Rəqəmsal texnologiyaların müasir dünyanın qlobal çağırşlarında mühüm əhəmiyyəti var

Müasir dünya informasiya münasibətlərinin, informasiya-kommunikasiya və robottexniki texnologiyaların, qlobal kiberməkanın, sosial informasiya şəbəkələrinin və koqnitiv texnologiyaların sürətli inkişafı, həmçinin insan cəmiyyətinin total kompüterləşməsi ilə xarakterizə olunur. XXI əsrin ilk illərindən başlayaraq kompüterlər, rəqəmsal texnologiyalar, informasiya-kommunikasiya şəbəkələri, xüsusən də internetin, habelə sosial şəbəkələrin yaranması və sürətlə yayılması bəşəriyyətin rəqəmsal dövrə keçidini şərtləndirmişdir. Müasir insan gündəlik fəaliyyəti kompüterlərlə, şəbəkə ehtiyatları və məlumatlarla bağlı olan informasiya (rəqəmsal) cəmiyyətinin bir hissəsi olmuşdur.

2000-ci il iyunun 22-də qəbul olunmuş qlobal informasiya cəmiyyətinin Okinava xartiyasında xüsusi olaraq qeyd olunur ki, informasiya-kommunikasiya texnologiyaları XXI əsr cəmiyyətinin formalaşmasına təsir edən ən mühüm amillərdən biridir. Bu texnologiyalar  insanların həyat tərzinə, onların təhsilinə və işinə, həmçinin hökumətlər və vətəndaş cəmiyyəti arasındakı qarşılıqlı əlaqəli fəaliyyətinə inqilabi təsir göstərir. İnformasiya-kommunikasiya texnologiyaları sürətlə dünya iqtisadiyyatının inkişafının həyati əhəmiyyətli stimuluna çevrilir. Bu texnologiyalar, həmçinin vətəndaşlara, sosial strukturlara, ictimai təşkilatlara, sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olan hüquqi şəxslərə  özlərinin iqtisadi və sosial problemlərin daha səmərəli və yaradıcı şəkildə həll etməyə imkan verir.

2003-cü ildə Cenevrədə qəbul olunmuş “İnformasiya cəmiyyətinin qurulması – yeni minilliyin qlobal vəzifəsidir” Bəyannaməsində informasiya cəmiyyətinin qurulmasının əsas prinsipləri göstərilmiş, hər bir vətəndaşın hüquq və azadlıqlarının, qanuni maraqlarının təmininə istiqamətlənmiş belə bir cəmiyyətdə informasiya-kommunikasiya texnologiyalarının mühüm rol oynadığı xüsusi olaraq vurğulanmışdır. 2005-ci ildə Avropa İttifaqının Nazirlər Komitəsi tərəfindən təsdiq edilmiş “İnformasiya cəmiyyətində insan hüquqları və hüququn aililiyi haqqında” Bəyannamədə rəqəmsal mühitdə də insan hüquq və azadlıqlarının təminin vacibliyi göstərilmişdir.

Aydındır ki, Azərbaycan müasir informasiya cəmiyyətinin qurulmasının həyata keçirildiyi dövlətlər arasında autsayder deyildir. Dövlət səviyyəsində həyata keçirilən tədbirlər elektron hökumət və rəqəmsal iqtisadiyyatın inkişafında əhəmiyyətli nəticələrin əldə edilməsinə imkan vermişdir.

Tam əminliklə deyə bilərik ki, Azərbaycan, qlobal kommunikasiya məkanına inteqrə olunan bir ölkə olmaqla, texnoloji cəhətdən inkişaf etmiş ölkələr kimi, yeni rəqəmsal texnologiyaların, informasiya-kommunikasiyaların həyata keçirilməsi formalarının təsirinə məruz qalacaqdır.  

Azərbaycan da dünyanın aparıcı ölkələri ilə birlikdə informasiya məkanının qurulması prosesinə qoşulmuşdur. Perspektiv inkişaf böyük məlumatlar texnologiyalarının, neyrotexnologiyaların, süni intellektin, reyestr paylaşdırıcı sistemlərinin, kvant texnologiyalarının, robot texnikası komponentlərinin, virtual reallıq texnologiyalarının və s. geniş tətbiqini, ictimai həyatın bütün sahələrinə nüfuz etməsini nəzərdə tutur. 

