişafında mühüm rol oynamış və Eleya fəlsəfəsinin əsaslarını müəyyən etmişdir.

O, varlığın yalnız bir olduğunu və hər hansı bir dəyişimin mümkün olmadığını irəli sürmüşdür. "Varlıq var, yoxluq isə yoxdur" deyə qeyd edən Parmenid, varlığın bütünlüklə dəyişməz və sabit olduğunu müdafiə etmişdir. Parmenidin fikrincə, zaman və dəyişiklik yalnız insanın hissi idrakının yanılmasından ibarətdir, reallıq isə, statik və dəyişməzdir. Onun bu yanaşması, varlıq probleminin yalnız hissi dünyadan deyil, metafizik, təbii bir qanunauyğunluqdan qaynaqlandığını göstərir.

Parmenid “Varlıq var, yoxluq isə yoxdur” ifadəsi ilə varlığın mütləq və dəyişməz olduğunu vurğulayır. Onun fikrincə:

1. Yalnız varlıq mövcuddur. Yəni, həqiqətən olan, dəyişməyən və əbədi bir varlıq vardır. O, bütövdür, bölünməzdir və heç vaxt yaranmamışdır.

2. Yoxluq düşünülə bilməz. Əgər bir şey yoxdur, deməli, onun haqqında danışmaq və düşünmək mümkün deyil. Çünki bir şeyi düşünmək üçün o, müəyyən mənada mövcud olmalıdır.

3. Dəyişmə və çoxluq xəyaldır. Parmenidə görə, dünya duyğularımız vasitəsilə bizə çoxluq və dəyişmə içində görünür, lakin əslində yalnız bir tək və dəyişməz varlıq vardır.

Bu fikir onun varlıq haqqında rasional və metafizik yanaşmasının əsasını təşkil edir. O, bu fikirlərlə Heraklitin “hər şey axır” anlayışına qarşı çıxaraq varlığın sabit və dəyişməz olduğunu müdafiə edir.

Zenon (e.ə. 490-430) Eleya şəhərində doğulmuş və Parmenidin tələbəsi olmuşdur. O, Parmenidin dəyişməzlik anlayışını müdafiə etmək məqsədilə bir sıra məşhur paradokslar irəli sürmüşdür. Bu paradokslar arasında ən tanınmışları "Axilles və Tısbağa" paradoksu və "Yolda gedən adam" paradoksudur. Zenon bu paradokslarla, hər hansı bir dəyişiklik və ya hərəkətin reallıqda mümkün olmadığını, əslində, hər şeyin sabit və dəyişməz olduğunu sübut etməyə çalışmışdır. Onun paradoksları, varlığın və hərəkətin məntiqi və metafizik təhlilini dərinləşdirərək, bu məsələyə dair yeni düşüncə formaları yaratmışdır. Bu yanaşma, varlığın yalnız bir vahid və dəyişməz təbiətə sahib olduğu anlayışını təklif etmiş və bu fikirlər sonrakı fəlsəfi müzakirələrə, xüsusilə də metafizik nəzəriyyələrə güclü təsir göstərmişdir. Eleya məktəbinin varlıq anlayışı, daha sonra gələn filosofların təbiət və dəyişiklik məsələlərinə yanaşmalarını mütləq dəyişməzlik və sabitlik prinsipinə əsaslanaraq formalaşdırmışdır. Bu konsepsiyalar, sonrakı fəlsəfi təfəkkürdə, xüsusilə də Platon və Aristotel kimi böyük filosofların ontoloji yanaşmalarında əksini tapmışdır.

Axilles və tısbağa paradoksu

Axilles çox sürətli bir atletdir, tısbağa isə çox yavaşdır. Zenon bu ikisini yarışa qoyur. Axilles tısbağadan müəyyən bir məsafə qabaqda başlayır (məsələn, 10 metr). Zenon deyir ki, Axilles tısbağanın olduğu nöqtəyə çatana qədər o, bir qədər irəliləyəcək. Sonra Axilles tısbağanın yeni yerinə çatacaq, lakin bu zaman tısbağa yenə bir az irəliləyəcək. Beləliklə, Axilles hər dəfə tısbağanın keçdiyi nöqtəyə çatır, amma tısbağa da hər dəfə bir az daha irəliləyir. Bu sonsuz bir proses halına gəlir və Axilles heç vaxt tısbağanı tutmur.

Bu paradoksun məntiqi çətinliyi, zamanın və hərəkətin bölünməsi ilə bağlı irəli sürülən fikirlərdən doğur. Zenon, sonsuz sayda nöqtəyə çatmaqla Axillesin tısbağanı heç vaxt keçə bilməyəcəyini iddia edir. Bu, hərəkət və zaman haqqında çox düşündürən bir sualdır, müasir fizika və riyaziyyatda sonsuz seriyalar və limitlər anlayışı ilə izah edilir.

Yolda gedən adam paradoksu

Zenon burada bir adamın bir yolda irəliləməsini təsvir edir. O deyir ki, hər bir addımda, kişi əvvəlcə yolda müəyyən bir məsafəni keçməlidir, lakin bu məsafə də öz növbəsində daha kiçik hissələrə ayrılır. Bu şəkildə, o, sonsuz sayda kiçik məsafəni keçməli olacaq. Əgər hər bir kiçik məsafə keçildikdən sonra yeni bir məsafə gəlirsə, o zaman bu kişi heç vaxt yolda sona çata bilməz, çünki sonsuz addımlar atmalıdır.

Bu paradoksun məntiqi çətinliyi odur ki, o, sonsuz hissələrin bir-birini izləməsini göstərir və hərəkətin mümkünlüyü haqqında suallar doğurur. Zenon, bir çox kiçik addımlarla irəliləməyi təsvir edərək, hərəkətin gerçəklikdə mümkün olub-olmaması haqqında mübahisə aparır.

Zenonun paradoksları, əsasən zamanın və hərəkətin təbiətini anlamada mürəkkəb suallar doğurur. Bu paradokslar, sonsuz seriyalar və limitlər anlayışlarının riyazi izahı ilə müasir elmdə həll edilmişdir. Ancaq Zenonun məqsədi, təbiətdəki hərəkət və dəyişimin necə mümkünsüz ola biləcəyini göstərmək idi. Bu paradokslar həm də fəlsəfi mübahisələrə yol açmışdır. Bir tərəfdən, hərəkət və dəyişmə gerçəkdir və sadəcə olaraq, bizim onu başa düşmə tərzimizdə səhvlər var; digər tərəfdən, zaman və hərəkət sonsuz kiçik hissələrə bölünə bilər və bu, hərəkətin baş verməməsinə səbəb ola bilər. Zenonun paradoksları fəlsəfədə hərəkətin gerçəkliliyi, sonsuzluq və zamanın təbiəti haqqında mübahisələrin inkişafına səbəb olmuşdur. Bu məsələlər, həmçinin müasir fizika və riyaziyyatın inkişafında mühüm rola sahib olmuşdur.

Riyaziyyatda sonsuz seriyalar və limitlər anlayışı, bir çox kiçik hissələrin toplamını tapmaqla bağlıdır. Bu anlayışları sadə dildə izah edək:

Sonsuz seriyalar - Təsəvvür et ki, bir çox kiçik hissə əlavə edirsən. Məsələn, belə bir ardıcıllıq düşün:

• 1/2, 1/4, 1/8, 1/16, 1/32, ...

Bu seriya hər dəfə əvvəlki hissənin yarısı qədər kiçik bir hissə əlavə edir. Bu şəkildə sonsuz sayda kiçik hissələr əlavə etməyə davam edirsən. Lakin maraqlı bir şey var: Hər yeni hissə çox kiçik olur və son nəticə müəyyən bir rəqəmə yaxınlaşır. Bu vəziyyətə sonsuz seriya deyilir. Sonsuz sayda kiçik hissəni cəm etsək, nəticə 1 olacaq. Yəni, sonsuzca kiçik hissələri əlavə etməklə, hələ də müəyyən bir sonuca (1) çatırıq. Riyaziyyatda bunu limit vasitəsilə izah edirik.

Limit - bir şeyin sonsuza qədər yaxınlaşdığı vəziyyəti ifadə edir. Yuxarıdakı nümunədə, biz hər dəfə kiçik bir hissə əlavə edirik, amma bu hissələr heç vaxt sıfır olmur. Beləliklə, biz sonsuz sayda kiçik addımlar atarkən, nəticə 1-ə yaxınlaşır. Limit anlayışı, bir funksiyanın və ya seriyanın sonsuza doğru necə davranacağını göstərir. Yəni, müəyyən bir nəticəyə yaxınlaşmağa çalışır, amma o nəticəyə tam olaraq çatmaya da bilər. Məsələn, 1/2, 1/4, 1/8, 1/16, ... seriyası 0-a yaxınlaşır, amma heç vaxt sıfır olmaz.

Sonsuz seriya və limitlər, sonlu bir nəticəyə çatmaq üçün sonsuz sayda kiçik addımı birləşdiririk. Yəni, bir çox kiçik, lakin sayca sonsuz hissə əlavə etsək, nəticə hələ də sonlu bir rəqəmə (məsələn 1) çatır.

Nümunə: Əgər sən 1/2, 1/4, 1/8, ... hissələri yığsan, bunları topladıqca, nəticə 1-ə daha yaxın olur. Amma hər dəfə topladıqca, əlavə etdiyin kiçik hissələr çox daha az olur və nəticədə 1-ə tam olaraq çatırsan. Bu şəkildə sonsuz sayda kiçik addımlar nəticəsində real dünyada biz sonlu bir nəticə əldə edirik. Bu, Zenonun paradoksundakı kimi, hərəkət və zamanın təbiətini anlamaqda mühüm bir riyazi yanaşmadır.

Kolofonlu Ksenofan (e.ə. 570-475) Eleya məktəbini yaradanlardan biridir. Əhəmənilərin işğalından sonra Kolofonu (İzmir yaxınlığında yerləşir) tərk edərək dərviş həyatı yaşamış və uzun müddətdən sonra Eleya şəhərinə gəlmişdir. O, tanrılara, bütpərəstliyə, miflərə, falçılara, adət-ənənələr qarşı çıxıraq, onların insanlar tərəfindən uydurulduğunu bildirir. Onun fikirlərində Yaxın Şərq peyğəmbərlərinin təbliğinə xas olan fikirlər vardır: Tanrı birdir, qüdrətli, hər şeyi görən və eşidəndir. Onu dərk etmək mümkün deyildir. Onun barədə irəli sürülən fikirlər subyektivdir. O, Pifaqorun reinkarnasiya barədə fikirlərini tənqid etmişdir.

Meliss, Eleya məktəbinin digər nümayəndələrindən fərqli olaraq varlığın sonsuz olduğunu irəli sürmüşdür. O, idrakın əsas məqsədinin dəyişməz və sonsuz olan varlığı dərk etmək olduğunu bildirmişdir. Meliss, Parmenidin varlıq anlayışını daha da genişləndirərək, onu məkan və zaman baxımından sonsuz bir substansiya kimi təsvir etmişdir. Onun fikrincə, idrakın əsas vəzifəsi varlığın əsas xüsusiyyətlərini dərk edərək xəyallardan xilas olmaqdır.

Eleya məktəbi qədim Yunan fəlsəfəsində fundamental ontoloji və idraki problemlərə yanaşma tərzi ilə seçilən fəlsəfi cərəyanlardan biridir. Bu məktəbin əsas nümayəndələri olan Parmenid, Zenon və Meliss idrakın mahiyyətini dərk etmə üsullarına dair mühüm nəzəriyyələr irəli sürmüşlər. Onların təlimi əsasən rasionalist yanaşma üzərində qurulmuş və duyğuların etibarlılığını inkar edərək idrakın yalnız ağıl vasitəsilə mümkün olduğunu müdafiə etmişdir.

Eleya filosofları idrakı iki əsas səviyyəyə bölmüşdür:

- Duyğulara əsaslanan idrak (doxa - rəy, xəyal)

- Ağıl və məntiqə əsaslanan idrak (alezeia - həqiqi bilik)

Onlar hesab edirdilər ki, duyğulara əsaslanan bilik qeyri-müəyyəndir və insanı yanıldır. Hər hansı bir obyektin zahiri xüsusiyyətləri dəyişə bilər və buna görə də, duyğuların verdiyi bilik sabit və etibarlı ola bilməz. Parmenidə görə, duyğu ilə qavranılan dünya yalnız görünüşlərdən ibarətdir və həqiqi bilik təmin etmir. Həqiqi bilik yalnız məntiqi düşüncə və rasional analiz vasitəsilə əldə oluna bilər. Parmenid, varlığın bölünməz və dəyişməz olduğunu iddia edərək, məntiqi mühakimənin bilik əldə etməyin yeganə etibarlı üsulu olduğunu göstərmişdir. Eleya məktəbi idrakı spekulyativ və analitik düşüncəyə əsaslandıraraq, ilk dəfə fəlsəfi biliklərin apriori xarakterini müdafiə etmişdir.

