“Mən heç vaxt şəhərli olmadım...” - Cahangir Məmmədli

Həyatını maarifçiliyə, elmə və bədii yaradıcılığa həsr etmiş insanlarla söhbət, yalnız onların keçdiyi həyat yoluna işıq salmır, həm də cəmiyyətə dəyərli mesajlar ötürür. Professor, filologiya elmləri doktoru Cahangir Məmmədli – Azərbaycan ədəbiyyatına, jurnalistikasına və maarifçilik hərəkatına böyük töhfələr vermiş ziyalıdır. Cahangir müəllim ömrünü təhsilə - böyük bir jurnalist nəslinin yetişməsinə həsr edib.  Professor, xidmətlərinə görə Prezidentin Fərdi təqaüdünə layiq görülüb.

BDU-nun Jurnalistika fakültəsinin Milli mətbuat tarixi kafedrasının müdiri Cahangir Məmmədli təkcə bir elm adamı deyil, həm də nəsillərə yol göstərən müəllim, cəmiyyətə nümunə olan şəxsiyyətdir. Cahangir Məmmədlinin ömür yolu, dəyərləri və fikirləri Azərbaycan xalqının milli-mənəvi dəyərlərini özündə ehtiva edir. Bu müsahibədə professorun uşaqlıq illərindən başlayaraq jurnalistika və bədii ədəbiyyata sevgisi, dostluğa, xoşbəxtliyə və vətənə dair düşüncələri ilə tanış olacaqsınız.

“Heç vaxt şəhərli olmadım”

-Cahangir müəllim, ən yadda qalan anlarımız hansılardır?

-Zaman ötür, lakin keçilən yollar yaddaşlarda silinməz izlər qoyur. Mən uzun bir ömür yolu keçmişəm və hələ də bu yolu davam etdirirəm. Allah mənə nə qədər ömür verəcək – bir həftə, iki il, iyirmi il, bilinməz. Hər şey Tanrının əlindədir. Lakin bu yol boyu yaddaşımdan silinməyən, daim mənimlə qalan ən böyük dəyər kəndimdir. Mən heç vaxt şəhərli olmadım. Bunu həmişə demişəm və yenə təkrar edirəm. On səkkiz il kənddə, altmış il şəhərdə yaşamışam. Lakin o kənd hələ də mənim ruhumda yaşayır. Orada özümü hər zaman evimdə hiss etmişəm. İndi o kənd yer üzündən silinsə də, onun insanları var. Onlar Azərbaycanın müxtəlif guşələrinə səpələniblər. Kəndimizi itirmişik, bəlkə, biz də itəcəyik. Amma ömrümün ən maraqlı anları o kənddə keçib.

-Uşaqlıq çağlarınıza aid  unudulmaz xatirələriniz nələrdir?

-Uşaqlıq xatirələri çoxdur. Bu yaşımda yaddaşım  zəifləsə də,  kəndlə bağlı hadisələri unutmuram. Bizim məktəbimiz orta məktəb idi. Ətrafdakı səkkiz kəndin uşaqları da orta təhsil almaq üçün bizim kəndə gələrdilər. O kəndlərdə orta məktəb yox idi, ona görə də hamı bizim məktəbə üz tuturdu.

Ən yaddaqalan xatirələrimdən biri səkkizinci sinifdə olub. O dövrdə bütün fənlərdən əla qiymətlər alırdım. Bir gün inşa yazı imtahanı oldu. Səhəri gün müəllim yoxladı, mən isə dörd aldım. Qonşu kənddən bir oğlan, Bəylər adlı bir şagird beş almışdı. O  köçürmüşdü. Mən isə vicdanla yazmışdım. Müəllimimiz – Təyyar müəllim, Allah ona rəhmət eləsin – çox gözəl insan idi. O, uşaqların biliklərini qiymətləndirərkən vicdanı üstün tuturdu.

Növbət imtahanda mən də konspekt tutdum, köçürdüm. Müəllim köçürdüyüm vərəqləri cırıb atdı və mənə yeni bir vərəq verdi: “Yazmaq istəyirsən, yaz, istəmirsən, yazma. Lap boş da versən, beş alacaqsan!”