Rəqəmsal texnologiyaların, informasiya-telekommunikasiya şəbəkələrinin müasir dünyanın qlobal çağırşlarının və təhdidlərinin həllində əhəmiyyətini qiymətləndirməmək çətindir. Məsələn, atipik pnevmaniyanın qarşısının alınması məhz İnternet şəbəkəsi hesabına baş vermişdir. Belə ki, bu ölümcül epidemiyanın ocaqları aşkar edildikdən bir neçə gün sonra ÜST problemlə bağlı videokonfransların keçirildiyi və xüsusi müdafiə vasitələri ilə təmin olunmuş saytı işə salmış, atipik pnevmaniyanın xarakterik əlamətlərini əks etdirən ağ ciyərlərin rentgenoqrammaları ilə mübadilələr aparılmış, mütəxəssisələr tərəfindən onların diaqnostik qiymətləndirilməsi həyata keçirilmiş, bu xəstəliyə yoluxmuş şəxslərə münasibətdə tövsiyələr də daxil olmaqla diaqnostika  və müalicə protokolu işlənib hazırlanmışdır. Müasir informasiya-telekommunikasiya şəbəkələri, rəqəmsal texnologiyalar vasitəsilə  həyata keçirilmiş qabaqlayıcı tədbirlər nəticəsində itipik pnevmaniyanın inkubasiya dövrünün müddətinə, asanlıqla yayılması və ölümcüllüyünə görə ispan qripi ilə müqayisədə olduqca təhlükəli olmasına baxmayaraq, ondan cəmi 8422 insan zərər görmüşdür. Qeyd edək ki, 1918-1920-ci illərdə dünya əhalisinin üçdə biri ölümcül ispan qripinə yoluxmuş, bunun nəticəsində 50 milyon insanın həyatına son qoyulmuşdur.

Eyni zamanda virtual məkanın sürətlə inkişaf edən arxitekturası insanların həyatını keyfiyyətcə yaxşılaşdırmaqla yanaşı paralel olaraq yeni riskləri və təhdidləri, çağırışları  də doğurur. Qlobal informasiyalaşmanın və rəqəmsallaşmanın neqativ nəticəsi təkcə cinayət hüququ doktrinasında çox zaman kompüter informasiyası sahəsində cinayətlər adlandırılan kriminal əməllərin yeni növ və formalarının yaranmasına deyil, həm də bütövlükdə cinayətkarlığın strukturunun, kəmiyyət və keyfiyyət parametrlərinin də əhəmiyyətli dərəcədə dəyişməsinə, ənənəvi cinayətlərin informasiya-kommunikasiya texnologiyalarından və şəbəkələrindən istifadə etməklə törədilməsi hallarının geniş yayılmasına gətirmişdir. 

Bir sözlə, rəqəmsal texnologiyalar cəmiyyət üçün təkcə rifah deyil, həm də sosial-neqativ xarakterli müxtəlif problemlər daşıyan özünəməxsus “Pandora qutusudur”.  Dünya birliyi və müasir Azərbaycan cəmiyyəti üçün aktual olan belə problemlərdən biri də insanlar tərəfindən kompüter və digər informasiya-telekommunikasiya texnologiyalarından şəxsi, tamah və digər cinayətkar məqsədlərlə istifadə nəticəsində yaranan və ictimai təhlükəli nəticələrin baş verməsinə gətirən qanunzidd və neqativ sosial hadisə kimi kibercinayətkarlıq, kiber üsulla törədilən cinayətlər çıxış edir. Əhalinin müəyyən və bir sıra hallarda əhəmiyyətli hissəsinin texnoloji cəhətdən kifayət qədər savadlı olmaması, emal olunan və istifadə edilən informasiyanın həcminin eksponensial şəkildə artması, müasir biliklərin çoxaspektliyi və mürəkkəbli, yaradıcılıq deyil, istehlak psixologiyasının üstünlük kəsb etməsi, ictimai və fərdi səviyyədə texnoloji təhlükəsizlik mədəniyyətinin olmaması, elmi-texniki xarakterli digər amillər kibercinayətkarlığın, rəqəmsal texnologiyalardan, informasiya-telekommunikasiya şəbəkələrindən istifadə etməklə törədilən cinayətlərin yaranmasına, cinayət-hüquqi vasitələrlə qarşısının alınması olduqca çətin və mürəkkəb olan texnotron cinayətkarlığa transformasiyasına gətirib çıxarmışdır.