Parmenid "Varlıq və yoxluq" anlayışları üzərində qurduğu nəzəriyyə ilə Eleya məktəbinin idrak təliminin əsaslarını formalaşdırmışdır. O, varlığın dəyişməz və bölünməz olduğunu, mütləq bir bütöv təşkil etdiyini iddia edirdi. İdrak prosesi varlığı dərk etməkdən ibarətdir və bu, yalnız ağıl vasitəsilə mümkündür. Parmenidə görə "düşünmək var olmaq deməkdir" və yalnız rasional düşüncə vasitəsilə həqiqətə çatmaq olar.

Zenon, Eleya məktəbinin idrak təlimini möhkəmləndirmək üçün, bir sıra məntiqi paradokslar irəli sürmüşdür. Onun paradoksları idrakın duyğuların verdiyi məlumatlara əsaslanmasının qeyri-mümkünlüyünü göstərmək məqsədi güdürdü. Axilles və tısbağa paradoksu, hərəkət anlayışının məntiqi baxımdan izah olunmasının çətinliyini nümayiş etdirir və göstərir ki, duyğulara əsaslanan idrak bizi yanlış nəticələrə aparır. Ox paradoksu isə, hərəkətin məntiqi olaraq qeyri-mümkün olduğunu göstərməyə çalışır və bununla da duyğuların bizi aldadığını vurğulayır. Zenonun paradoksları göstərir ki, idrak yalnız duyğulara əsaslansa, paradoksal nəticələrlə üzləşmək qaçılmazdır. Buna görə də, Eleya məktəbi həqiqi bilik üçün məntiqi və riyazi düşüncəni əsas götürməyə çağırır.

Eleya məktəbinin idrak təlimi məntiqin və rasionalizmin inkişafına ciddi təsir göstərmişdir. İ. Kantın apriori bilik anlayışı, Eleya məktəbinin rasional bilik konsepsiyası ilə oxşarlıq təşkil edir. Bertrand Russell və Alfred North Whitehead-in riyazi məntiq üzərində qurduqları fəlsəfi yanaşmalar, Eleya məktəbinin məntiqə əsaslanan idrak prinsipinə bənzəyir. Eleya məktəbinin duyğu ilə əldə edilən biliklərin qeyri-etibarlılığına dair mövqeyi, müasir elmi metodologiyada empirik məlumatların rasional analiz və nəzəri model quruculuğu ilə tamamlanmasına paralel kimi qəbul edilə bilər.

Eleya məktəbinin idrak təlimi qədim Yunan fəlsəfəsində rasionalizmin əsasını qoymuş və idrak prosesinin yalnız məntiqi mühakimə və spekulyativ düşüncə ilə mümkün olduğunu müdafiə etmişdir. Bu məktəbin nümayəndələri duyğuların idrakda aldadıcı rol oynadığını, həqiqi biliyin isə, yalnız ağıl və məntiq vasitəsilə əldə edilə biləcəyini irəli sürmüşlər. Eleya məktəbinin irəli sürdüyü ideyalar fəlsəfə tarixində və müasir elmi düşüncədə mühüm yer tutmaqda davam edir.

Heraklit: İlkin dialektikanın ontologiyası və dərketmənin nisbi xarakteri

Heraklit (e.ə. 535-475) İoniyanın Efes şəhərində (Türkiyənin Aydın vilayəti, Selçuk rayonu) doğulmuş və orada yaşamışdır. O, insanlardan uzaqda dərviş həyatı yaşamışdır. Aristokrat bir ailədə doğulan Heraklit, cəmiyyətin ənənəvi dəyərlərini və dövrünün filosoflarını sərt şəkildə tənqid etmişdir.

O, özünəqapanmış və təkliyə üstünlük verən bir şəxs kimi tanınırdı. Onun haqqında məlumatlar əsasən Diogen Laertius, Platon və Aristotelin yazılarında mövcuddur. Heraklit yazılarını aforizmlər şəklində ifadə etmiş və mürəkkəb üslubu səbəbindən ona "Qaranlıq filosof" (Σκοτεινός) ləqəbi verilmişdir.

O, əsərlərində təbiət, dəyişmə və varlıq haqqında fikirlərini irəli sürmüşdür. Əsas əsəri "Təbiət haqqında" adlanır, lakin bu kitab bütöv halda günümüzə çatmamışdır.

Heraklit ömrünün son dövrlərində cəmiyyətdən tamamilə uzaqlaşmış və tənha həyat sürmüşdür. Onun həyatının sonu haqqında müxtəlif əfsanələr var – bəzilərinə görə o, sağlamlıq problemləri səbəbindən vəfat etmişdir.

Heraklit, presokratik fəlsəfənin ən orijinal və maraqlı fiqurlarından biri kimi, varlıq məsələsinə Parmenidin əksinə, dinamik və dəyişən bir təbiət baxımından yanaşmışdır. Onun fəlsəfəsi, varlığın mövcudluğunun dəyişməz bir sabitlikdən deyil, əksinə, fasiləsiz bir hərəkət və transformasiyadan ibarət olduğunu vurğulamışdır. Heraklitin varlıq konsepsiyası, dəyişiklik və inkişafı təbiətin əsas və əvəzolunmaz xüsusiyyətləri kimi təqdim edir. Bu yanaşma, onun zamanla fəlsəfi dialektikanın əsasında duracaq bir baxış tərzi yaratmışdır.

Heraklitin fəlsəfəsinin mərkəzində yerləşən və onun ən məşhur ifadələrindən biri olan "Eyni çaya iki dəfə girmək olmaz" fikri, varlığın dəyişkən və təkrarlanan təbiətini təsvir edir. Bu ifadə, Heraklitin dünyaya dair təbii qanunların, dəyişiklik və davamlı axın üzərində qurulduğunu nümayiş etdirir. O, hər şeyin ardıcıl olaraq dəyişdiyini, heç bir varlığın eyni vəziyyətdə qalmağa davam etmədiyini irəli sürmüşdür. Hər şeyin davamlı hərəkətdə olması, onun varlıq anlayışını formalaşdırır və bu, onun fəlsəfəsində əsas yer tutur.

Heraklitin fəlsəfəsi, atəş və logos anlayışının sintezi ilə daha da dərinləşir. Heraklit atəşi kosmosun əsas prinsipi və dəyişmənin rəmzi kimi qəbul edirdi. O, deyirdi: "Bu dünyada hər şey atəşdən yaranır və atəşə qayıdır." (Fr. 30, Diels-Kranz). "Loqos hər şeyi idarə edir, dəyişiklik qanundur və hər şey axır." (Fr. 1, DK)

Logos, Heraklit üçün, varlığın daim dəyişən və fasiləsiz axan təbiətini təşkil edən əsas prinsipdir. O, logosu hər şeyin arxasında dayanan, təbiətdəki hərəkətin və dəyişimin məntiqi qanunu kimi təqdim edir. Heraklitə görə, bu məntiqi prinsip, bütün təbiətin qarşılıqlı münasibətlərini və dəyişikliklərini təşkil edən bir növ kosmik qaydadır. O, logosu həm dəyişimin səbəbi, həm də bu dəyişimin müəyyən bir nizam içərisində baş verməsini təmin edən bir prinsip kimi təqdim etmişdir. Bu baxış, Heraklitin fəlsəfəsini bir növ dialektik baxışa çevirir, çünki o, bir tərəfdən hər şeyin qarşılıqlı əlaqədə olduğunu, digər tərəfdən isə, bu qarşılıqlı əlaqənin və dəyişmənin müəyyən bir məqsəd və məntiq daxilində olduğunu irəli sürür.

Heraklitin varlıq anlayışı, həm də onun dialektik təfəkkürünün əsasını təşkil edir. Dialektika, Heraklitə görə, bir-birini təkzib edən, amma eyni zamanda bir-birinə bağlı olan və bir arada mövcud olan ziddiyyətlərin qarşılıqlı təsiri ilə həyata keçir. O, təbiətdəki ziddiyyətlərin və dəyişikliklərin harmoniyasını vurğulamışdır. Məsələn, onun məşhur "qaranlıq və işıq, həyat və ölüm, bir-birini tamamlayan iki ziddiyyətli anlayışdır" ifadəsi, təbiətdəki ziddiyyətli, lakin bir-birini tamamlayan elementlərin bir-birinə bağlı olduğunu göstərir. Heraklitə görə, bu ziddiyyətlərdən yaranan gərginlik və qarşılıqlı əlaqə, hər şeyin inkişafını və dəyişməsini təmin edən təbii qanunları formalaşdırır.

Heraklitin dialektik fəlsəfəsi, xüsusilə sonrakı dövrlərdə Platon və Hegel kimi böyük fəlsəfi fiqurların əsərlərində mühüm təsir göstərmişdir. Platon, Heraklitin təbii dəyişiklik və ziddiyyət anlayışlarını qəbul etmiş, lakin o, bu dəyişiklikləri daha çox ideal və abstrakt bir formada təhlil etmişdir. Hegel isə, Heraklitin dialektik düşüncəsini inkişaf etdirərək, onun fəlsəfəsini daha da sistemləşdirərək, tezis, antitezis və sintez anlayışları ilə dialektikanın fəlsəfi əsaslarını qurmuşdur. Hegelə görə, ziddiyyətlərin qarşılıqlı əlaqəsi və bir-birini aşması, tarix və ideyaların inkişafında mühüm bir rol oynayır. Heraklitin fəlsəfəsindəki dəyişiklik və ziddiyyətlərə dair dialektik anlayış, Hegelin tarixə dair nəzəriyyələrində öz əksini tapmışdır.

Heraklitin atəş və Loqos anlayışları ilə qədim miflərdəki atəş kultu arasında maraqlı paralellər var. Vedalardakı Agni ilə Heraklitin Loqosu arasındakı əlaqə vardır. Heraklit varlığı atəş ilə izah edən ilk yunan filosoflarından biridir. Atəş, varlığın əsas prinsipidir (arxé) – daim hərəkətdə və dəyişkəndir. Atəş, daim yenilənən prosesdir – maddələrin çevrilməsi və dünyanın ritmik tənzimlənməsində əsas qüvvədir. Loqos, kainatın nizamlayıcı prinsipidir – hər şeyin müəyyən qanunauyğunluqla baş verdiyini bildirir. Dəyişməz Loqos, daim dəyişən Atəşlə vəhdətdədir – "Hər şey axır". Heraklit üçün atəş sadəcə fiziki bir substansiya deyil, həm də universal rasional qanunun (Loqosun) təcəssümüdür. Bu, mistik və kozmik bir güc kimi təqdim edilir.

Riqvedanın ilk himnində Agni bütün tanrılar arasında ilkin olan, kosmik qaydanı (Rta) daşıyan ilahi alov kimi təsvir edilir: "O, tanrıların vasitəçisidir, qurbanı alır, göyə çatdırır və nizamı (Rta) qoruyur." (Riqveda, Mandala 1, Himn 1)

Vedalarda atəş tanrısı olan Agni yalnız fiziki atəş deyil, həm də Rita (rta) universal-kosmik qanunauyğunluq prinsipinin daşıyıcısıdır. O da Loqos kimi, tanrılar və insanlar arasında vasitəçidir. Agni Ritanın həyata keçməsini təmin edir, yəni kainatın nizamını qoruyur. Heraklitin Atəşi, Loqosla eyniləşdiyi kimi, Agni də Ritanın həyata keçən formasıdır. Avestada Aşa və Atəş (Atar) eyni mənada işlədilir, çünki atəş həqiqət və nizamın təzahürüdür.

Zərdüştülükdə Aşa (Ədalət və Nizam), Heraklitin Loqosu ilə eyni fəlsəfi funksiyaya malikdir. Aşa – hər şeyin düzgün və həqiqi olduğu formadır, kainatın nizamlı idarəsini təmin edir. Loqos – kainatın daxili qanunauyğunluğudur və hər şey bu qanun çərçivəsində dəyişir. Zərdüşt fəlsəfəsində "Aşa Vahişta" – ən ali ədalət və kosmik nizamdır (Bu anlayış, cənnət anlamında da işlənir). Eynilə, Heraklit üçün də Loqos ən yüksək prinsipdir.

Heraklitin Loqos anlayışı Veda fəlsəfəsindəki Rita və Zərdüştilikdəki Aşa ilə maraqlı oxşarlıqlara malikdir. Hər üçü kainatın ilahi qanunu, harmoniyası və nizamı kimi təsvir olunur.

Cədvəl 2.4. Heraklitin Atəş-Loqos ilə Vedalardakı Agni və Avestadakı Aşa anlayışlarının müqayisəsi

Fəlsəfi Anlayış	Mənası	Funksiyası
Loqos (Heraklit)	Kainatı idarə edən rasional prinsip	Universal qanun və harmoniya
Rita (Veda)	Kosmik nizam və etik qanun	Kainatın ritmi, tanrıların əmri
Aşa (Avestada)	İlahi nizam və ədalət	Əxlaqi və kosmik ahəng

Bu bənzərliklər onu göstərir ki, Agni, Atar və Heraklitin atəşi eyni kozmik prinsipi ifadə edir. O, kainatın davamlı axıcılığını və onun içində rasional qanunun (Loqos, Rita, aşa) mövcudluğunu təmin edir.