Bu, müəllimin öz şagirdinə olan sevgisi, inamı idi. Mən yenidən yazdım, özü də konspektsiz, vicdanımla. Nəticədə beş aldım. Həmin vaxtdan sonra həmişə öz biliyimə güvəndim və həyatımı da bu prinsip üzərində qurmağa çalışdım.

Bu, mənim ən dəyərli uşaqlıq xatirələrimdən biridir…

-Ədəbiyyata çox meyillisiniz. Bi sevgi haradan, necə yaranıb?

-Bədii ədəbiyyata marağımın haradan qaynaqlandığını tam izah edə bilmirəm. Bu, sanki Tanrının mənə verdiyi bir istək, bir həvəs idi. Sonralar anladım ki, bədii ədəbiyyatı dərindən bilmək insanın söz ehtiyatını, ifadə tərzini formalaşdırır, fikirlərinin aydın və təsirli şəkildə ifadə olunmasına kömək edir. Bədii fikrin publisistikaya gətirilməsi yazıya xüsusi bir rəng qatır.

Bu marağın yaranmasında Təyyar müəllimin rolu böyük olub. O, bəzən dərsə gələ bilməyəndə mənə tapşırırdı ki, onun əvəzinə dərs keçim. Səkkizinci sinifdə oxuyanda doqquzuncu sinif şagirdlərinə dərs deməyə göndərirdi məni. Mən isə müəllimimin etimadını doğrultmaq üçün daha çox oxuyurdum, öyrənirdim. Elə bil ki, məni məcburi şəkildə ədəbiyyata yönləndirirdi.

Orta məktəbdə ədəbiyyat mənə çox şey qazandırdı. Xatırlayıram ki, onuncu sinif şagirdləri imtahana hazırlaşanda yanıma gəldilər. Dünya ədəbiyyatından sualları cavablandırmaq istəyirdilər. Mən onlara Şoloxovdan, Dostoyevskidən, Heminqueydən bəhs etdim, suallarını cavablandırdım. O yaşda olmağıma baxmayaraq, onuncu sinif şagirdlərinə ədəbiyyatla bağlı kömək edirdim. Bu hadisə həyatımda ədəbiyyatın necə böyük yer tutduğunu bir daha göstərdi.

“Elə şeylər var ki, onları yalnız insanın özü bilir”

-Ən əziz dostlarınız kimdir? 

-İnsan o qədər səmimi olmalıdır ki, içindəki sirrləri paylaşa bilsin. Dostluq məhz budur.  Amma insan heç vaxt bütün hisslərini tam şəkildə bölüşə bilmir. Elə şeylər var ki, onları yalnız insanın özü bilir. Həyatda bəzən elə sevinclər olur ki, heç kimlə paylaşmaq istəmirsən, elə dərdlər olur ki, bölüşməyə ehtiyac duymursan. Kənddəki dostlarımdan biri - Hüseyn Kazımov məndən 6-7 yaş kiçikdir. Tez- tez zəngləşirik. O, mənim ən əziz dostlarımdan biridir. Allahıma şükür edirəm ki, bu gün də o var və yaşayır. 

Digər bir yaxın dostum olan Çingiz  isə çoxdan dünyasını dəyişib. O, bizim kəndə gəlmiş bir həkimin – İldırım həkimin oğlu idi. Biz eyni məhəllədə yaşayırdıq, bir-birimizlə dərhal dostlaşdıq. Çingiz mənim ən əziz dostlarımdan biri idi. Biz Bakıda birlikdə yaşayırdıq. Lakin o, 63 yaşında – peyğəmbər yaşında dünyasını dəyişdi.

Onun vəfatından sonra özümə elə bir dost tapa bilmədim. Dostu axtarmaq olmur, Tanrı onu insana özü göndərir. Mənim üçün Tanrı yeni bir dost göndərmədi… Çingizin yoxluğundan sonra ona bənzər bir dost tapa bilmədim.