Bundan başqa, qüvvədə olan cinayət qanunvericiliyində kibercinayətlərin yeni tərkiblərinin, onların törədilməsinə görə məsuliyyətin differensiasiyası ilə bağlı mövcud qeyri-təkmillik, bu sahədə ciddi boşluqların və nöqsanların olması da diqqətdən yayınmır. Kibercinayətkarlığın yeni nəsil cinayətkarlığa – texnotron cinayətkarlığa keçidi şəraitlərində cinayət qanunvericiliyi bu sahədə törədilən cinayətlərin dar mənada şərhini, onları əsasən kompüter informasiyası sahəsində cinayətlər kimi anlayışını verir ki, bu da rəqəmsal texnologiyalardan istifadə etməklə törədilən cinayətlərin daima genişlənməkdə olan dairəsinə, onların yeni forma və növlərinin yarandığı və yayıldığı müasir reallıqlara qətiyyən uyğun deyildir.

Cəmiyyətin rəqəmsal dövrə keçməsinin neqativ nəticələri təkcə yeni növ cinayətlərin (kompüter informasiyası sahəsində cinayətlərin) yaranması ilə deyil, həm də bütövlükdə cinayətkarlığın strukturunun, kəmiyyət və keyfiyyət parametrlərinin əhəmiyyətli dəyişməsi ilə bağlıdır. Bütün dünya üzrə mütəxəsislər tərəfindən  “cinayətkarlığın rəqəmsallaşması” - kibernetik metodların, həmçinin informasiya-kommunikasiya texnologiyalarının alət və vasitələrinin cinayətlərin törədilməsi mexanizminə nüfuz etməsi problemi qeyd olunur və aktiv müzakirə edilir.

Müasir kibercinayətkarlığa, kiber vasitələrdən istifadə etməklə törədilən cinayətlərə qarşıdurma sahəsində milli və beynəlxalq hüquqi vasitələrin qeyri-təkmilliyi, bu növ cinayətlərin sayının artmasına, onun struktur və dinamikasında neqativ dəyişikliklərin baş verməsinə gətirib çıxarır. 

Həmçinin, kompüter texnologiyalarından, informasiya-telekommunikasiya şəbəkələrindən istifadə etməklə törədilən cinayətlər nəticəsində ayrı-ayrı vətəndaşlara, istərsə ölkə iqtisadiyyatına vurulan ziyan həddən artıq yüksək olduğunu da qeyd olunmalıdır. Müasir elektron-rəqəmsal qurğuların, kommunikasiya vasitələrinin, sistem təminatının cəmiyyətin ən müxtəlif fəaliyyət sahələrinə, həmçinin rəqəmsal iqtisadiyyata tətbiqi bütün dünyada informasiya texnologiyalarından istifadə etməklə törədilən cinayətlərin artımına gətirmişdir. Məsələn, Rusiya, Belarus, Qazaxıstan kimi ölkələrdə  hər 7-10 cinayətdən biri informasiya texnologiyalarından istifadə etməklə törədilir. İnkişaf etmiş qərb ölkələrində qeydə alınmış kibercinayətlər nəticəsində vurulan ziyan ölkə üzrə ümumdaxili məhsulun ən azı 1%-ni təşkil edir ki, bu da öz növbəsində qeyd olunan cinayətlərin ictimai təhlükəlilik dərəcəsini əhəmiyyətli dərəcədə artırır.

