Qulu Ağsəs: “Şairlər casus yox, oğrudu - ürək oğrusu...” - MÜSAHİBƏ

Bu gün Azərbaycan ədəbiyyatının və cəmiyyətinin müxtəlif məsələlərini müzakirə edərkən bir çox sual ortaya çıxır. Ədəbiyyatın və yazıçıların cəmiyyətdəki rolu, müstəqil Azərbaycanın ədəbiyyatının inkişaf mərhələləri, Qarabağ müharibəsi, ondan sonrakı durum və digər sosial, ictimai, siyasi məsələlərin hər biri ədəbiyyatımıza çox ciddi təsir edir. 

Dəvətimizi qəbul edib redaksiyamıza gələn, Crossmedia.az-a geniş müsahibə verən “Ulduz” jurnalının baş redaktoru, Prezident təqaüdçüsü, Əməkdar jurnalist Qulu Ağsəslə bu mövzuları müzakirə etdik. O, ədəbiyyat, Qarabağ müharibəsi, sosial şəbəkələrin təsiri, müstəqillik və müasir dövrün ədəbiyyatı ilə bağlı suallarımızı cavablandırdı. Azərbaycan ədəbiyyatının klassiklərindən, müasir dövrün ədəbiyyatçılarına qədər bir çox mövzunu və problematikanı gündəmə gətirən Qulu Ağsəs cəmiyyətin inkişafında ədəbiyyatın rolu ilə bağlı çox maraqlı fikirlər irəli sürdü...

“Azərbaycan ədəbiyyatı Sabirdən ibarət deyil”

- Azərbaycan ədəbiyyatının inkişafında şair və yazıçıların rolunu necə qiymətləndirirsiniz?

- Abbas Səhət, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Məhəmməd Hadi öz əməyinin qarşılığını almayıblar. Onlar çox böyük istedad sahibi olublar. M.Ə.Sabir vəfat edəndə ziyalılar bildiriblər ki, Sabir Azərbaycan üçün bir ordudan daha çox xidmət edib. Azərbaycan ədəbiyyatı yalnız Sabirdən ibarət deyil. Digər şairləri də bir orduya çevirdikdə onların ədəbiyyatdakı rolu əvəzolunmaz olur.

- Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin qurulmasında və elə həm də süqutunda ədəbiyyatın, ədəbiyyat adamlarının rolu haqqında nə deyə bilərsiniz?

- Azərbaycan ilk dəfə müstəqil olanda cümhuriyyəti quran insanların hamısı qələm adamı idi. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti süqut edəndə isə onun başında duran şəxs Nəriman Nərimanov idi. O, Azərbaycan ədəbiyyatı tarixin hər dönəmində mühüm rol oynayıb. Öyrənmişdim ki, həmin dövrün baş naziri olmuş Nəsib bəy Yusifbəyli heç bir əsər yazmayıb. Paşa Kərimov 20 il əvvəl Nəsib bəyin əlyazmasını – “Çamadan” hekayəsini mənə gətirmişdi. Mən buna çox təəccüblənmişdim.

- 1989-cu ildəki ədəbiyyat mühiti və həmin dövrün yazıçıları, şairləri haqqında nə düşünürsünüz? 

- 1989-cu ilə qayıtsaq, o dövrün məşhur ədibləri Bəxtiyar Vahabzadə, Xudu Məmmədov, Sabir Rüstəmxanlı, Anar, Xəlil Rza, Vaqif Səmədoğlu, Yusif Səmədoğlu idi. Bu şairlərlə yanaşı, dövrün sevgi şairi Nüsrət Kəsəmənli idi. Hətta o da “Azadlıq” meydanında qurulan çadırlarda insanlarla birlikdə gecələyirdi. Bu isə o insanlar üçün böyük stimul idi. İsmayıl Şıxlının xidmətlərini ümumiyyətlə unutmaq olmaz. Çünki o, dövrün ağsaqqallarından sayılırdı və sözünün çəkisi çox böyük idi. Hər iki müstəqillik dövründə Azərbaycan ədəbiyyatının və ədiblərinin müstəsna rolu olub.

“Azərbaycan heç vaxt işğal olunmayıb”

- Azərbaycan ədəbiyyatında Qarabağ necə təsvir olunub və bu, xalqın azadlıq ruhuna necə təsir edib?