Heraklitin atəş və Loqos anlayışı və Vedalardakı Agni müasir elmdə bəzi konseptlərlə də üst-üstə düşür. Termodinamika – enerjinin (atəşin) qorunması və daim çevrilməsini müdafiə edir. Entropiya və nizamlama prinsipi, kainatdakı xaosun müəyyən qayda ilə tənzimlənməsini dəstəkləyir. İnformasiyanın davamlılığı baxımından, Loqos və Agni bir növ informasiya daşıyıcısıdır.

Big Bang nəzəriyyəsinə görə, kainat son dərəcə sıx və isti bir nöqtədən başlanğıc götürüb və bu genişlənmə ilə kosmos, zaman və maddə formalaşıb. Bu ilkin genişlənmə (singulyarlıq) yüksək istilik və enerji ilə müşayiət olunub, yəni bir növ kosmik atəş hadisəsi baş verib. Bu, Big Bang-in başlanğıcında atəşvari bir enerjinin kainatı formalaşdırması və nizam (Rta) yaratması anlayışı ilə üst-üstə düşür. Atəş (Agni, Atar, Loqos) bu enerjinin simvoludur. Bu, Big Bang-in ilkin atəş enerjisi ilə baş verməsi və kosmik nizamın (Loqos, Rta, Aşa) yaranması ideyasına çox oxşayır. Heraklitin atəşi təkcə fiziki deyil, həm də fəlsəfi və rasional başlanğıcdır. Bu üç anlayış kainatın başlanğıcında atəş və nizam arasındakı əlaqəni göstərir. Heraklitin Loqosu, Riqvedanın Rta qanunu və Big Bang-in fiziki qanunları eyni metafizik ideyanın fərqli ifadələri ola bilər.

İoniyalıların, o cümlədən, Heraklitin doğulduğu Efes şəhərinin Əhəməni İmperiyası ilə sıx təmasda olduğunu nəzərə alsaq, maqların təliminin İoniyaya müəyyən dərəcədə təsir etməsini mümkün hesab etmək olar.

Heraklitin idrak təlimi varlığın dəyişkənliyi, ziddiyyətlərin birliyi və logos anlayışı üzərində qurulmuşdur. Heraklitə görə, dünya daimi axın və çevrilmələr içindədir, idrak isə, bu prosesləri dərk etməyə və onların arxasındakı universal qanunları başa düşməyə xidmət etməlidir. O, insan idrakının təbiətini tədqiq edərək, həm duyğu orqanlarının, həm də düşüncənin bilik əldə etmə prosesində oynadığı rolu analiz etmişdir.

Heraklitin idrak nəzəriyyəsi onun ontoloji baxışları ilə sıx bağlıdır. O, varlığın statik deyil, dinamik və dəyişkən olduğunu irəli sürmüşdür. "Eyni çaya iki dəfə girmək olmaz" prinsipi, idrakın obyektinin heç vaxt tam olaraq eyni qalmadığını və buna görə də, bilik prosesinin daim yenilənməli olduğunu göstərir. O, dəyişməz mahiyyətlərə inanmır, əksinə, hər şeyin dəyişmə və çevrilmə içində olduğunu irəli sürür. Buna görə də, idrakın məqsədi sabit formaları deyil, dəyişkən proseslərin qanunauyğunluqlarını anlamaqdır.

Heraklitin fəlsəfəsində idrakın əsası logos anlayışı ilə izah edilir. O, kainatda hər şeyi idarə edən və insan idrakı ilə dərk edilə bilən universal qanun olduğunu bildirir. Heraklitin epistemologiyasının əsasını təşkil edən logos termini, həm kosmik qanun, həm də insanın onu dərk etmə bacarığı kimi anlaşılır. Logos universal bir prinsipdir və hər şeyin arxasında duran sistemli bir qanunauyğunluğu ifadə edir. İnsanın əsl idrakı, bu logosu dərk etməkdən ibarətdir və duyğular vasitəsilə əldə edilən biliklər natamamdır. Bu baxımdan, Heraklit idrakı təkcə empirik müşahidələrlə məhdudlaşdırmır, həm də onun məntiqi və fəlsəfi analiz yolu ilə inkişaf etməsinin vacibliyini vurğulayır. Bu yanaşma Heraklitin rasional idrak anlayışını formalaşdırmış və onun daha sonrakı fəlsəfi məktəblərə təsirini gücləndirmişdir.

Heraklit duyğuların bilik əldə etmədə rolunu tanısa da, onları mütləq etibarlı hesab etməmişdir. Onun fikrincə, duyğular vasitəsilə əldə edilən biliklər dəyişkəndir və yalnız zahiri təəssüratlara əsaslanır. Həqiqi bilik, duyğuların verdiyi məlumatların məntiqi analizindən keçir və yalnız ağıl (nous) vasitəsilə tam dərk edilə bilər. "Gözlər və qulaqlar insan üçün pis şahidlərdir, əgər onların ruhu anlamırsa" fikri ilə Heraklit idrak prosesində düşüncənin əsas rol oynadığını vurğulamışdır. Bu yanaşma onu daha sonra Platon və Aristotel tərəfindən inkişaf etdirilmiş fəlsəfi idrak nəzəriyyələrinin əsasını qoyan düşüncə tərzinə yaxınlaşdırır.

Heraklitin idrak təlimi onun dialektik baxışları ilə sıx bağlıdır. O, dünyada baş verən bütün proseslərin ziddiyyətlərin birliyi və qarşılıqlı təsiri ilə formalaşdığını qeyd etmişdir. "Münaqişə hər şeyin atası və hökmdarıdır" fikri, onun idrak prosesində də ziddiyyətlərin mühüm rol oynadığını göstərir. İdrak yalnız ziddiyyətləri anlamaq və onları sintez etmək yolu ilə həqiqətə çata bilər. Bu baxımdan, onun düşüncəsi Hegelin dialektik metodologiyasına təsir göstərmiş və sonrakı fəlsəfi sistemlərin inkişafına təkan vermişdir.

Heraklitin idrak nəzəriyyəsi müasir elmi və fəlsəfi düşüncəyə təsir göstərmişdir. Elmdə onun dəyişiklik və çevrilmə haqqında fikirləri termodinamikanın ikinci qanunu, kvant fizikasındakı qeyri-müəyyənlik prinsipi və xaos nəzəriyyəsi ilə uyğunluq təşkil edir. Müasir fəlsəfədə, onun logos anlayışı dil fəlsəfəsində və hermenevtik yanaşmalarda mühüm yer tutur. Süni intellekt və idrak elmlərində, onun idrakın dəyişkənliyi və məntiqi analiz yolu ilə inkişafı ideyası, neyron şəbəkələrinin və maşın öyrənmənin təkamülü ilə uyğun gəlir.

Heraklitin idrak təlimi dəyişiklik və proseslərin idrakın əsas obyekti olduğunu vurğulayaraq, fəlsəfi epistemologiyada yeni yanaşmaların əsasını qoymuşdur. Onun logos anlayışı, ziddiyyətlərin birliyi və rasional idrak prinsipləri müasir fəlsəfə və elm üçün hələ də əhəmiyyətini qoruyur. O, yalnız müşahidə və duyğulara əsaslanan bilikləri yetərli hesab etmir, əksinə, insanın məntiq və düşüncə vasitəsilə həqiqətə yaxınlaşa biləcəyini irəli sürür. Bu baxımdan, Heraklitin idrak fəlsəfəsi həm qədim, həm də müasir elmi və fəlsəfi diskussiyalarda mühüm yer tutur.

Kratil (e.ə. V əsr) Heraklitin davamçılarından biri idi. O, Platonun müəllimlərindən biri olmuş və onun dil və bilik anlayışına təsir göstərmişdir. Kratil Heraklitin "hər şey axır" (πάντα ῥεῖ) fikrini daha radikal şəkildə müdafiə etmişdir. O, dəyişmənin o qədər sürətli və davamlı olduğunu irəli sürürdü ki, hətta adların və sözlərin də sabit bir məna ifadə etmədiyini düşünürdü. Bu səbəbdən, bəzi mənbələrə görə, Kratil hətta danışmağı da mənasız hesab edərək tamamilə susmağı seçmişdir. Onun fikirləri Platonun "Kratil" dialoqunda tənqid edilir. Bu dialoqda Platon, Kratilin radikal nominalizmini və dilin qeyri-müəyyənliyini sorğulayır. Kratilin fəlsəfəsi, xüsusilə dilin dəyişkənliyi və bilik əldə etmənin mümkün olub-olmaması məsələlərində mübahisəli və maraqlı mövzulardan biri olmuşdur.

Anaksaqor məktəbi

Anaksaqor (e.ə. 500-428) İoniya bölgəsindəki Klazomenai şəhərində (indiki Türkiyə ərazisində) doğulmuşdur. O, gənc yaşlarında təhsil alaraq fəlsəfə və elm sahələrinə maraq göstərmişdir. Anaksaqor, İoniya fəlsəfi ənənəsindən qaynaqlanan bir düşüncə tərzi ilə materiyanın və kosmosun mahiyyətini izah etməyə çalışmışdır.

O, təxminən e.ə. 462-ci ildə Afinaya köçərək orada fəlsəfi fəaliyyətini davam etdirmişdir. Anaksaqor Afinaya gələn ilk ioniyalı filosoflardan biri olmuş, burada elm və fəlsəfə sahəsində yeni yanaşmalar formalaşdırmışdır. O, 45 yaşında Afina fəlsəfi məktəbinin təməlini qoyur Onun fəlsəfi fikirləri xüsusilə Perikl kimi dövrünün siyasi liderlərinə təsir göstərmişdir. Lakin, onun astronomiya və təbiət elmlərinə dair fikirləri dövrünün dini inanclarına zidd olduğu üçün, Afinada təqib olunmasına səbəb olmuşdur. O, Günəşin qızğın bir kütlə olduğunu və Ayın Günəş işığını əks etdirdiyini demiş, bu isə yunanların tanrıları ilə bağlı inanclarına qarşı çıxdığı üçün ateizm ittihamı ilə mühakimə olunmasına gətirib çıxarmışdır. Perikl onu ölümdən xilas edərək, Afinadan çıxarır. Anaksaqor deyir: “Mən Afinanı deyil, afinyalılar məni itirdi.”

Nəticədə, Anaksaqor Afinadan sürgün edilmiş və ömrünün son illərini Lampsakos şəhərində keçirmişdir (Çanaqqala boğazı). O, burada öz məktəbini qurmuş və fəlsəfi təlimlərini davam etdirmişdir. Ölümündən sonra Lampsakosdakı tələbələri onun xatirəsinə "Ağıl (Nous) üçün abidə" ucaltmışlar. Anaksaqorun ideyaları sonralar Platon, Aristotel və digər yunan filosoflarının əsərlərində müzakirə olunmuş və fəlsəfənin inkişafında mühüm rol oynamışdır.

Anaksaqorun fəlsəfi məktəbi bir neçə mühüm tələbə yetişdirmişdir. Onun düşüncələri, xüsusilə Nous (Ağıl) konsepsiyası və materiya haqqında fikirləri, tələbələri və sonrakı filosoflar üçün dərin təsir bağışlamışdır.

Arxelay (e.ə. V əsr) onun ən məşhur tələbələrindən biri hesab olunur. O, Afina fəlsəfə məktəbinin qurucularından biri sayılır və Sokratın müəllimi olmuş ola bilər. Anaksagorun kosmologiya və fizika baxışlarını inkişaf etdirərək etik məsələlərə daha çox diqqət yetirmişdir. O, Anaksaqorun Tanrının öz Ağlı ilə kainatı yaratması ideyasını inkişaf etdirməyə və onu təbiətşünaslıq bilikləri əsasında əsaslandırmağa çalışmışdır.

Metrodoros Lampsakoslu (e.ə. V əsr) Anaksaqorun fəlsəfi ənənələrini davam etdirən mühüm şəxsiyyətlərdən biridir. Homerin əsərlərinin alleqorik (simvolik) şərhini vermiş və miflərin fəlsəfi izahını axtarmışdır. Fəlsəfi baxışlarında Anaksaqorun kosmologiyasını və materiya haqqında fikirlərini inkişaf etdirmişdir. Ona görə, Homerin tanrıları təbiət ünsürlərini ifadə edən alleqoriyadır.

Perikl (e.ə. 495-429) Afina dövlət xadimi və strateqi olsa da, Anaksaqorun yaxın dostu və himayədarı olmuşdur. Perikl ondan təbiət elmləri, siyasət və fəlsəfə sahələrində dərs almışdır. O, Anaksaqorun rasional yanaşmasını siyasətə tətbiq edərək, Afina demokratiyasının intibahına töhfə vermişdir.

Evripides (e.ə. 480-406) Qədim Yunan dramaturqu və tragediya yazarıdır. Onun əsərlərində Anaksaqorun rasionalizm və təbiət qanunlarına əsaslanan yanaşması özünü göstərir. Evripidesin faciələrində insanın ağlı, tale və kainatın mahiyyəti ilə bağlı Anaksaqorun ideyalarına rast gəlinir.