Məlum olduğu kimi, mülkiyyət münasibətlərinə, təhlükəsizliyə, şəxsiyyətə, cəmiyyət və dövlətə qəsd edən bir çox cinayətlərin törədilməsi zamanı kibernetik metod, üsul və vasitələrdən istifadə etmək mümkündür. Bu da CM-nin bir sıra maddələrində cinayət tərkiblərinin konstruktiv və ya tövsifedici (xüsusi halda “İnternet informasiya ehtiyatlarından və ya informasiya-telekommunikasiya şəbəkələrindən istifadə”) əlaməti kimi çıxış edir.  

İnformasiya-telekommunikasiya şəbəkəsindən, o cümlədən “İnternet” şəbəkəsindən istifadə etməklə özgə əmlakını gizli talama kimi kriminal əməllərin yüksək ictimai təhlükə kəsb etməsi sözsüzdür. Xüsusi hallda bank kartlarının məlumatları oğurlana, kartda olan pul vəsaitləri cinayətkarın və ya üçüncü şəxslərin hesablarına qanunsuz olaraq köçürülə bilər. Mediada müntəzəm olaraq zərərverici proqramlar tətbiq etməklə smartfonlara və onlarda olan məlumatlara daxil olmaqla və ya İnternet informasiya-telekommunikasiya şəbəkələrindən aldadıcı metod və üsullardan istifadə etməklə pul vəsaitlərinin gizli talanması haqqında yeni-yeni məlumatlar dərc olunur. Müdaxilənin asanlıqla həyata keçirilməsinin mümkünlüyü, anonimlik və informasiya-telekommunikasiya şəbəkələrinin transmilliliyi bu qlobal şəbəkədən istifadə etməklə cinayətlərin törədilməsi üçün əlverişli şərait yaradır, cinayətkar niyyətlərin reallaşdırılmasını xeyli dərəcədə asanlaşdırır. Məsələn, yaxın qonşumuz olan Rusiyada təkcə 2021-ci ildə informasiya-telekommunikasiya texnologiyalarından istifadə etməklə törədilmiş 517722 cinayət qeydə alınmışdır. Bu cinayətlərin törədilməsi zamanı isə cinayətkarlar daha çox İnternet şəbəkəsindən (351463 qeydə alınmış cinayət) və mobil rabitə vasitələrindən (217552 qeydə alınmış cinayət) istifadə etmişlər. İnformasiya-telekomunikasiya texnologiyalarından istifadə etməklə törədilmiş ən geniş yayılmış cinayət isə dələduzluq (2385560) və oğurluq (156792) cinayətləri olmuşdur.

Son illərdə ekstremizm və terrorizm ideologiyasının yayılmasında  isə terrorçuluq fəaliyyətində informasiya-telekommunikasiya şəbəkələrindən, kompüter texnologiyalarından istifadə edilməsi bu kateqoriyalı cinayətlərin daha bir xarakterik elementinə çevrilmişdir.

Qeyd edək ki, bir sıra ölkələrdə bu təhlükəli meyllərlə cinayət-hüquqi vasitələrlə mübarizənin zəruriliyi tez bir zamanda başa düşülmüş və cinayət qanunvericiliyində bu kateqoriyalı əməllərə görə cinayət məsuliyyəti nəzərdə tutan uyğun müddəalar daxil edilmişdir. Məsələn, RF CM-nin 205.2.2-ci maddəsində kütləvi informasiya vasitələrindən, elektron və ya İnternet şəbəkəsi də daxil olmaqla informasiya-telekommunikasiya şəbəkələrindən istifadə etməklə törədilən terrorçuluq fəaliyyətini həyata keçirməyə açıq çağırışlar, terrorizmə açıq bəraət vermə və ya terrorizmi təbliğ etmə  kimi əməllər bu cinayətlərin törədilməsinin ağırlaşdırıcı halı hesab edilmiş və buna görə  daha sərt cinayət məsuliyyəti nəzardə tutulmuşdur. Eyni zamanda  terrorçuluqla mübarizə təcrübəsinin göstərdiyi kimi, informasiya-telekommunikasiya şəbəkələri, xüsusən də İnternet qeyd olunanlarla yanaşı, həm də digər şəxslərin terrorçuluq fəaliyyətinə cəlb olunması, bu fəaliyyəti həyata keçirmək üçün onların təlimatlandırılması, terrorçuluğun maliyyələşdirilməsi, terrorçuluq fəaliyyətinin təşkil edilməsi, bu kriminal əməlləri həyata keçirən və bir qayda olaraq transmilli xarakter daşıyan terror təşkilatlarına  rəhbərlik edilməsi məqsədilə də aktiv şəkildə istifadə olunmağa başlanmışdır. Eyni zamanda bir çox ölkələrin qanunvericisi tərəfindən bu təhlükəli meyllər hələ də özünün lazımi cinayət-hüquqi qiymətləndirilməsini tapmamışdır.