- Qarabağın azad olunması ilə bağlı deyirlər ki, Azərbaycan ədəbiyyatı öz sözünü deyə bilmir. Lakin Azərbaycan ədəbiyyatına baxanda görürük ki, Şuşa, Ağdam, Gədəbəy, Cəbrayıl, Kəlbəcər haqqında yazılmış şeirlər və hekayələr işğal olunmamış dövrü əks etdirib. İşğal dövründə belə, bu bölgələr ədəbiyyatda azad idi. Mən sizə bir yazımı xatırlamaq istərdim. Şuşanın işğalı ilə bağlı yazı hazırlamalı idim. Həmin yazıda  Xankəndindən qalxan tankların Şuşaya girmək abzasına çatmışdım. Orada mən tankları Şuşaya tərəf yox, Şuşadan geri göndərdim. Bu da o vaxt yaxşı mənada səs küyə səbəb olmuşdu.

- Azərbaycan ədəbiyyatında belə bir mərhələdə olan və işğal düşüncəsini yaxına buraxmayan xalq necə olur ki, uzun müddət rus əsarətində, müstəmləkədə qalıb?

- Ümumiyyətlə, bizim ədəbiyyatda Qarabağ, Azərbaycan heç vaxt işğal olunmayıb. Əgər bir xalqın ədəbiyyatı işğal olunmursa, o, bütövlükdə işğal olunmur. Artıq 200 ildir ki, Güney Azərbaycan İranın tərkibindədir, amma bu gün Şəhriyardan bir şeir söylənəndə Azərbaycan ədəbiyyatı yada düşür. Azərbaycan ədəbiyyatı hər zaman canlı qalıb.

- Qarabağın azad olunmasında ədəbiyyatın rolu haqqında nə düşünürsünüz?

- O vaxtlar deyirdim ki, Qarabağın azad olunmasında əsas rol oynayan amillərdən biri ədəbiyyat, digəri isə nə qədər qəribə səslənsə də Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin hava haqqında məlumat bürosu olub. Belə ki, hava proqnozu veriləndə deyilirdi ki, Şuşa, Xankəndi bizim deyil və həmin ərazinin hava proqnozu təqdim olunmamalıdır. Bilirik ki, II Dünya müharibəsindən sonra, Almaniya iki yerə bölündü. Bu əslində demokratiya ilə diktaturanın arasına çəkilən sərhəd idi və onu da alman xalqı dağıtdı. Təxminən 26 il bundan qabaq bir yazı oxumuşdum. Almaniya Fedarativ Respublikasında dəmir yolu vağzalında hər gün bir elan səslənirdi ki, qatar Berlinin bu yerinə gedir. Sonra isə anonsda deyilirdi ki, təssüf ki qatar bura getmir, ərazi işğaldadır. Bununla xalqın şüuruna yerləşdirmək istəyirdilər ki, bizi parçalayıblar. Bizdə belə elan olmasa da ədəbiyyatçılar və sinoptiklər bununla bağlı gündəlik mesaj verib. I Qarabağ müharibəsində göstərilən qəhrəmanlıq dünyanın heç bir yerində olmayıb. Çünki insanlar yalın əllə SSRİ və Ermənistanın silahlı qüvvələrinə qarşı döyüşüblər.

- II Qarabağ müharibəsindən sonra ədəbiyyat adamlarını ittiham edirlər ki, Qarabağı vəsf edən, layiqincə təqdim edən əsərlər yazılmır. Sizcə, bu doğrudur?

- Noyabrın 15-də (2020-ci il – red) “Ağdam” şeirini yazdım. Mənə dedilər ki, 30 ildir dözdünüz, artıq Ağdam azaddır və bu şeiri yazdınız. Cavabında isə bu şeiri 30 ildir yazdığımı və sadəcə təzəcə vərəqə köçürdüyümü bildirdim. Əvvəlki illərdə isə “Özünü dağ başına qoyan” misrası ilə başlayan “Şuşa” şeirim dəfərlə efirdə səslənib. Düşünürəm ki, müharibədən sonra ara-sıra dəyərli əsərlər yazıldı və qələm susmadı. Fikrimcə, ən yaxşı əsərlər bundan sonra yazılacaq. Çünki 30 illik gözləntinin sonunda yaşanan böyük sevinc o qədər güclüdür ki, biz onu hələ yazıb bitirə bilməmişik. Mən 44 günlük Vətən müharibəsindən sonra çıxış edəndə bildirdim ki, oxucunu aldatmadığıma görə sevincliyəm. Çünki Qarabağın hər zaman bizim olduğunu bildirmişəm. Bu çox böyük sevincdir. İndi isə bizim ittiham etmək istəyənlərə sual vermək istəyirəm: “Nə zaman bizə qələbə sevinci yaşatmısız?” Heç vaxt. Bunu bizə yaşadan Ali Baş Komandanımız və qəhrəman əsgərlərimizdir.