-Jurnalistika sahəsinə gəlişiniz və bu sahədəki ilk düşüncələriniz haqqında nə deyə bilərsiniz?

-Ədəbiyyata olan marağım jurnalistikaya gəlməyimin əsas səbəblərindən biri idi. Hələ altıncı sinifdə oxuyarkən rayonda çıxan “Lenin yolu” qəzetində ilk yazım dərc olunmuşdu.

O yazım səs-küy yaratmışdı. Yazımda məktəbin direktoru haqqında bir məqalə yazmışdım. O vaxt məktəbin direktorunun yaşlı işçiyə odun doğratdırması məsələsinə toxunmuşdum. Bu yazıdan sonra direktor məni yanına çağırdı və dedi: “Sən jurnalist ola bilməzsən, çünki faktı təhrif etmisən”.

Mən çox pərişan olmuşdum. Düşünürdüm ki, doğrudanmı, səhv etmişəm? Direktor izah etdi ki, o şəxs əslində həmin işlərə baxan adamdır və bu işə görə maaş alır. Mən isə bunu fərqli şəkildə qələmə vermişdim.

Mən çıxıb getmək istəyirdim ki, direktor məni yenidən çağırdı və dedi: “Sənin yazı qabiliyyətin var, üslubun xoşuma gəldi. Səndən jurnalist olacaq!”

Beləliklə, jurnalistikaya olan marağım bir təşviqlə daha da gücləndi və mən bu yolda irəliləməyə başladım.

-500-dən çox elmi və publisistik məqalə, jurnalistikaya dair 7 kitabın müəllifisiniz. Bu əsərlərinizdən hansıları sizin üçün xüsusilə əhəmiyyətlidir?

-Yazılarım arasında mənim üçün xüsusi yeri olan bir neçə kitab var. Onlardan biri “Müasir Azərbaycan jurnalistikasının nəzəriyyəsi və təcrübəsi”dir. Bu kitab mənim doktorluq işimin əsasında yazılıb və müstəqillik illərində jurnalistikanın inkişafına həsr olunub. 1990-cı illərdə Azərbaycan jurnalistikası yeni mərhələyə qədəm qoydu və mən bu prosesləri tədqiq edərək kitab şəklində təqdim etdim. 

İkinci belə bir kitab “Çağdaş Azərbaycan nəsrinin inkişaf meyilləri”dir. Bu kitab mənim ən dəyərli elmi əsərlərimdən biridir. 1960-cı illərdə Azərbaycan ədəbiyyatında yeni dalğa yarandı. Bu dövrdə Anar, Elçin, Mövlud Süleymanlı kimi yazıçılar meydana çıxdı və ədəbiyyatda yeni istiqamətlər formalaşdı. Mən bu prosesləri araşdıraraq kitab şəklində çap etdirdim. Bu kitab 1998-ci ildə nəşr olunmuşdu, amma indi yeni əlifbaya uyğunlaşdırılaraq yenidən nəşrə hazırlanır. Yaxın vaxtlarda bu kitabı yeni əlifbada oxuculara təqdim edəcəyik. Jurnalistika mənim həyatımda təkcə bir peşə deyil, həm də bir missiyadır. 

Ədəbiyyat mənə yazı üslubu, jurnalistika isə faktların dəqiq və obyektiv təqdim olunmasını öyrətdi. Hər ikisi mənim üçün çox önəmlidir və bu sahələrdə gördüyüm işlər həyatımın ən dəyərli işləridir.

“Motivasiyam tükənmir”

-Sizə bu sahədə ən çox motivasiya verən nə idi?

-Mənim motivasiyamın heç vaxt tükənmədiyini deyə bilərəm. Çünki motivasiya üçün xüsusi fasilə verməmişəm. Həyatım boyu məni irəli aparan, mənə güc verən müəyyən prinsiplər olub.

İctimai Televiziyaya ilk gəldiyim günü yaxşı xatırlayıram. Mən oraya Yayım Şurasının sədri kimi göndərilmişdim. Televiziyada deyirdilər ki, “Burada Azərbaycan dəyərləri əsas olmalıdır, ictimai maraqlar qorunmalıdır.” Mən isə dedim ki: “Dövlətçiliyi nəvələrimə və övladlarıma qürurla miras qoyuram. Dövlət varsa, vətən varsa, deməli, mənim də motivasiyam var!”