Elmi-texniki tərəqqi, informasiya-telekommunikasiya texnologiyalarının ictimai həyatın bütün sahələrinə daxil olması narkocinayətlərin törədilməsinin forma və metodlarını da təkmilləşdirir. Narkocinayətlərin törədilməsində internet informasiya-telekommunikasiya  şəbəkəsindən geniş istifadə edilməyə başlandığı qeyd edilə bilər. 

Məhkəmə-istintaq təcrübəsi də narkotik vasitələrin və psixotrop maddələrin qanunsuz dövriyyəsini onlayn üsullarla, yəni İnternetdən, sosial şəbəkələrdən, elektron ödəniş vasitələrindən istifadə etməklə həyat keçirən, kriminal fəaliyyəti şəbəkə prinsipi əsasında təşkil edən, narkotik vasitələrin və psixotrop maddələrin pərakəndə satışına əsasən narkomanları cəlb edən mütəşəkkil cinayətkar dəstələrin mövcud olduğunu göstərir.

Hazırda kompüter texnologiyalarından, elektron informasiya daşıyıcılarından, informasiya-telekkomunikasiya şəbəkələrindən, o cümlədən İnternetdən istifadə etməklə həyata keçirilən cinayətlərin təşkili və törədilməsinin arxasında əsasən qeyd olunan texnologiyalardan, şəbəkələrdən istifadə yolu ilə narkotiklərin qanunsuz dövriyyəsi, ekstremist və terrorçuluq fəaliyyəti, mülkiyyət əleyhinə cinayətlərin törədilməsi üzrə ixtisaslaşan transmilli mütəşəkkil dəstələr və cinayətkar təşkilatlar durur. Belə ki, ümumdünya qloballaşma şəraitlərində elmin, habelə müasir texnologiyaların  inkişafı  informasiya cəmiyyətində bu növ cinayətlərin törədilməsini əhəmiyyətli dərəcədə asanlaşdırmışdır.

Kiberxarakterli cinayətkarlığın başlıca əlamətlərindən biri informasiya-kommunikasiya mühitidir. Virtual məkan bilavasitə zərərçəkəndən fiziki məsafəni və anonimliyi təmin edərək cinayətin törədilməsini əhəmiyyətli dərəcədə asanlaşdırır. Real dünyadan fərqli olaraq virtuallıq cinayətkarda şəxsi təhlükəsizlik hissini doğuran (və heç də həmişə yalan olmayan) cinayətkar fəaliyyətin həyata keçirilməsi yolunda bir çox psixoloji maneələri aradan qaldırır.

Digər bir çox kriminal əməllərdən fərqli olaraq müasir informasiya-kommunikasiya texnologiyalarından istifadə etməklə törədilən cinayətlərin eyni zamanda  xeyli sayda zərərçəkənlərin olması, çoxsəviyyəli ictimai təhlükəli nəticələrin bütöv zəncirini hərəkətə gətirmə xüsusiyyəti də qeyd olunmalıdır. Məsələn, maliyyə sektoruna və ya ayrı-ayrı təsərrüfat subyektlərinin və ya fiziki şəxslərin bank hesablarına genişmiqyaslı virus hücumları zamanı zərərçəkənlərin sayı yüzlərlə və minlərlə ola bilər.