Bəzən deyirlər ki, Qarabağ haqqında elə bir əsər yazılmalıdır ki, bütün dünya onu qəbul etsin. Amma bu, yanlışdır. Çünki bizim Qarabağla bağlı yazdığımız əsərləri Avropa qəbul etməyəcək. Avropa Qarabağın işğaldan azad edilməsini qəbul etmir. Görünür istədikləri odur ki, biz Qarabağda “pozulmuş insan haqları”ndan yazaq. Son illərdə Nobel mükafatı alanlar heç də bizim ədiblərimizdən artıq deyil. Düşünürəm ki, burda bir qədər siyasi məsələ var. Afrikada qadınların səsverməsinə çağırış edən əsərə Nobel mükafatı verilib. Bu siyasi məsələdir.

Biz elə hesab edirik ki,  hər keçən an tarixdir. Fikirləşirik ki, 30 illik tarix çox uzun bir müddətdir. Amma tarix üçün bu, elə də böyük zaman deyil. İndi insanlar işğal tarixlərini unudur. Bunu unutmaq  doğru deyil. Mən bir qələm adamı kimi çağırış edirəm ki, işğal tarixlərini unutmayaq, növbəti faciəni yaşa bilərik. Çünki bizim başımıza nə gəlibsə, unutduğumuzdan olub. 

- Doğrudur, tarix onu unutduğumuz üçün təkrarlanır. Yəqin tarixi unutduğumuz, yaxud unutmaq istəyimizdən yaranır ki, bəzən bizim öz klassiklərimizə qarşı inanılmaz dərəcədə tənqidlər, hətta təhqirlər səslənir. Bu barədə nə düşünürsünüz?

- Klassika elə bir dəyərdir ki, hər nəsil ona yeni yanaşma gətirsə də, ondan vaz keçə bilmir. Klassik ola bilməyənlər isə həmişə bu insanlara qarşı nifrət bəsləyirlər. Çünki düşünürlər ki, kiminsə klassik olması, onların sıradan qalmasına səbəb olur. Amma bu qalmaqalları yaradan insanlar heç vaxt yadda qalmır.

- Bəs, həmin insanlara tövsiyyəniz nədir?

- Tövsiyyəm odur ki, bu cür də davam etsinlər. Çünki antitəbliğat özü də bir təbliğatdır. Professor Rüstəm Kamalın “millətə ədəbi mif də lazımdır” fikri ilə tamamilə razıyam. Elə millətlər var ki, onlar özləri yalandan qəhrəman yaradır. Biz öz qəhrəmanlarımıza heç vaxt xor gözlə baxa bilmərik. Milli Qəhrəman Mübariz İbrahimovla bağlı televiziyada 4 verliş etdim. Mübariz İbrahimov yeganə sujetli qəhrəmandır, bütün hər şeyi yazıb və icra edib. Polad Həşimov o, “generalların şəhidi, şəhidlərin generalı” idi. Mif və qəhrəman mifi elə budur. 

- Mübariz İbrahimovun bizi qələbəyə aparan yolu açması barəsində əlavə nə deyə bilərsiniz? 

- Mübariz İbrahimov Qazaxın bu yaxınlarda azad olunan kəndinə qədər post keçmişdi. Bizi qələbəyə aparan yol onun açdığı yoldur. Biz xalq olaraq harasa əlimizi atsaq ki, oradan dəstək umaq, bizim əlimizdən tutacaq çoxlu yerlər var.

“Sosial şəbəkələr cəmiyyəti çox azdırır”

- Ermənistanın işğalı zamanı baş verənlər və ailənizin yaşadığı çətinliklər haqqında qeydlərinizi eşitmək istərdik. 

- Ermənistan özü 1992-ci ildə bizim kəndi, Ağdamın Abdal-Gülablı kəndini tutanda onların mətbuatı bayram etdi. 2004-cü ildə oraya bir fransız ailəsi köçmüşdü. İngilis dilində bir reportaj hazırlayıb mənə göndərmişdilər ki, sizin kəndə bir adam köçüb. Mən onda bir yazı da yazmışdım ki,  evimizdə nə harada idisə, onu dağıtmasınlar. Məsələn, qardaşım bir ensiklopediya almışdı içəri otaqda, çarpayının altındadır, bacımın cehizləri sol tərəfdədir - onları dağıtmayın. Mənim orada bir dənə yarımçıq povestim var, “Cəlil” adında, onu cırmayın.  Bir sözlə evimizin bütün mənzərəsini yazmışdım ki, dağıtmayın. Anamız sonuncu dəfə kündə eləmişdi. Ermənilər atanda, qonşularla bir yerdə çıxmışdılar, kündəsi qalmışdı. Elə də dünyası dəyişdi. Bütün başımıza gələnlərdən sonra inanılmaz şeyləri də biz gerçəkləşdirdik. 