Anaksaqorun fəlsəfi məktəbi, xüsusilə onun Nous konsepsiyası və materiya haqqında baxışları, tələbələri və sonrakı filosoflar üçün mühüm təsir bağışlamışdır. Onun tələbələri bu ideyaları təkcə fəlsəfə sahəsində deyil, həm də siyasət, dramaturgiya və elmlərdə inkişaf etdirmişlər.

Anaksaqor varlıq, kosmosun quruluşu və materiyanın mahiyyəti ilə bağlı orijinal baxışlar irəli sürmüşdür. O, İoniya fəlsəfi ənənəsindən qaynaqlanaraq, varlığı dəyişməz və daimi hesab edən Elea məktəbi ilə, eyni zamanda varlığı hərəkət və dəyişmə ilə izah edən Heraklit fəlsəfəsi ilə qarşılıqlı əlaqədə olmuşdur.

Onun ontoloji baxışlarının əsasını “hissəciklərin qarışığı” (homoiomereiai) və “Nous” (Ağıl) konsepsiyası təşkil edir. O, varlığın mahiyyətini tək bir arxetipdən deyil, sonsuz sayda elementlərdən ibarət olan davamlı bir sistem kimi izah etmişdir. O, deyir: “Əvvəllər sükunət halında olan cisimləri Tanrı öz Ağlı ilə nizamlayaraq kainatı yaratdı. Tanrı əzəlidir, vardır və olacaqdır.”

Anaksaqor, Parmenidin “yoxluq yoxdur, varlıq isə dəyişməzdir” fikrini qəbul etsə də, dünyanın müşahidə edilən dəyişkənliyini izah etməyə çalışmışdır. O, varlığı atomlar və ya dörd ünsür (od, su, hava, torpaq) kimi vahidlərə bölmədən, onu sonsuz sayda kiçik, lakin bölünməz elementlərin qarışığı kimi təsvir etmişdir. Bu elementlərə homoiomereiai adını vermişdir.

Homoiomereiai konsepsiyasına görə, bütün maddələr sonsuz dərəcədə kiçik hissəciklərdən ibarətdir və bu hissəciklər bir-biri ilə qarışmış haldadır. Müşahidə edilən dəyişikliklər yeni bir şeyin yaranması və ya məhv olması deyil, elementlərin yenidən paylanmasıdır. Bütün maddələrin içərisində hər şeyin bir zərrəsi mövcuddur, yəni heç bir maddə tamamilə saf deyil, çünki onun tərkibində müxtəlif homoiomereialar qarışmış vəziyyətdədir. Bu baxımdan, Anaksaqor substansial monizmdən uzaqlaşaraq plüralist ontologiya təqdim edir. O, Anaksimenin hava, Heraklitin od, Empedoklun dörd ünsür modelindən fərqli olaraq, maddənin sonsuz müxtəliflikdən ibarət olduğunu iddia edirdi. Bu baxış, daha sonra Aristotelin materiya və formaya dair nəzəriyyəsində təsirini göstərmişdir.

Anaksagorun ontoloji sistemində ən mühüm nəzəriyyələrdən biri Nous yəni Ağıl konsepsiyasıdır. O, kainatın təsadüfi bir xaosdan ibarət olmadığını, əksinə, bütün elementləri nizamlayan və hərəkətə gətirən bir ağıllı prinsipin mövcud olduğunu iddia etmişdir. Ona görə, Nous maddi deyil, sonsuz və safdır – yəni o, digər maddi hissəciklər kimi qarışıq deyil. Bütün maddi elementlərə təsir edən ilk hərəkətverici qüvvədir (Anaksaqor bu fikirlə Aristotelin “ilk hərəkətverici” konsepsiyasının əsasını qoymuşdur). O, təbiətə nizam gətirən və hər şeyi səbəb-nəticə prinsipinə əsasən idarə edən qüvvədir.

Anaksagorun Nous nəzəriyyəsi, Platon və Aristotelin fəlsəfi sistemlərinə güclü təsir göstərmişdir. Platonun ideyalar dünyası və Aristotelin səbəbiyyət və teleoloji izahları, müəyyən mənada Anaksaqorun Nous konsepsiyasına əsaslanır.

Anaksaqorun ontologiyası, xüsusilə Nous və homoiomereiai anlayışları, sonrakı yunan fəlsəfəsinə dərin təsir etmişdir. Onun nəzəriyyələrinin Platon və Aristotel fəlsəfəsində necə inkişaf etdiyini aşağıdakı kimi təsvir edə bilərik:

Cədvəl 2.5. Anaksaqor, Platon və Aristotelin ontoloji baxışlarının müqayisəsi

Anaksaqor	Platon	Aristotel
Nous kainata nizam verir, lakin o, maddi dünyaya aktiv şəkildə müdaxilə etmir.	İdeyalar dünyası dəyişməzdir və maddi dünya onun əksidir. Nous idrakı təmin edən əsasdır.	Nous fəal zəka olaraq materiyanı formaya çevirir. Kainatın hərəkətində məqsədlilik vardır.
Bütün varlıqlar maddi zərrəciklərin qarışığından ibarətdir.	Maddi dünya ideyaların qeyri-kamilləşmiş surətidir.	Materiya və forma ayrılmazdır və varlıq səbəbiyyət əsasında dəyişir.
Bütün dəyişikliklər, varlığın yeni tərkibdə birləşməsidir.	Həqiqi varlıq dəyişməzdir, müşahidə etdiyimiz dəyişikliklər aldadıcıdır.	Hərəkət və dəyişmə realdır, ancaq bunlar müəyyən qanunlara tabedir.

Buradan görünür ki, Anaksaqorun Nous konsepsiyası Platon və Aristotelin metafizikasının əsasını təşkil etmiş, onun homoiomereiai nəzəriyyəsi isə, Aristotelin maddə və forma anlayışına güclü təsir göstərmişdir.

Anaksaqorun ontoloji ideyaları qədim Yunan fəlsəfəsində mühüm bir keçid nöqtəsi olmuşdur. O, Parmenidin dəyişməz varlıq fikri ilə Heraklitin dəyişmə konsepsiyasını birləşdirərək, varlığın mahiyyətini yeni bir yanaşma ilə izah etmişdir. Onun homoiomereiai nəzəriyyəsi, sonradan atomistlərə və Aristotel fəlsəfəsinə təsir göstərmiş, Nous anlayışı isə Platonun metafizikasına və Aristotelin teleologiyasına dərin təsir etmişdir. Buna görə də, Anaksaqor qədim fəlsəfənin rasionalizm və materializm arasında körpü rolunu oynayan ən mühüm filosoflarından biri hesab oluna bilər.

Anaksaqorun idrak nəzəriyyəsi onun ontologiyası və kosmologiyasının əsas hissələrindən biri kimi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. O, varlığın və kainatın təşkilini izah edərkən, insan idrakının və düşüncəsinin təbiəti ilə bağlı bir sıra orijinal ideyalar irəli sürmüşdür.

Anaksaqorun fəlsəfəsində Nous (Ağıl) kosmosun idarəedici prinsipidir və onun vasitəsilə kainatda nizam yaranır. Nous yalnız bir ağıl kimi deyil, həm də düşüncə və intellektual fəaliyyətin təməli kimi çıxış edir. Onun fikrincə, Nous hər şeyi idarə edir və hərəkətə gətirir, yəni kosmosda baş verən bütün dəyişikliklər onun ağıl tərəfindən idarə edildiyini göstərir.

İnsanların ağlı (nous), ümumi kosmosdakı Universal Ağılın təzahürüdür. Yəni hər bir insanın idraki, böyük bir intellektual prinsipin kiçik bir əksidir. İnsanların əqli və idrak qabiliyyəti, kosmosun nizamını anlamaları üçün bir vasitədir. Nous həm də varlıqların idarə edilməsi və baş verənlərə dair düşüncə yaratma qabiliyyətinin əsas amilidir. Yəni kainatın təsadüfi deyil, ağıl tərəfindən yaradıldığını qəbul edir. Bu, Anaksaqorun idrakının həm təbiət, həm də insan düşüncəsinin əsasını təşkil etdiyini göstərir.

Anaksaqor, bütün varlıqları elementlərin (hissəciklərin) qarışığı kimi izah etdiyi üçün, idrakı da bu qarışıq prinsipinə əsaslanır. Onun idrak nəzəriyyəsi, dünyanın və təbiətin fiziki reallığının və bu reallığın insanlar tərəfindən necə başa düşüldüyünün analizi üzərində qurulmuşdur. O, varlıq və təbiətin, kiçik və bölünməz hissəciklərdən (homoiomereiai) ibarət olduğunu söyləyir. İnsan idrakı da bu kiçik elementlərin və onların qarşılıqlı təsirinin nəticəsidir. İdrak bu qarışığın müəyyən bir nizamda, hisslər və düşüncələr vasitəsilə meydana çıxır. İnsan düşüncəsi maddi dünyadan ayrılmır, ancaq bu dünyaya dair düşüncələr fərqli keyfiyyətlərdə olan maddi hissəciklərdən yaranır. Bu, Anaksaqorun materiya və ideya arasındakı əlaqəyə verdiyi mühüm töhfələrdən biridir.

Anaksaqor, idrakın yalnız hisslər yolu ilə əldə edilən məlumatlardan ibarət olmadığını, həm də ağılın və düşüncənin bu məlumatları təşkil etdiyini vurğulamışdır. Hisslər vasitəsilə qəbul edilən məlumatlar, yalnız ağılın təhlil etməsi nəticəsində doğru biliklərə çevrilir. İnsanlar dünyanı yalnız hissləri ilə anlayırlar, amma Ağıl (Nous) hisslərdən əldə edilən məlumatları strukturlaşdırır, onları mənalı biliklərə çevirir. Anaksaqorun fikrincə, hisslər yalnız müvəqqəti məlumatlar təqdim edir, amma ağıl bu məlumatları birləşdirərək nizamlı bir dünyagörüşü formalaşdırır.

Anaksaqor üçün idrak, kainatın və təbiətin prinsiplərini anlamaq məqsədini daşıyır. İdrakın əsas məqsədi, insanın təbiətə və kainata uyğun hərəkət etməsini təmin etməkdir. O, insanın doğru düşünmə qabiliyyətinin kosmosda nizamı başa düşməsi ilə əlaqəli olduğunu vurğulamışdır. İnsanların kainatın strukturunu anlamağa çalışması, onların öz həyatlarını və ətrafdakı dünyanı ağıllı və nizamlı bir şəkildə təşkil etmələrinə kömək edir. Bu, Anaksaqorun fizikaya və təbiətə dair məlumatların inteqrasiya edilməsi ideyasını genişləndirir.

Anaksaqorun idrak nəzəriyyəsi, təbiət fəlsəfəsinin və xüsusilə də kosmologiya anlayışlarının inkişafında mühüm rol oynamışdır. Onun fikrincə, təbiət özü bir növ "bilik"dir və insanın idraki təbiətin bu "bilik" ilə əlaqə qurmasından qaynaqlanır. Bu yanaşma, təbiətin daha dərindən başa düşülməsi və rasional şəkildə təhlil edilməsi məqamında mühüm addım olmuşdur.

Anaksaqorun idrak nəzəriyyəsi, kosmosun və təbiətin əqli bir prinsiplə idarə olunması fikrini əsas götürür. O, Ağıl (Nous) vasitəsilə kainatın nizamlanmasının izahını təqdim etmiş və bunun insan idrakı ilə sıx əlaqədar olduğunu göstərmişdir. İdrakın əsas məqsədi, təbiət və kainat haqqında doğru anlayışlar əldə etməkdir, çünki insanın ağlı, təbiətin və varlığın mahiyyətini doğru başa düşmək üçün bir vasitədir. Anaksaqorun bu fikirləri, sonrakı fəlsəfi düşüncələrə və xüsusilə də Platon və Aristotelin ontoloji sistemlərinə dərin təsir etmişdir.

• Plüralist məktəblər

Presokratik fəlsəfənin inkişafında plüralist məktəblər, varlığın tək bir maddi substratdan ibarət olmadığına, əksinə, bir neçə ilkin elementin və qüvvənin qarşılıqlı əlaqəsindən ibarət olduğuna inanmışdır. Bu yanaşma, varlığın təbiətini daha mürəkkəb və çoxşaxəli bir sistem kimi görməyi təmin etmişdir. Plüralistlər, materiya və fəaliyyətin qarşılıqlı əlaqəsini izah edərkən, müxtəlif fəlsəfi konsepsiyalar təqdim etmişlər. Bu məktəblərdən ən məşhuru Empedokl olmuşdur.

Empedokl (e.ə. 490-430) – qədim yunan filosofu və şairidir. O, Siciliyanın Akragas (indiki Agrigento) şəhərində anadan olmuşdur. Empedokl, həmçinin təbii fəlsəfə ilə məşğul olmuş və kosmologiya sahəsindəki fikirləri ilə tanınmışdır. Onun həyatına dair məlumatlar əsasən Platon, Aristotel və digər yunan filosoflarının yazılarından alınan məlumatlarla müəyyən edilir.