Sistemli latentlik, yəni hiperlatentlik – kibercinayətkarlığına daha bir xüsusiyyətidir. Kibercinayətkarlığın real miqyaslarını müəyyən etmək, kəmiyyət baxımından ölçmək praktiki olaraq mümkün deyildir. Bunun izahı  kompleks xarakter daşıyır: qüvvədə olan normativ tənzimləmədə ziddiyyətlər, hüquqtətbiqi fəaliyyətin və statistik uçot mexanizmlərinin mükəmməl olmaması, zərərçəkənlərin özləri tərəfindən onlara vurulan ziyan barədə məlumat verməmələri, həmçinin “rəqəmsal cinayətkarlığın” təbiətinin  daima dəyişməsi, onun forma və növlərinin həddən artıq müxtəlifliyi və çoxsaylığı. Mütəxəssislərin qiymətlərinə görə kibercinayətlərin 85-97%-nin aşkar olunmur. 

Qeyd olunan bu atributiv xassə və xüsusiyyətlər məcmu halda informasiya-kommunikasiya texnologiyalarından istifadə etməklə törədilən cinayətlərə cinayət-hüquqi və kriminoloji vasitələrlə qarşıdurmanın  nə qədər kompleks şəkildə hyata keçirilməli olduğu, problemin və onun həlli yollarının müəyyən olunmasına elmi-praktiki yanaşmaların əsaslı şəkildə dəyişidilmənin zəruriliyi barədə aydın təsəvvür yaratmağa imkan verir. 

Məhz bu və digər amillər nəzərə alınmaqla  kompyuter texnologiyalarından, informasiya-telekommunikasiya şəbəkələrindən istifadə etməklə həyata keçirilən terrorçuluq fəaliyyətinin sosial-hüquqi təbiəti, xüsusiyyətləri və inkişaf meylləri haqqında yeni biliklərin əldə edilməsi, bu əsasda qeyd olunan kateqoriyalı cinayətlər haqqında  normaların, ayrı-ayrı müddəaların işlənib hazırlanması, mövcud qanunvericiliyin təkmilləşdirilməsi və optimallaşdırılması, bu əməllərin qarşısının alınmasına istiqamətlənmiş kriminoloji tədbirlər sisteminin formulə edilməsi zəruri hesab edilməlidir.

Elmdə cinayət qanunvericiliyinin məzmunu ilə cinayətkarlığın mövcud vəziyyəti arasında nisbət problemi əsasən cinayət məsuliyyətinin differensiasiyası haqqında təlim çərçivəsində işlənib hazırlanır. Eyni zamanda, müasir mərhələdə bu təlimin məzmununu təşkil edən doktrinal müddəaların məcmusu informasiya-kommunikasiya texnologiyalarından istifadə etməklə törədilən cinayətlərə effektiv cinayət-hüquqi qarşıdurmanın bir çox aktual problemlərini həll etməyə imkan vermir.

İnformasiya-kommunikasiya texnologilarından istifadə etməklə cinayətkar qəsdlərin törədilməsinə görə qanunvericilik səviyyəsində cinayət məsuliyyətinin differensiasiyasının daha dəqiq meyarlarının işlənib hazırlanması zəruridir ki, bu da  törədilmiş cinayətləri daha dəqiq tövsif etməyə və onların törədilməsində təqsiri olan şəxslər üçün cəzanı fərdiləşdirməyə, həmçinin bu növ əməllərin qarşısının alınmasına istiqamətlənmiş effektiv tədbirlər kompleksini hazırlamağa imkan verəcəkdir.

Qeyd olunanlar nəzərə alınmaqla belə bir nəticə çıxarmaq olar ki, informasiya-kommunikasiya texnologiyalarından istifadə etməklə törədilən cinayətlərə görə məsuliyyətin differensiasiyası ilə bağlı nəzəri-təcrübi məsələlərin məcmusu tam əsasla cinayət-hüquq elmi, normayaradıcılıq və hüquqtətbiqi praktika üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edən  aktual elmi problem kimi qiymətləndirilə bilər.