- Sosial şəbəkələrin cəmiyyətə təsiri və insanlara mənfi təsir edən materialların yayılması haqqında nə düşünürsünüz? 

- Sosial şəbəkələr camaatı çox azdırır. Çox maraqlıdır ki, intellektual, ağıllı adamlar orada az paylaşım edirlər. Bu internetin bəlalarıdır. Psixologiyada belə bir şey var: istənilən mahnını 10 gün dinləsəz, mahnını oxuyarsınız. 10 gün sizə ən zəif mahnını dinlətsələr, 11-ci gün özünüz qulaq asacaqsınız. Bunu da bilirlər. Ona görə də yalanları internet üzərindən ötürürlər. 

“İndi yazmaq kütləvi olub, oxumaq az”

- Hər zaman sizləri "yaxşı əsərlər yazmırsınız" deyərək ittiham edirlər. Bəs oxuyanlar necə varmı?

- Azərbaycan ədəbiyyatının vəziyyəti qətiyyən təqdim olunan kimi pis deyil. Həm yaxşı yazıçılar, həm də yaxşı oxucular var. Sovet dövründə oxucu kütləsi yazıçıların sayından az idi. İndi isə bu, dəyişib. Birdən-birə hər şey dəyişdiyinə görə çaşqınlıq yaranıb. İndi yazmaq kütləvi olub, oxumaq az.  

- Niyə?

- Cavab sadədir. Çünki yazıçının sayı oxucunun sayından çoxdur. İndi yazmaqda rəqabət var. Məsələn, xüsusilə Naxçıvanda gözəl, diqqətli, sadiq oxucular var. Pandemiya vaxtında uşaqlar mənə instagramda bir səhifə açmışdılar. Ölkənin hər yerindən oxucular tapdım. Özü də Miqrasiya Xidmətində işləyən, məktəb direktoru və s. Bu azmış kimi, çoxlu qiraətçilər tapdım. Yaxşı oxucular da, yaxşı yazıçılar da var.

“Hələ də Leninə sitayiş edənlər var”

- Müstəqilliyimizin hələ də tam mənimsənilməməsi və Sovet dövründən qalma yanaşmaların təsirini necə qiymətləndirirsiniz? 

- Biz Sovetin qoynundan çıxdığımıza görə hər dəfə kütləviliyin davasını edir, bir çox şeylərə köhnə gözlə baxırıq. Kütləvi şəkildə satılan kitablar çoxdur. Onlar dedektiv, psixoloji olurlar. Müstəqilliyimiz nə qədər dayanıqlı olsa da düşünürlər ki, bu müstəqillik çox çəkə bilməz. Hələ də SSRİ-nin qurucusu Vladimir  Leninə sitayiş edən, Rusiyanın paytaxtını öz paytaxtı hesab edən adamlar var. Onların bir işi də bu xalqın nəyi varsa, ona əl uzatmaq, onu gözdən salmaqdır.

- Bəs, ədəbiyyatda da casus var deyə bilərikmi?

- Ədəbiyyat hər yerdən faydalana bilir. Rus, fransız, ingilis ədəbiyyatından təsirlənənlər var. Şairlər casus yox, oğrudu - ürək oğrusu... Allah öz istədiyi kimi insan yaradıb. Biz də onları vəsf edirik. Bu da özünü Tanrıya oxşatmaqdır. Məsələn başqasının ürəyindən keçəni yazırıq. Bu da casusluq kimi bir şeydir. Ədəbiyyat elə sənət  növüdür ki, ancaq səmimi olmalısan. Ədəbiyyatın ən birinci şərti səmimiyyətdir. Bunu hakim, vəkil deyə bilməz, bunu ədəbiyyatçı deməlidir.

- Bəzən ittihamlar səslənir ki, nə üçün ədəbiyyat, yazarlar, ziyalılar problemləri işıqlandırmır. Bunu necə qiymətləndirirsiniz?