Empedokl, Siciliya adasının əhəmiyyətli şəhərlərində fəlsəfi, elmi və mistik fəaliyyətlə məşğul olub. Onun fəlsəfəsi həm təbii elmlər, həm də mistik və dini anlayışlarla əlaqəlidir. Empedoklun siyasi və sosial fəaliyyətləri, o dövrün yunan dünyasında bəzi narazılıqlara səbəb olmuşdur. Eyni zamanda, onun şəxsiyyəti və ömrü ilə bağlı bir çox əfsanələr mövcuddur.

Empedoklun fikirlərinin əsasını dörd elementin (od, su, hava və torpaq) birləşməsi və qarşılıqlı təsiri təşkil edir. O, bu elementlərin bir-birilə qarşılıqlı əlaqədə olduğunu və dünyadakı bütün varlıqların onların birləşməsi və ayrılmasından meydana gəldiyini iddia etmişdir. Bu nəzəriyyə, Empedoklu öz dövründən əvvəlki və sonra gələn fəlsəfi düşüncə sistemlərinə təsir edib.

Empedokl, "dörd element" nəzəriyyəsini irəli sürərək, kainatın təbiətini izah etmişdir. Onun fikrincə, bütün varlıqların əsası bu dörd elementin birləşməsi və qarşılıqlı təsiridir. Əslində, bu nəzəriyyə onun fəlsəfi təliminin mərkəzində dayanır. Od, su, hava və torpaq – Empedokl, bu dörd elementin həmişə mövcud olduğunu və qeyri-məhdud şəkildə bölünməz olduğunu vurğulamışdır. Bu elementlər daim sevgi (filia) və nefrət (neikos) qüvvələri ilə qarşılıqlı əlaqədədir. Sevgi və Nifrət – Empedokl, hər şeyin iki əsas qüvvə tərəfindən idarə olunduğunu bildirmişdir. Sevgi (filia) bu elementləri birləşdirir və vahid bir bütün halında saxlayır, nifrət (neikos) isə onları ayırır.

Empedokl, kosmosun dövrü bir təbii proses kimi izah etmiş, insanların və təbiətin təkrarlanan dövrlərdən keçdiyini düşünmüşdür. Onun kosmologiyasına görə, kainatın inkişafı və dəyişməsi dörd əsas elementin qarşılıqlı təsirinin nəticəsidir. Bu proseslər sevgi və nifrət qüvvələri tərəfindən idarə olunur.

Empedokl həmçinin insanların və təbiətin bir-birinə bağlı olduğunu vurğulamışdır. O, insanın daxili təbiətinin də bütün varlıqlarla əlaqəli olduğunu və bu əlaqə vasitəsilə kainatın nizamının başa düşülməli olduğunu iddia etmişdir.

Empedokl həmçinin bir mistik və dini şəxsiyyət kimi tanınır. Onun fəlsəfi və elmi fikirləri ilə yanaşı, təbiətə və həyatın mənasına dair mistik inanc sisteminə də sahib olduğu bildirilir. Empedokl özü öz təlimlərini yalnız filosoflar üçün deyil, həm də dini təlimlərə tabe olan şəxslər üçün də önəmli hesab edirdi.

Onun reinkarnasiya ilə bağlı görüşləri olmuşdur. Buna görə, onu pifaqorçu hesab edənlər də vardır. Əfsanəyə görə, Empedokl vulkanik dağa atlayaraq özünün ilahi bir varlıq olduğunu sübut etmək istəyib. O, bununla əlaqədar, özünü ölməz və tanrılarla əlaqəli bir şəxs kimi təqdim etmişdir.

Empedokl bir neçə tələbəyə sahib olub. Onun təlimləri, xüsusilə, daha sonra gələn filosoflara təsir göstərmişdir. Onun ideyaları xüsusilə təbiət fəlsəfəsi və kosmologiya ilə bağlı müasir və sonrakı düşüncələrdə əhəmiyyətli rol oynamışdır.

Empedoklun sevgi və nifrət qüvvələri arasında tarazlığın təbiət qanunlarını müəyyən etməsi, bir növ dialektik yanaşmaya yaxınlaşır, çünki o, təbiətdəki hər bir dəyişməni bir-birinə zidd olan, lakin bir-birini tamamlayan qüvvələrin qarşılıqlı fəaliyyətinə bağlayır. Onun fəlsəfəsi, təkcə fiziki aləm deyil, həm də təbiətdəki əlaqələr və qarşılıqlı təsirlər barədə dərin fəlsəfi mülahizələrə zəmin hazırlamışdır.

Empedoklun idrak fəlsəfəsində hisslər idrakın əsas vasitələrindən biridir. O, insanların dünyanı başa düşmək üçün yalnız hissləri ilə deyil, həm də intellektual bir yanaşma ilə bu məlumatları təhlil etdiyini qeyd edir. Ancaq hisslər müvəqqəti məlumatlar verə bilər və bu məlumatların doğru şəkildə şərh edilməsi üçün ağıl və düşüncə lazımdır.

Empedokl, insanların təbiətə dair məlumatları hisslər və idrak vasitəsilə qəbul etdiklərini, amma yalnız ağılla bu məlumatların anlamlı və məntiqli nəticələrə çevrildiyini düşünürdü. Onun fikrincə, hisslər yalnız bəzən doğru nəticəyə gətirib çıxarır, lakin idrakın inkişafı ilə insanlar ağıl vasitəsilə dünyanı daha düzgün və məntiqli başa düşə bilərlər.

Empedokl, idrakın təbiət və kosmosla sıx əlaqədə olduğunu vurğulamışdır. Kosmosun tərkibi (dörd element) insanların idrakına birbaşa təsir göstərir, çünki hər bir hissə öz içində təbiətin və varlığın mahiyyətini ehtiva edir. İdrak, kosmosun hər bir hissəsinin necə qarşılıqlı əlaqəyə girdiyini və dəyişdiyini anlamağa yönəlmişdir. O, kosmosun dönüşümlü və qarşılıqlı təsirli bir strukturda olduğunu bildirərək, bu dəyişikliklərin insanın idraki ilə əlaqəli olduğunu göstərirdi.

Empedokl, ağılı (Nous) təbiət qanunlarını başa düşmək və düzgün düşüncə qurmaq üçün əsas vasitə kimi qəbul edirdi. Ağılda təbiətin əsasını təşkil edən dörd elementin müəyyənləşdirilməsi və bu elementlərin qarşılıqlı əlaqələri ilə bağlı düşüncələr insanın təbiət və kainatla əlaqəsini anlamağa kömək edir. Həmçinin, o, düşüncənin yalnız müvəqqəti və təsadüfi deyil, əslində sevgi və nifrət kimi qüvvələrin idarə etdiyi bir proses olduğunu vurğulamışdır.

Empedoklun fəlsəfəsinin mərkəzində olan sevgi (filia) və nifrət (neikos) qüvvələri, həm də insan idrakını formalaşdıran əsas faktorlardır. Sevgi, elementləri birləşdirərək harmoniya və nizam yaradır, nifrət isə bu elementləri ayırır və xaos yaradır. Bu iki gücün qarşılıqlı təsiri, dünya və kainatın strukturunu müəyyənləşdirir. Empedokl, bu anlayışları həm təbiət hadisələrinin təbiətini izah etmək, həm də insanların idrakının inkişafını anlamaq üçün istifadə etmişdir. Sevgi (filia) hər şeyin birləşməsinə, nifrət (neikos) isə, hər şeyin ayrılmasına səbəb olur. İdrakın inkişafı, bu iki gücün tarazlığını anlamaqdan keçir. İnsanlar, sevgi və nifrət qüvvələrinin təbiətdəki rolunu qəbul etməli və buna uyğun hərəkət etməlidirlər.

Empedoklun idrak nəzəriyyəsi yalnız təbiət fəlsəfəsi ilə məhdudlaşmayıb, eyni zamanda insan cəmiyyətinin və sosial strukturun anlaşılmasında da böyük təsir göstərmişdir. O, insanların idraki və düşüncə qabiliyyətinin sosial harmoniya və bütünlük yaratmaqda vacib rol oynadığını düşünürdü. Empedokl, təbiət və cəmiyyətin qarşılıqlı təsirini başa düşməyin, həm də insanların düşüncə və əlaqələrinin inkişafı ilə mümkün olduğunu irəli sürmüşdür. İdrakın məqsədi, yalnız maddi dünyayı deyil, həm də ruhani və sosial əlaqələri anlamaqdır.

Empedoklun idrak təlimi, təbii və sosial dünyanı başa düşmək üçün ağıldan və hisslərdən istifadə etməyi təklif edir. O, təbiət və kainatın dörd elementdən ibarət olduğunu və bu elementlərin qarşılıqlı təsirinin sevgi və nifrət qüvvələri tərəfindən idarə edildiyini vurğulamışdır. Empedokl, idrakı həm fiziki, həm də ruhani reallığın anlaşılması üçün əsas vasitə kimi qəbul edirdi.

Diogen Apollonlu e.ə. V əsrin Yunan filosofudur və İon məktəbi ilə əlaqələndirilir. O, Apollonia (indiki Kumluca, Türkiyə) şəhərindən olan bir filosofdur. Diogen, təbii fəlsəfə sahəsində əhəmiyyətli töhfələr vermiş və müstəqil bir fəlsəfi yanaşma ilə tanınmışdır. O, ən çox kosmologiya və materiyanın əsasını anlamaq məsələlərindəki fikirləri ilə məşhurdur.

Diogen Apollonlu haqqında çox az məlumat mövcuddur, amma onun fəlsəfi düşüncələri və əsərləri daha sonra gələn filosoflar tərəfindən xatırlanmışdır. O, Ionia fəlsəfəsi daxilində inkişaf edən filosoflardan biri kimi Anaksimandr və Anaksimen kimi digər mütəfəkkirlərlə oxşar mövzulara toxunmuşdur.

Diogen, dünyanın təməl elementinin hava olduğunu irəli sürmüşdür. Bu fikir, Anaksimenin təbiət fəlsəfəsi ilə paralellik təşkil edir. O, hava elementini kainatın və həyatın əsası kimi qəbul edirdi. Diogen, havanın təbiətindəki bütün varlıqları meydana gətirən və onlara həyat verən təməl qüvvə olduğunu düşünürdü. Bu yanaşma, onun təbiət və varlıq haqqında olan nəzəriyyələrini izah edirdi. O, hava elementinin yalnız fiziki dünyada deyil, həm də həyatın meydana gəlməsi və davam etməsi üçün vacib olduğunu düşünürdü. O, havanın təkcə insanları və digər canlıları tərbiyə edən deyil, həm də kainatın harmoniyasını qoruyub saxlayan bir element olduğunu hesab edirdi. Onun nəzəriyyəsində hava, bir növ həyatın qüvvəsi və təbiətin əsl əsasını təşkil edirdi.

Diogen həmçinin ilahi qüvvə və ruhun varlığı haqqında düşüncələrini ifadə etmişdir. O, kainatın quruluşunu izah edərkən ilahi səbəbin və ruh anlayışının həyatın mövcudiyyətinə təsir etdiyini vurğulamışdır. Bu fikirlər ona görə mühüm idi, çünki o, dünyadakı hər şeyin tək bir mənbədən qaynaqlandığını düşünür və bu mənbəyi həm maddə, həm də ruhla əlaqələndirirdi.

Diogenin təbiət anlayışı onun ontoloji fəlsəfəsini də təsir etmişdir. O, insanın təbiətə bağlı olduğunu və təbiət qanunlarına uyğun yaşamağının vacib olduğunu hesab edirdi. Onun fikrincə, insanlar və təbiət arasında qarşılıqlı əlaqə var və bu əlaqə həyatı davam etdirən əsas amildir.

Diogenin fəlsəfi fikirləri bir çox mütəfəkkirlər tərəfindən öyrənilmişdir. Anaksimenin hava elementini təbiət fəlsəfəsinin əsası kimi təqdim etməsi ilə bağlı onun yanaşmaları müəyyən mənada eynidir, lakin Diogenin ideyaları daha çox təbii fəlsəfəyə və materiyanın əsasını anlamağa yönəlmişdir. Onun ifadə etdiyi “hava” ideyası, daha çox mifoloji mətnlərdə olan ruh-hava eyniyyətindən irəli gəlirdi. Anaksimenin hava elementi barədə bunu söyləmək çətindir.

• Atomistlər: materialist ontologiya və idrakın fiziki əsasları

Presokratik fəlsəfənin ən önəmli və təsirli yanaşmalarından biri, Atomistlər tərəfindən təqdim edilən varlıq anlayışıdır. Bu yanaşma, varlığın ən kiçik, bölünməz hissəciklərdən ibarət olduğunu irəli sürür və onun təbiətini təməl bir mexanizmə, yəni hər şeyin müəyyən qaydalarla, qanunauyğun şəkildə fəaliyyət göstərməsinə əsaslandırır. Leukipp və Demokrit kimi filosoflar tərəfindən inkişaf etdirilən bu atomist yanaşma, sonrakı dövrlərdə elmi materializmin formalaşmasında mühüm rol oynamışdır. Atomistlərin təqdim etdiyi təbiət anlayışı, yalnız fəlsəfi deyil, həm də elm sahəsindəki müasir təfəkkürün əsaslarını qoymuşdur.