Təsadüfi deyildir ki, ölkə  qanunvericisi, kiberüsulla, yəni rəqəmsal texnologiyalardan, İnternet də daxil olmaqla informasiya-telekommunikasiya texnologiyalarından istifadə etməklə törədilən cinayətlərin artmaqda olan ictimai təhlükəliliyini nəzərə alaraq cinayət qanunvericiliyinə bir sıra yeni maddələr əlavə etmiş,  qeyd olunan vasitələrdən, üsul və metodlardan istifadə etməklə  bəzi ənənəvi cinayətin törədilməsini tövsifedici əlamət, yəni cinayət məsuliyyətini ağırlaşdıran hal kimi nəzərdə tutan yeni cinayət təribləri daxil etmişdir. Belə ki, 29 noyabr 2016-ci il tarixli Azərbaycan Respublikası Qanunu ilə CM-nə 148-1-ci maddə (internet informasiya ehtiyatlarında saxta istifadəçi adlar, profil və ya hesablardan istifadə edərək  böhtan atma və təhqir etmə) əlavə edilmiş, 30 aprel 2013-cü il tarixli   Azərbaycan Respublikası Qanunu ilə CM-nin 177-ci maddəsinə (oğurluq) “elektron məlumat daşıyıcılarından, yaxud informasiya texnologiyalarından istifadə etməklə törədildikdə” kimi yeni 177.2.3-1-ci maddə (yeni tövsifedici cinayət tərkibi), 26 aprel 2022-ci il tarixli Azərbaycan Respublikası Qanunu ilə CM-nin 234-cü maddəsinə (qanunsuz olaraq narkotik vasitələri, psixotrop maddələri və ya onların prekursorlarını hazırlama, istehsal etmə, əldə etmə, saxlama, daşıma, göndərm və ya satma) “mediadan, o cümlədən internet informasiya ehtiyatlarından və ya informasiya-telekommunikasiya şəbəkələrindən istifadə etməklə törədildikdə” kimi yeni 234.4.4-cü maddə (xüsusilə tövsifedici cinayət tərkibi), 30 sentyabr 2011-ci il tarxli Qanunla CM-nə daxil edilən 244-1-ci maddə (“Qumar oyunlarının təşkili və ya keçirilməsi”) 27 dekabr 2021-ci il tarixli Qanunla yeni redaksiyada verilmiş və bu maddəyə “İnternet informasiya ehtiyatlarından və ya informasiya-telekommunikasiya şəbəkələrindən istifadə  etməklə törədildik” kimi yeni tövsifedici tərkib (CM-nin 244-1.2.2-ci maddəsi) daxil edilmişdir.