- Azərbaycan müstəqil olandan sonra ədəbiyyatın  o missiyası bitdi. Əvvəllər Azərbaycan ədəbiyyatı Azərbaycan siyasətinin, iqtisadiyyatının, publisistikasının hamısının işini görürdü. İndi isə hamının əlində  telefon var. Problem olan kimi şəkil, video, mətn paylaşılır. Ədəbiyyatın təqdim etdiyi məsələlər,  toxunacağı, işıqlandıracağı mövzular get-gedə daralır.

- Mövzular o qədər darala bilərmi ki, ədəbiyyatda aradan çıxacaq səviyyəyə gəlsin?

- Ədəbiyyat nəyə toxunursa ona öz rəngini verir. Ədəbiyyatçının çıxışında, nitqində sərhəd var. Ədəbiyyatçı publisistik dildə heç nə demir. Azərbaycanda "Əkinçi"dən bəri 400-dən çox qəzet, jurnal, sayt yaranıb. Bu, bir xalq üçün qətiyyən, az deyil. Ədəbiyyat hər şeydən yaza bilər. Məhşur bir ifadə var ki, poeziya, nəsr nədən yazmaq yox, necə yazmaqla məşğul olmalıdır. Bir küçə itindən elə gözəl əsər yaza bilərsən ki, insan çox təsirlənər. Ədəbiyyat ondan qidalanar. Hamıdan qəhrəmanlıq umurlar. Azərbaycanın müstəqil parlamenti var. 125 deputatın  əvəzinə mən hansısa problemi niyə dövlət qarşısında qaldırmalıyam? Mənim vəkilim var. Nə lazımdırsa o deməlidir. Addımbaşı nəyəsə  münasibət bildirmək, ummaq daha çox qəribə vəziyyət yaradır. 

- Sosial proqramların və efirdə yayımlanan evlilik və boşanma mövzularının cəmiyyətdəki təsiri haqqında nə düşünürsünüz? 

- Bizim bəzi yazıçılar çox təəssüf ki, bütün günü efirdə nəyəsə münasibət bildirirlər. Bu kimi sosial proqramlardan evlilik proqramlarından qabaq boşanma faizi aşağı idi. Çünki hər kəs öz ailəsinin probleminin evinin dörd divarından kənara çıxmağına heç vaxt imkan vermirdi. Sonra ki, bu məsələ böyüdü, boşananlar bir ay efirdə oldular, Azərbaycan xalqı onları tanıdı və bu hallar artdı.

“Süni intellekt heç vaxt iki sevənin eyni şey uğrunda apardığı mübahisəni həll edə bilməz”

- Bir də internet reallığı yaranıb. Artıq süni intelekt şeir də, hekayə də yazır, bizim əvəzimizə sual və cavab da verə bilir. Bu bizim cəmiyyətə, ədəbiyyata necə təsir edə bilər?

- Süni intellekt heç vaxt iki sevənin eyni şey uğrunda apardığı mübahisəni həll edə bilməz. Çünki bu qədər bir-birinə bağlı insanlar sevə-sevə, bir-birini tam anlaya bilmir, gələcəkdə isə bu, heç mümkün olmaz.  İnsanı Allah yaradıb, süni intellekti isə insanlar yaradıb. İnsan Allahdan, süni intellekt insandan kamil ola bilməz. Çünki heç vaxt yaradılmış yaradandan mükəmməl olmur. Mövzu Yaponiyadan, süni intellektdən, Tanrıdan getsə də, həqiqət dəyişmir: bizim yaratdıqlarımız Allahın verdiyi imkanlar çərçivəsində fəaliyyət göstərə bilər və bununla öyünmək olmaz.

- İnsanın sirli və müəmmalı varlıq olması, yazıçıların bu mövzu barəsində necə bir məlumat axtarışına çıxmalarına səbəb olur? 

- Dünyanın ən sirli, müəmmalı və dəyərli varlığı insandır. Biz bir otaqda oturduğumuz halda belə, yanımızdakı insanın ürəyindən nələr keçdiyini tam bilə bilmirik. Yazıçılar da buna görə yaşayırlar – insanı daha dərindən anlamaq üçün. Onlar əsərlərində ölümsüz qalırlar, çünki hər dəfə yazanda bir ömür yaşayır, həmişə yeni bir şey yaratmaq istəyirlər. Xüsusilə gənclik illərində düşünürlər ki, qarşıda daha çox qapı, keçilməmiş yollar var. İnsan inkişaf etdikcə dünyanı dərk etməyə başlayır və hər yeni mərhələdə yeni suallarla rastlaşır. İnsan həyatı boyunca çalışır ki, bir qapı açsın, iz buraxsın. Amma cəmiyyət çox zaman insanı başqasının adına yaşamağa məcbur edir.