E.ə. V əsrdə yaşamış Leukipp və onun şagirdi Demokrit, varlığın təbiətini izah etmək üçün bir-birindən ayrılmaz bir yanaşma təqdim etmişlər.

Levkip (e.ə. V) Milet şəhərindən (İzmir) olan iyoniyalıdır. O, Demokratin müəllimi və atomizm nəzəriyyəsinin həmmüəlifi hesab olunur. Lakin, atomizm təlimi daha çox Demokritin adı ilə əlaqələndirilir.

Demokrit Abdera şəhərində doğuluşdur. Abdera, qədim Thrace bölgəsində yerləşirdi. O, indiki Çanakkale vilayətinin Eceabat rayonunda yerləşən Abidos bölgəsinin yaxınlığında idi. O, İoniya məktəbinə aid olan bir fəlsəfənin nümayəndəsi idi. Demokritin ailəsi zəngin idi və buna görə də gənc yaşlarında çoxsaylı səyahətlər edərək, elm və fəlsəfə haqqında məlumat toplamağa başlamışdır.

Demokrit uzun müddət Misir, Babil və digər Yunan şəhərlərində təhsil almışdır. O, dünya görüşünü genişləndirərək, bu səyahətlərində müxtəlif fəlsəfi məktəblərlə tanış olmuşdur. Onun Misirdə təhsil aldığı və burada Pifaqor məktəbi ilə əlaqə qurduğu ehtimal edilir. Demokritin fikirlərinin çoxu onun Misirdəki və Babilin elmi mühitindən əldə etdiyi məlumatlarla əlaqəlidir. Demokritin səfərləri onu fizika, astronomiya və riyaziyyat kimi sahələrdə dərindən maraqlandırmış və onun fəlsəfi düşüncələrinin inkişafına təkan vermişdir. Demokritin fəlsəfi ideyaları çox zaman Sokrat, Platon və Aristotel kimi filosoflar tərəfindən tənqid edilmiş və qəbul edilməmişdir.

Leukipp və Demokrit, hər şeyin kiçik, bölünməz və sonsuz sayda olan hissəciklərdən - atomlardan ibarət olduğunu irəli sürmüşdürlər. Bu atomlar, daim hərəkət edir və boşluqda müxtəlif formada birləşərək daha böyük və mürəkkəb obyektlər və hadisələr yaradır. Atom, latınca "bölünməz" mənasını verən bir termindir və bu, həmin dövrün fiziki və metafizik düşüncələrində böyük bir inqilab kimi qiymətləndirilmişdir.

Leukipp və Demokritə görə, varlığın əsasını təşkil edən atomlar mütləq və dəyişməzdir. Onlar hər şeyin təməlində yer alır və müxtəlif şəkildə birləşərək dünyada müşahidə etdiyimiz müxtəlif obyektləri və hadisələri yaradır. Hətta canlıların və duyğuların belə atomların qarşılıqlı təsiri nəticəsində formalaşdığını düşünürdülər. Bu yanaşmada hər şeyin təbiəti deterministik bir baxışla izah edilir, yəni atomların hərəkəti, qarşılıqlı təsiri və birləşməsi müəyyən qanunlara tabedir və bu qanunlar əsasında dünya və həyat formaları təkrarlana bilər.

Atomistlərin varlıqla bağlı təklif etdikləri anlayış, bir növ mexaniki dünyagörüşün yaranmasına səbəb olmuşdur. Onlar, kainatın və həyatın fəaliyyətini təsadüf və ya qarşılıqlı təsir nəticəsində baş verən bir şey kimi deyil, sadəcə mexanizm (mexaniki səbəbiyyətlər) vasitəsilə izah edirdilər. Başqa sözlə, hər şey atomların qarşılıqlı hərəkətləri və təbiətdəki qanunauyğunluqlar ilə izah olunurdu. Bu yanaşma, kainatı və təbiət hadisələrini bir növ mexaniki bir quruluş kimi, qanunların əməliyyat etdiyi bir sistem kimi təsəvvür etməyə imkan verir.

Atomistlərə görə, hər bir hadisə və varlıq yalnız müəyyən səbəblərlə və əvvəllər mövcud olan şərtlərlə əlaqəlidir. Beləliklə, təbiətin inkişafı və onun qaydaları, səbəb-nəticə prinsipləri əsasında baş verir. Atomların qarşılıqlı təsirinin nəticəsində yaranan hadisələr, ilk növbədə mexaniki səbəblərdən ibarətdir və hər şey öz başlanğıc nöqtəsinə qədər izah edilə bilər. Bu yanaşma, kainatın tərtibatı ilə bağlı təbii qanunların mövcudluğunu vurğulayan və təbiət hadisələrinin sadə səbəblərlə izah oluna biləcəyini irəli sürən ilk fəlsəfi düşüncə sistemlərindən biridir.

Leukipp və Demokritin atomist yanaşması və determinizmi, dünyadakı hər bir hadisənin əvvəlki hadisələr və səbəblərlə əlaqəli olduğunu qəbul edir. Yəni, təbiətdəki hər bir fəaliyyət, əvvəlki vəziyyətlərdən asılı olaraq müəyyənləşir və hər şeyin nəzarət altına alınması mümkündür. Bu düşüncə tərzi, təbiətin qanunlarının və onun təfərrüatlarının bir çox fəlsəfi cəhətdən anlaşılmasına imkan vermişdir. Müasir elmə, xüsusilə fizika və biologiya sahələrinə təsir edən bu yanaşma, təbiətin özünü azad iradə və ya təkamülün təsadüfi təsirlərinə əsaslanmadan, təkcə səbəb və nəticə əlaqələrinə əsaslanaraq izah etməyə imkan verir. Bu fikirlər, Nyuton fizikasının inkişafı ilə də özünü göstərmiş, elmin təbii qanunların aşkar edilməsinə yönəlmiş bir materialist baxışla irəliləməsinə yol açmışdır.

Leukipp və Demokritin atomist fəlsəfəsi, sonrakı dövrlərdə epistemologiya, metafizika və elmi metodologiya sahələrində ciddi inkişaflara təsir göstərmişdir. Onların atomların hərəkətinə və bu hərəkətlərin qanunauyğunluğuna dair gətirdikləri düşüncələr, sonradan Darvin və digər elmi inqilabçılar tərəfindən bəşəriyyətin təbiətini və həyatını izah etmək üçün əsaslı bir metodologiya kimi qəbul edilmişdir. Atomistlərin təbiətə dair bu mexanist yanaşmaları, elmi cəhətdən tədqiqatların düzgün aparılmasında vacib bir təsir yaratmış, bu günə qədər təbiət elmlərinin əsas prinsiplərinin formalaşmasına öncülük etmişdir.

Bununla yanaşı, Demokritin dünyaya dair izahlarını və təbiət hadisələrinə yanaşmalarını genişləndirən mütəfəkkirlər arasında Dekart, Hobbs və Spinoza kimi filosoflar da vardır. Onlar, Demokritin atomist yanaşmasını daha da irəlilədərək, varlığın təbiətini və dünyadakı dəyişiklikləri mexaniki səbəblərlə izah etməyə davam etmişlər.

Leukipp və Demokritin atomist fəlsəfəsi, təkcə fəlsəfi düşüncədə deyil, həm də elmdə fundamental bir dönüş yaratmış və materializm ilə deterministik yanaşmaların inkişafına təkan vermişdir. Onların dünyagörüşü, təbiətin və kainatın mexaniki qaydalarla işləyən bir sistem kimi izah edilməsi yanaşmasını mənimsəyən bir çox müasir elm sahələrinin inkişafına zəmin hazırlamışdır. Bu təhlil, həmçinin göstərir ki, atomizm yalnız qədim dövrün bir məhsulu deyil, həm də müasir elm və fəlsəfə üçün əvəzolunmaz bir təməl olmuşdur.

Leukipp və Demokritin atomist fəlsəfəsi ilə hinduizmdəki atman ideyası arasında maraqlı paralellər çəkmək olar, lakin bu iki anlayış arasında birbaşa təsir əlaqəsi olduğunu demək çətindir.

Cədvəl 2.6. Leukipp-Demokritin atomu ilə Hinduizmin atman ideyası arasındakı oxşarlıqları və fərqlər

Meyar	Leukipp və Demokritin atomizmi		Hinduizmin atman konsepsiyası
Mənşə		Qədim Yunanıstan (e.ə. V-IV əsrlər)	Qədim Hindistan (Vedalar, Upanişadlar)
Əsas mənbələr		Leukipp və Demokritin əsərləri, Aristotelin tənqidləri	Vedalar, Upanişadlar, Brahmanik fəlsəfə
Əsas anlayış		Atomlar – bölünməz, maddi hissəciklərdir və kainatın əsasını təşkil edir.	Atman – fərdi ruhdur, bölünməz və əbədidir, Brahmanla birləşir.
Fiziki / Metafiziki xarakter		Fiziki, materialist yanaşma	Metafizik, mənəvi yanaşma
Dəyişiklik və hərəkət		Atomlar daim hərəkətdədir və kainatın yaranması təsadüfi hərəkətlərin nəticəsidir.	Atman dəyişməz və əbədidir, lakin samsara (yenidən doğulma) dövründə cisimlər dəyişir.
Məqsəd		Maddi aləmin və varlığın fiziki tərkibini izah etmək	Mənəvi qurtuluşu (mokşa) və insanın ali mahiyyətini anlamaq
Ölüm və davamlılıq		Ölüm atomların birləşməsini dağıdır, ancaq atomlar qalır.	Bədən ölür, amma atman (ruh) ölməzdir və reinkarnasiya olunur.
Determinist / Qeyri-determinist		Determinist – hər şey atomların fiziki qanunlarına tabedir.	Qeyri-determinist – karma və mənəvi azadlıq anlayışı var.
Mümkün təsirlər və əlaqələr		Hind fəlsəfəsi ilə birbaşa təsirə dair qəti sübut yoxdur.	Qədim Yunanla əlaqələr mövcud idi, lakin birbaşa təsir sübut olunmayıb.

Bu cədvəldən göründüyü kimi, hər iki sistem bölünməz, fundamental varlıq prinsipini qəbul etsə də, onların izahları və məqsədləri tamamilə fərqlidir. Lakin, Marksın dialektik materializmi ilə Hegelin idealist dialektikası arasındakı əlaqə göstərir ki, fəlsəfi sistemlər bəzən tam əks dünyagörüşləri üzərində qurula bilər. Eyni prinsipi Yunan atomizmi və Hinduizmin Atman konsepsiyası üçün də tətbiq etmək olar. Hər iki sistem bölünməz, fundamental varlıq prinsipini qəbul edir, lakin biri bunu maddi substansiya (atomlar), digəri isə metafizik mahiyyət (Atman) kimi izah edir. Bu, materializmlə idealizmin bir növ qarşılaşdırılmasıdır. Buna görə də, hinduizmin atman konsepsiyasının Yunan atomizminə dolayı təsiri ehtimalını tamamilə istisna etmək düzgün olmazdı. Xüsusilə, qədim dövrlərdə müxtəlif sivilizasiyalar arasında ticarət, mədəni və intellektual mübadilələrin olduğunu nəzərə alsaq, bəzi ideyaların dolayı yollarla keçməsi mümkündür.

Hegelin və Marksın nümunəsi göstərir ki, bir fəlsəfi sistem digərindən ilham alaraq onun mahiyyətini dəyişdirə və tam fərqli bir nəticəyə gələ bilər. Bəlkə də, Demokrit və Leukipp, atman kimi bölünməz və əbədiliyi qəbul edən bir anlayışdan xəbərdar olub, ona materialist bir izah verməyə çalışıblar? Bu, spekulyativ olsa da, fəlsəfə tarixində belə keçidlərin mümkündür.

Demokrit və Leukippin ontoloji ideyalarını antik dövrdə Epikürçülər davam etdirmişlər.

Atomistlər idrakın təbiətini və bilik əldə etmə prosesini materialist və mexanist baxışlar əsasında izah etmişlər. Onların idrak nəzəriyyəsi əsasən materiyanın atomlardan ibarət olması fikrinə əsaslanır və insan idrakını bu fiziki atomların qarşılıqlı təsiri kimi izah edir. Atomistlər üçün idrak dünyanı obyektiv şəkildə dərk etməyə yönəlmişdir və bu prosesin əsasında duyğular və ağıl dayanır.

Atomistlər idrakı materiyanın və onun hərəkətinin bir hissəsi kimi qəbul edirdilər. Hər şey boşluqda hərəkət edən sonsuz sayda bölünməz atomlardan ibarətdir. İdrak prosesi, atomların hiss orqanlarına təsiri nəticəsində formalaşır. Hər bir varlıq və hadisə, fiziki qanunlara tabedir və təsadüfi deyil. Bu baxış, onlara subyektiv idealizmdən fərqli olaraq, obyektiv reallığın mövcudluğunu müdafiə etməyə imkan vermişdir.