Qeyd edək ki, bir sıra qonşu ölkələrin cinayət qanunvericiliyində nəzərdə tutulan  kompüter texnologiyalarından, informasiya-telekommunikasiya şəbəkələrindən istifadə etməklə  törədilən cinayətlərin dairəsi daha genişdir. Məsələn RF-ca “elektron ödəniş vasitələrindən istifadə etməklə dələduzluq” (maddə 159.3), “kompüter informasiyası sahəsində dələduzluq” (maddə 159.6) kimi müstəqil maddələr nəzərdə tutulmuş, “Terrçuluq fəliyyyətinin həyata keçirilməsinə açıq çağırışlar, terrorizmə açıq bəraət vermə və ya terrorizmi təbliğ etmə” (maddə 205.2) ilə bağlı kriminal əməllərin “kütləvi informasiya vasitələrindən və ya elektron və ya informasiya-telekommunikasiya şəbəkələrindən, o cümlədən İnternet şəbəkəsindən istifadə etməklə törədilməsi” (maddə 205.2.2) tövsifedici əlamət kimi, narkotik vasitələrin istehlakına təhrik etmə (maddə 230) “informasiya-telekommunikasiya şəbəkələrindən (internet də daxil olmaqla törədilməsi cinayətin tövsifedici əlaməti (maddə 230.2.5), “dövlətin təhlükəsizliyinə qarşı istiqamətlənmiş fəaliyyətin həyata keçirilməsinə açıq çağırışlar”la (maddə 280.4) bağlı əməllərin “kütləvi informasiya vasitələrindən və ya elektron və ya informasi-telekommunikasiya şəbəkələrindən, o cümlədən İnternetdən istifadə etməklə törədilməsi” (maddə 280.4.2.3) cinayətin tövsifedici əlaməti, “nifrət və düşməçiliyin salınması, insan ləyaqətinin alçaldılması” kimi əməllərin törədilməsində isə informasiya-kommunikasiya texnologiyalarından, o cümlədən İnternetdən istifadə edilməsi cinayətin əsas tərkibini yaradan zəruri əlamətlərdən biri kimi göstərilmiş, milli, irqi, sosial və ya dini mənsubiyyətdən asılı olaraq vətəndaşlar arasında dini nifrət və düşmənçiliyin salınmasına yönələn açıq hərəkətlərin “informasiya-telekommunikasiya şəbəkələrindən, o cümlədən İnternetdən istifadə etməklə törədilməsi isə cinayətin ağırlaşdırıcı əlaməti kimi müəyyən olunmuşdur. Həmçinin, RF CM-nin 228.1.2-ci maddəsində kütləvi informasiya vasitələrindən, elektron və ya internet də daxil olmaqla informasiya-telekommunikasiya şəbəkələrindən istifadə etməklə narkotik vasitələri və psixotrop maddələri satma əməllərinə görə cinayət məsuliyyəti nəzərdə tutulmuşdur. 

Qazaxıstan Respublikasında isə narkotik vasitələrin və psixotrop maddələrin İnternet şəbəkəsi vasitəsilə təbliği və reklamına görə cinayət məsuliyyəti müəyyən edilmişdir. Belə ki, bu ölkədə 11 yanvar 2020-ci il tarixli Qanunla CM-nə narkotik vasitələrin təbliği və qanunsuz reklamına görə cinayət məsuliyyəti nəzərdə tutan 299-1-ci maddə əlavə olunmuşdur. Bundan başqa, Qazaxıstan Respublikasında da CM-nin 299-cu maddəsinə yeni tövsifedici əlamətlər əlavə edilmiş, bu maddəyə “elektron informasiya resurslarından istifadə etməklə” narkotik vasitələrin və psixotrop maddələrin qanunsuz dövriyyəsinə görə məsuliyyət nəzərdə tutan müddəalar daxil edilmişdir. Qazaxıstan CM-də qeyd olunanlarla yanaşı, həmçinin elektron informasiya ehtiyatlarından istifadə etməklə maliyyə piramidasının reklamı cinayət məsuliyyəti doğuran əməllər kateqoriyasına aid edilmişdir (CM-nin 217-1-ci maddəsi). 

Bu və digər dərəcədə oxşar cinayət tərkibləri Belarus, Qırğızıstan, Ukrayna, Gürcüstan Respublikalarında, habelə Türkiyə, ABŞ və  bir sıra Qərbi Avropa ölkələrinin cinayət qanunvericiliyində nəzərdə tutulmuşdur. 

Onlayn-məkanda mövcud olan və ya informasiya-kommunikasiya texnoloji nailiyyətlərdən və imkanlardan istifadə edən cinayətkarlıq (“rəqəmsal cinayətkarlıq”) özünü yeni, zəif öyrənilmiş və araşdırılmış neqativ kibersosial hadisə kimi göstərir ki, onun idrakı, onunla mübarizə üçün xüsusi yanaşma, metod, üsul və vasitələr tələb olunur. Bu baxımdan rəqəmsal cinayətkarlığın xarakteristikalarının, determinasiya xüsusiyyətlərinin idrakı və ona cinayət-hüquqi qarşıdurmanın əsas istiqamətlərinin işlənib hazırlanması milli və beynəlxalq təhlükəsizliyin təmini üçün müasir cəmiyyət qarşısında duran ən mühüm vəzifələrdən biri hesab edilməlidir.

Nərgiz Həbibova