Demokrit idrakı iki əsas səviyyədə izah edirdi:

- Qaranlıq bilik – duyğu orqanları vasitəsilə əldə edilən bilik.

- Həqiqi bilik – ağıl və məntiq yolu ilə əldə edilən bilik.

Duyğular vasitəsilə əldə edilən biliklər natamam və qeyri-dəqiqdir, çünki onlar atomların hiss orqanlarına təsirindən ibarətdir. Məsələn, bir obyektin rəngi, dadı və qoxusu atomların müəyyən bir düzənlə hiss orqanlarına təsiri nəticəsində yaranır. Lakin, bu təsirlər obyektin mahiyyətini tam şəkildə əks etdirmir.

Həqiqi bilik isə, məntiq və rasional düşüncə ilə əldə edilir. Demokrit qeyd edirdi ki, təbiətin qanunlarını anlamaq üçün, müşahidələr və eksperimentlər yetərli deyil, onları təhlil etmək və ağıl vasitəsilə izah etmək vacibdir.

Atomistlərə görə, atomlar obyektlərdən ayrılaraq hava vasitəsilə hiss orqanlarına çatır. Bu atomlar müəyyən formaya malik olduğu üçün fərqli hissiyatlar yaradır (məsələn, iti kənarlı atomlar acılıq, yumşaq atomlar isə şirinlik hissi yaradır). Beyin və ruh da atomlardan ibarət olduğu üçün, bu hisslər insanda qavrayış formalaşdırır. Deməli, idrak materiya ilə sıx bağlıdır və ruh da fiziki substansiyadır.

Demokrit idrakın obyektiv olmadığını, çünki duyğuların hər kəsdə fərqli ola biləcəyini qəbul edirdi. O qeyd edirdi ki, eyni obyekt müxtəlif insanlarda fərqli hisslər yarada bilər. Buna görə də, idrak qismən subyektivdir və nisbi xarakter daşıyır. Lakin nisbi olmasına baxmayaraq, idrakın əsas məqsədi reallığın fundamental qanunlarını anlamaq və atomların hərəkətini izah etməkdir. Bu baxımdan, atomistlər Platonun ideyalara əsaslanan bilik nəzəriyyəsindən fərqli olaraq, materialist və təcrübəyə əsaslanan idrak modelini inkişaf etdirmişlər.

Atomistlərin idrak təlimi müasir elmi və fəlsəfi düşüncəyə ciddi təsir etmişdir: İdrakın beyin və materiya ilə bağlı olması ideyası, müasir neyroelm və kognitiv elmlərdə əsas prinsiplərdən biridir. Atomistlərin idrakın təcrübəyə əsaslanması fikri, müasir empirik elmlərin əsaslarını qoymuşdur. Demokritin reallığın hissəciklərdən ibarət olması fikri, kvant mexanikasında fundamental prinsip kimi qalmaqdadır.

Atomistlərin idrak təlimi materialist və rasional yanaşma ilə seçilir. Onlar bilik əldə etmə prosesində duyğuların rolunu qəbul etsələr də, əsas bilik mənbəyinin ağıl və məntiq olduğunu vurğulamışlar. Onların epistemologiyası empirizm və rasionalizmin sintezini ehtiva edir və müasir elmi yanaşmaların formalaşmasına mühüm töhfə vermişdir.

• Sofistlər

E.ə.V əsrdə Sofistlər, Qədim Yunan fəlsəfəsində bir qrup müəllim və mütəfəkkir kimi varlıq məsələsinə dair özünəməxsus yanaşmalar ortaya qoymuşdular. Onlar, xüsusən, təbiət fəlsəfəsi və metafilosofik məsələlərə münasibətlərində daha çox insanın məntiqi və sosial təcrübələrini önə çıxarmışlar. Sofistlərin əsas fəlsəfi yanaşması, varlıq məsələsi ilə yanaşı, insanın bilik və həqiqətə dair əldə etdiyi anlayışları şübhə altına almağa yönəlmişdir.

Sofistlər fəlsəfi ənənədə özəl təhsil verən, əsasən retorika və məntiq öyrədən şəxslər kimi tanınırdılar. Onlar biliklərini ödəniş qarşılığında öyrətdikləri üçün bəzi filosoflar, xüsusilə Platon və Aristotel, sofistləri tənqid edirdilər. Platonun "Sofist" dialoqunda sofistlər "bilik satıcıları" və ya "aldadıcı natiqlər" kimi təqdim olunur. O, onların fəlsəfi həqiqətləri öyrətmək əvəzinə, insanları gözəl nitq söyləməyə və siyasi arenada uğur qazanmağa yönəltdiyini bildirir. Aristotel ("Metafizika", IV kitab) sofistləri "ağıllı görünməyə çalışan, lakin həqiqi hikmətə sahib olmayan şəxslər" adlandırır. Diogen Laertius isə, sofistlərin ödəniş qarşılığında dərs verdiyini, lakin onların bu fəaliyyətinin dövrün ictimai qaydaları çərçivəsində qəbul edildiyini yazır.

Əslində, sofistlər öz fəlsəfi dərslərini açıq şəkildə xalqa vermirdilər, çünki onlar əsasən fərdi tələbələr yetişdirirdilər və təhsilləri pullu idi. Protagoras, Gorgias, Hippias kimi məşhur sofistlər ödəniş qarşılığında dərs keçirdiklərinə görə bəzən Platon və Aristotel tərəfindən tənqid olunmuşdular.

Sofistlərdən bəzilərinin dinsizlik ittihamı ilə təqib edildiyi məlumdur. Məsələn, Protagorasın "Tanrılar haqqında" əsəri ateist fikirlər ehtiva etdiyi üçün Afinada yandırılmışdı və o, şəhərdən sürgün edilmişdi (Diogen Laertius, "Filosofların Həyatı"). Diogen Laertius ("Protagoras" bölməsi) bildirir ki, Protagoras xalqın təzyiqi nəticəsində Yunanıstandan qaçmaq məcburiyyətində qalmışdı. Bu nümunələr göstərir ki, bəzi sofistlər doğrudan da xalq tərəfindən düşmən kimi qəbul edilmiş və cəzalandırılmışdır.

Sofistlərin əsas məqsədi biliyi yaymaq deyil, onu ödəniş qarşılığında satmaq olduğu üçün onların təhsilindən əsasən zəngin aristokratik ailələrin övladları istifadə edirdi. Platonun "Protagoras" dialoqunda bildirilir ki, Protagoras öz dərslərini yalnız yüksək ödəniş qarşılığında keçirdi. Ksenofon ("Xatirələr") yazır ki, Gorgias və Hippias kimi sofistlər çox yüksək məbləğlər tələb edirdilər və buna görə də onların tələbələri əsasən varlı ailələrdən gəlirdi. Aristotel ("Ritorika", II kitab) bildirir ki, sofistlər "bilik öyrətməkdən daha çox pul qazanmaq məqsədilə hər kəsi inandırmaq üçün söz oyunlarına üstünlük verirdilər." Bu faktlar göstərir ki, sofistlər əsasən zəngin ailələrin övladlarını qəbul edirdilər və imtahan kimi seçim üsullarından istifadə edə bilərdilər.

Sofistlər, xüsusilə Protagoras, həqiqətin subyektiv olduğunu və hər bir insanın fərdi təcrübəsindən asılı olaraq fərqli reallıqlar yaratdığını irəli sürmüşdür. Protagorasın məşhur ifadəsi olan "İnsan hər şeyin meyarıdır", bu yanaşmanı daha da gücləndirir. Sofistlərə görə, varlıq mövcud olsa da, onun necə təzahür etdiyi hər kəsin fərdi təcrübəsinə bağlıdır və bu, obyektiv həqiqətlərin varlığını şübhə altına alır.

Sofistlər, həqiqətin bir obyektiv ölçüsü olmadığını və hər kəsin özünə uyğun bir "həqiqət" yaratdığını iddia edirdilər. Buna görə də, varlıq məsələsi, hər bir insanın nəzərində fərqli cür təzahür edirdi. Bu, onların dünyagörüşündə varlığın sabit və dəyişməz deyil, müvəqqəti və şəxsiyyətdən asılı olduğunu göstərirdi. Sofistlər, reallığı öz ölçülərinə görə qiymətləndirirdilər və bunu təbiət və cəmiyyətlə bağlı obyektiv qanunlarla əlaqələndirməkdən çəkinirdilər.

Cədvəl 2.7. Sofistlər

Filosoflar, məktəblər	Doğulduğu yer və mənşəyi	Sahələr	Elmi-fəlsəfi görüşləri və fəaliyyəti
SOFIST LƏR (e.ə. V-IV)	Onlar “müdriklik ustadları” kimi məntiqi düşüncə metodlarını düşünmüşlər.	Fəlsəfə məntiq	Onlara görə, mədəniyyət qanunları təbiət qanunlarından fərqli olaraq hər xalqa görə dəyişir. Onlar, tanrıları inkar edir və onların insanların uydurması olduğunu bidirirdilər. Onlar, ictimai sistemi qorumaq baxımından, ictimai dəyərlərin fərdi dəyərlərdən üstün olduğunu qeyd edirdilər.
Qorqiy (e.ə. 480-380)	Leontin (İtaliya)	sofist	Ona görə, həqiqi bilik yoxdur. Buna görə, o, aqnostikdir. O, məntiqi mübahisələrdə fikrini əsasladırmaq qaydaları barədə düşünmüşdür.
Protaqor (e.ə. 485-410)	Abdera (Frakiya)	Sofist skeptik	Ona görə, “insan hər şeyin meyarıdır. İnsanlar fərqlidir. Deməli, obyektiv həqiqət yoxdur.” Bu baxımdan, o, idrakda nisbilik və subyektivliyi müdafiə etmişdir. O, tanrıların olmadığı fikrini irəli sürdüyü üçün, e.ə. 411-ci ildə Afinadan qovulmuşdur.
Antifon (479-409)	Afina	Sofist	O, insanların irqi-etnik kimlik əsasında diskriminasiya olunmasını pisləmiş və bərabərliyi savunmuşdur.

Sofistlərin əksəriyyəti, təbiətin insanın əxlaq və sosial davranışlarına dair təsirlərini minimal dərəcədə qəbul edirdi. Onlar, varlığın məhz insanın sosial və mədəni təcrübəsi ilə formalaşdığını vurğulayırdılar. Bu baxımdan, sofistlər təbiət fəlsəfəsindən daha çox cəmiyyətin insan həyatına təsirini nəzərdən keçirirdilər.

Sofistlər varlıq məsələsini konkret və sabit bir şəkildə izah etməkdən daha çox, mübahisə və dialektik metodlarla mövcud olan fərqli yanaşmaları dəyərləndirirdilər. Onlar üçün əsas olan doğru və ya yanlışın tək bir tərəfi deyil, hər iki tərəfin də məntiqi şəkildə müdafiə edilməsi idi. Bu metod, varlığın və reallığın şərhində də fərqli təhlil metodlarının istifadə edilməsinə səbəb olmuşdur.

Sofistlər, öz fəlsəfi yanaşmalarında varlıq məsələsini sabit və dəyişməz bir anlayış kimi təqdim etməkdən çəkinərək, daha çox subyektiv və sosial təcrübəyə dayanan bir izah təqdim etmişlər. Onlar, insanın düşüncə və təcrübə dünyasının reallıqla əlaqəsini məntiqi və rasionallıqla ortaya qoymağa çalışırdılar. Bununla yanaşı, sofistlər, varlığın insanın fikirləri və ictimai münasibətləri ilə formalaşdığını qəbul edərək, obyektiv həqiqətlərin yoxluğunu irəli sürmüşlər.

Bu yanaşmalar, Sokratın və sonra Platonun fəlsəfi anlayışlarına qarşı qoyulmuşdur. Sokrat və Platon, sofistlərin yanaşmalarını tənqid edərək, həqiqətlərin yalnız insanın düşüncəsindən deyil, əslində obyektiv dünyadan və onun əbədililiyindən qaynaqlandığını müdafiə etmişlər. Lakin, sofistlərin, xüsusən də Protagorasın varlıq anlayışları, fəlsəfi müzakirələrdə çox mühüm rol oynamış və inkişaf edən fəlsəfi düşüncənin daha geniş spektrini yaratmışdır.

Sofistlər insanın bilik əldə etmə üsullarını, həqiqətin nisbi xarakteri və dilin idrakdakı rolu üzərində durmuşlar. Sofistlərin idrak nəzəriyyəsi subyektivizm, skeptisizm və empirik bilik əldə etmə metodlarına əsaslanır. Onların fəlsəfəsi bilik və həqiqətin nisbi olması fikri üzərində qurulmuşdur və bu baxış sonralar epistemologiya və idrak nəzəriyyəsində mühüm iz buraxmışdır.

Sofistlər obyektiv və universal biliklərin mümkünlüyünü inkar edərək, bilik və həqiqətin nisbi olduğunu iddia etmişlər. Həqiqət nisbi və subyektivdir. Müxtəlif insanlar eyni fenomeni fərqli şəkildə qavraya bilərlər. İdrak duyğu və fərdi təcrübədən asılıdır. Duyğu və təcrübəyə əsaslanan biliklər dəyişkəndir və ümumi həqiqətə çevrilə bilməz. Dildə manipulyasiya və ritorika bilik əldə etmənin əsas vasitələrindən biridir. Sofistlərə görə, bilik obyektiv anlayış deyil, onu təqdimetmə və arqumentasiya bacarığından asılıdır. Bu yanaşma sofistləri rasionalistlərdən fərqləndirir, çünki onlar biliklərin dəyişkənliyini və nisbi xarakterini ön plana çıxarırdılar.

Sofistlər arasında epistemoloji məsələlərə dair ən mühüm mülahizələri Protaqor və Gorgias irəli sürmüşdür. Protaqorun "İnsan hər şeyin ölçüsüdür." fikri, idrakın tamamilə subyektiv olduğunu bildirir. İnsan dünyanı olduğu kimi deyil, gördüyü kimi qavrayır. Beləliklə, obyektiv bilik anlayışı yoxdur, çünki hər bir fərd reallığı fərqli şəkildə dərk edir. Bu yanaşma, müasir epistemologiyada empirizm və fenomenologiyanın əsasını təşkil etmişdir. O, idrakın sosial və mədəni kontekstdən asılı olduğunu qeyd edirdi.

"Heç nə mövcud deyil, əgər mövcud olsaydı da, onu dərk edə bilməzdik." – deyən Gorgias sofist skeptisizmin ən radikal nümayəndələrindən biri olmuşdur. Ona görə, heç nə mövcud deyil. Əgər nəsə mövcud olsaydı, onu bilmək mümkün olmazdı. Əgər onu bilmək mümkün olsaydı, onu başqalarına çatdırmaq qeyri-mümkün olardı. Bu fikirlər, Gorgiasın həqiqətin tamamilə subyektiv və insan idrakının məhdud olduğunu göstərən dərin skeptisizmini nümayiş etdirir. Onun idrak təlimi sonralar dil fəlsəfəsi və hermenevtika sahələrinə təsir etmişdir.

Sofistlər idrak prosesində dilin roluna xüsusi diqqət yetirmişlər. Dil idrakı formalaşdırır. İnsanların bilikləri onların istifadə etdikləri dildən asılıdır. Mübahisə və ritorika bilik yaratmaq üçün istifadə edilən vasitələrdir. Sözlər gerçəkliyi təmsil etmir, əksinə, onu manipulyasiya edə bilər. Bu baxımdan, sofistlər dilin bilik əldə etmə prosesində oynadığı rolu fəlsəfi səviyyədə analiz edən ilk düşüncə məktəblərindən biri olmuşlar.

Sofistlərin idrak nəzəriyyəsi müasir fəlsəfə və elmi sahələrdə mühüm təsirə malik olmuşdur. Postmodernizm və relativizm – Sofistlərin həqiqətin nisbi olması anlayışı müasir postmodern fəlsəfədə təkrar aktuallaşmışdır. Dil fəlsəfəsi və hermenevtika – Sofistlərin dil və idrak arasındakı əlaqəyə dair mülahizələri XX əsr analitik fəlsəfə və hermenevtikanın əsas mövzularından biri olmuşdur. Sosial konstruktivizm – Onların biliklərin mədəni və sosial kontekstdən asılı olması ideyası müasir sosial elmlərdə istifadə olunan konstruktivist yanaşmalarla üst-üstə düşür.

Sofistlərin idrak təlimi bilik və həqiqətin nisbi olduğunu vurğulayaraq, insan idrakının subyektiv və dəyişkən mahiyyətini ortaya qoymuşdur. Onların skeptik və relativist yanaşmaları sonrakı fəlsəfi məktəblərə, xüsusilə də postmodernist və dil fəlsəfəsinə təsir etmişdir. Sofistlərin idrakla bağlı irəli sürdüyü fikirlər müasir epistemologiyada biliklərin sosial konstruksiyası və dilin idrak prosesində rolu kimi məsələlərdə aktuallığını qoruyur.

• Sokrataqədərki fəlsəfədə varlıq və idrak probleminin oxşar və fərqli yanaşmaları

Antik fəlsəfədə varlıq probleminin təhlili, çoxsaylı fərqli yanaşmalar və məktəblərin təklif etdiyi müxtəlif nəzəriyyələr vasitəsilə həyata keçirilmişdir. Bu fəlsəfi mübahisələr, varlığın təbiəti, mənbəyi, mahiyyəti və dəyişkənlik prinsiplərini aydınlaşdırmağa yönəlmişdir. Əsas fərqlər, varlığın maddi əsasını, dəyişməz və ya dəyişkən təbiətini, onun strukturunu və səbəbiyyətini izah edən müxtəlif fəlsəfi yanaşmalarda özünü göstərir.

1. Presokratiklər və maddi substansiyalar: İlk fəlsəfi məktəblər, varlığın təbiətini izah etmək üçün maddi substansiyalara fokuslanmışdır. Fales, Anaksimandr və Anaksimen kimi filosoflar varlığın ilk prinsipini su, apeiron (sonsuz başlanğıc) və hava ilə izah edərək, varlığın materialist təbiətini vurğulamışlar. Onlar üçün varlıq, ilkin maddə və bu maddənin özündə saxladığı dəyişikliklər vasitəsilə meydana gələn çoxluğun təzahürüdür. Bu yanaşma, təbiətin özünü təşkil edən elementlərin bir-biri ilə əlaqəsi ilə bağlı materialist və monistik bir baxış açısı yaratmışdır.

2. Parmenid və dəyişməz varlıq: Parmenid, varlığı dəyişməz və yekdil bir substansiya kimi görərək, əvvəlki materialist yanaşmalara qarşı çıxmışdır. O, varlığın və yoxluğun yalnız məntiqi olaraq təhlil edilə biləcəyini və hər hansı bir dəyişiklik, yalnız hissi idrakın illüziyasından ibarət olduğunu vurğulamışdır. Zenon, Parmenidin fikirlərini müdafiə etmək üçün paradokslar irəli sürərək, varlığın zaman və məkan daxilindəki dəyişməzliyini sübut etməyə çalışmışdır. Bu yanaşma, daha çox metafizik və statik bir baxış tərzi ilə varlığın təbiətini izah etmişdir.

3. Heraklit və dialektik varlıq: Heraklit, varlığın əsasını daim dəyişən bir proses kimi görmüşdür. O, məşhur ifadəsi olan "Eyni çaya iki dəfə girmək olmaz" fikri ilə varlığın dəyişkən və axıcı təbiətini vurğulamışdır. Heraklitin yanaşması, varlığın və təbiətin daimi dəyişməyə məruz qaldığını qəbul edən dinamik və dialektik bir anlayışı ortaya qoymuşdur. Bu fəlsəfi yanaşma, sonrakı dövr filosoflarının fikirlərində, xüsusən Platon və Hegel kimi düşünürlərin dialektik metodlarına təsir göstərmişdir.

Bu fəlsəfi ənənələr, yalnız öz dövrlərindəki anlayışları yox, həm də sonrakı Qərb fəlsəfəsinin inkişafına böyük təsir göstərmişdir. Presokratiklər varlığın ilkin maddəsini izah etməyə çalışmış, Parmenid və Heraklit varlığın dəyişməzlik və dəyişkənlik xüsusiyyətlərini təhlil edərək, metafizikanın inkişafına dair dərin müzakirələrə zəmin hazırlamışdır. Platon və Aristotel isə varlığın təbiətini daha yüksək, abstrakt və sistematik səviyyədə analiz edərək fəlsəfi ənənələrin əsasını qoymuşlar. Bu yanaşmalar, elmi metodologiyanı və fəlsəfi təhlili gələcək dövrlərdə davam etdirən müasir düşüncə sistemlərinin təməlini atmışdır.

Cədvəl 2.8. Antik fəlsəfədə varlıq probleminin təhlili ilə bağlı fərqli məktəblərin və filosofların yanaşmaları

Fəlsəfi Məktəb/Filozof	Varlıq Anlayışı	Əsas Təkliflər/Şərhlər	Yanaşma
Presokratiklər	Maddi substansiya	Varlığın təbiətini su, hava, apeiron (sonsuz başlanğıc) kimi maddi prinsiplərlə izah etmişlər.	Materialist
Fales	Su kimi ilkin prinsip	Varlığın əsası su-xaosdur.	Materialist
Anaksimandr	Apeiron	Varlıq qeyri-müəyyən və sonsuz başlanğıcdır.	Metafizik
Heraklit	Daimi dəyişiklik	Varlığın Atəş-Loqos təbiəti dəyişkən və axıcıdır.	Dialektik
Parmenid	Dəyişməz varlıq	Varlıq dəyişməz, yekdil və zamanın xaricindədir	Metafizik
Zenon	Dəyişməz varlıq	Varlıq zaman və məkan daxilində dəyişməzdir.	Metafizik
Anaksaqor	Plüralist,	Zərrəciklərdən ibarət olan Kosmos hərəkətverici Universal "Nous" tərəfindən idarə olunur.	Plüralist
Leukipp və Demokrit	Atomist	Varlıq atomların birləşməsindən ibarətdir.	Determinist, Materialist
Empedokl	Plüralist	Varlıq dörd ünsürün dialektik vəhdətidir.	Plüralist

Cədvəl, antik fəlsəfə məktəblərinin varlıq məsələsinə yanaşmalarının əsas xüsusiyyətlərini, onların təklif etdiyi fərqli nəzəriyyələri və bu yanaşmaların ümumi fəlsəfi mövqelərini bir araya gətirir.

Bir çox presokratiklər varlığın materialist təbiətini vurğularkən, Parmenid idealist və dəyişməz varlıq anlayışını müdafiə etmişlər. Heraklit varlığın daimi dəyişməsini irəli sürmüş, Parmenid isə varlığın dəyişməz olduğunu iddia etmişdir. Bu fəlsəfi mübahisələr və yanaşmalar, yalnız antik dövrün fəlsəfi təfəkkürünün inkişafını deyil, həm də müasir fəlsəfi və elmi müzakirələrin mövcudluğunu davam etdirir.

Sokrataqədərki filosoflar (e.ə. VII-V əsrlər) idrak probleminə dair fundamental fəlsəfi məsələləri irəli sürmüşlər. Onlar bilik anlayışını, onun mənbəyini, həqiqətin dərk olunma yollarını araşdırmış, eyni zamanda idrak prosesinin mümkün olub-olmadığını da müzakirə etmişlər. Sokrataqədərki fəlsəfədə idrak problemi iki əsas istiqamətdə inkişaf etmişdir:

- Kosmoloji və ontoloji yanaşma

- Epistemoloji və metodoloji yanaşma

Sokrataqədərki filosofların çoxu idrak məsələsini varlıq problemləri ilə əlaqələndirmişdir. Onlar bilik qazanma prosesini obyektiv reallığın dərk olunması kimi başa düşmüşlər. Milet məktəbi idrakın əsasını təcrübə, müşahidə və empirik yanaşma üzərində qurmuşdur. Pifaqorçular kainatın mahiyyətinin riyazi həqiqətlər üzərində qurulduğunu və idrakın ancaq riyazi yanaşma vasitəsilə mümkün olduğunu irəli sürmüşlər. Heraklit idrakı dünyadakı daim dəyişən proseslərin dərk olunması kimi izah etmişdir.

Sokrataqədərki filosoflar arasında bilik əldə etmə prosesində hisslərin rolu müzakirə mövzusu olmuşdur. Parmenid və Eleya məktəbi hissi idrakın qeyri-etibarlı olduğunu iddia edir, ancaq rasional təfəkkürə etibar edirdi. Heraklit və Empedokl duyğunun idrakdakı rolunu vurğulasa da, onun nisbətən qeyri-sabit olduğunu qeyd edirdi.

Cədvəl 2.9. Sokrataqədərki filosofların idrak məsələsinə fərqli epistemoloji baxışları

Məktəb / Filosof	İdrak yanaşması
Milet məktəbi	Empirik müşahidə və təcrübə yolu ilə bilik əldə edilir.
Pifaqorçular	Riyazi harmoniyanın dərk edilməsi bilik qazanmanın əsas yoludur.
Heraklit	Dünyadakı dəyişiklik prosesinin anlaşılması idrakı formalaşdırır.
Eleya məktəbi	Yalnız rasional idrak vasitəsilə bilik qazanmaq mümkündür.
Atomistlər	Bilik hissi qavrayış və fiziki atom hərəkətləri vasitəsilə izah olunur.

Sokrataqədərki filosofların idrakla bağlı yanaşmaları epistemologiya tarixində önəmli yer tutur. Bəziləri bilik əldə etmə prosesinin empirik əsaslara dayanmasını vurğuladığı halda, digərləri ağıl və rasional yanaşmaları üstün hesab etmişdir. Bu yanaşmalar, Platon və Aristotelin epistemologiyasına önəmli şəkildə təsir edərək fəlsəfi idrak anlayışının formalaşmasına təməl yaratmışdır.

Rauf Məmmədov
Cross Media Təhlil Mərkəzinin analitiki, fəlsəfə doktoru

🖨 Çap et

17:51 17.03.2025

Oxunuş sayı: 4467