Bu ideoloji dəyərlər mənim ruhumdan gəlirdi. İctimai Televiziyada 12 il işlədim və bu illər ərzində irəli sürdüyüm prinsiplərin həyata keçməsində mühüm rol oynadım. Bu gün də qürurla deyə bilərəm ki, həmin ideyalar hələ də yaşamaqdadır və İctimai Televiziya bu xətti davam etdirir.

Hər dövrün öz motivasiya mənbəyi olur. Bu gün isə bizi ruhlandıran əsas amil Böyük Qələbəmizdir! Bu qələbə qarşısında baş əyirəm. Mən 82 yaşımda bu möhtəşəm zəfəri gördüm. 78 yaşımadək çox hadisələrin şahidi olmuşam, amma heç vaxt Azərbaycanı indiki qədər qüdrətli, başıuca görməmişdim.

Mən hərbçilərimizi, əsgərlərimizi bağrıma basıram, onlara canımı fəda etməyə hazıram. Çünki biz illərdir bu zəfəri gözləyirdik. İndi Azərbaycan dünya miqyasında qalib dövlət və xalq kimi tanınır.

-  Məğlub etdiyimiz düşmən - ermənilər barədə nə fikirdəsiniz? 

- Dünyanın ən alçaq, ən çirkin millətlərindən biri olan ermənilərin törətdikləri vandalizmi heç vaxt unutmaq olmaz. Bir dəfə jurnalistlərdən biri ermənilərlə bağlı yazı yazmışdı. Orada belə bir ifadə var idi: “Ermənilərin əsl adı nədir?”

Məqalədə ermənilərin vəhşiliyini təsvir edən ifadələr yer almışdı. Mən həmin yazını oxuyanda yazının gücünə və müəllifin həqiqəti açıq ifadə etməsinə heyran qaldım.

Bizim kənddə belə bir deyim var: “İtlər sürü halında kəndə girəndə onlara it xılı deyirlər”. Mən bu ifadəni ermənilərə də aid edərdim. Onlar tarix boyu məkrli, xain və vandal olublar. Allah haqqı sevənlərin tərəfindədir!

Odur ki, bayaqkı sualınıza qayıdıram. Mənim motivasiyamın əsas mənbələri – dövlətçilik, vətən sevgisi, milli maraqların qorunması və Böyük Qələbəmizdir! Həyatım boyu bu prinsiplərlə yaşamışam və bu gün də onlara sadiqəm.

- Azərbaycan mediasının hazırkı vəziyyəti və gələcəyi haqqında fikirləriniz nələrdir?

- Azərbaycan jurnalistikası çox qədim tarixə malikdir. Bizim milli mətbuatımızın təməli Zərdabi ilə qoyulub, daha sonra Məmmədağa Şahtaxtlı, Əhməd bəy Ağaoğlu kimi klassik jurnalistlərimiz bu sahənin inkişafına böyük töhfə veriblər. Bu klassiklərin ruhunu arxada qoyub səviyyəsiz yazılar yazmaq olmaz. Çünki onların ruhu bundan inciyər.

Azərbaycan jurnalistikası müxtəlif dövrlərdən keçib. Birinci Qarabağ müharibəsində jurnalistikamız zəif idi — bəlkə də bu, zəif dövlətin özü ilə bağlı idi. Dövlət gücsüz olanda jurnalistika da gücsüz olur. Ancaq İkinci Qarabağ müharibəsində Azərbaycan jurnalistikası inanılmaz bir səviyyəyə çatdı.

Müharibədən bir qədər əvvəl də jurnalistikanın canlanması hiss olunurdu. Xüsusilə, Cəbrayılın və digər ərazilərin azad olunması ərəfəsində jurnalistlər daha fəal işləməyə başladılar. Çünki jurnalistikanın əsas gücü ictimai rəydir. Əgər jurnalistikanın ictimai rəyi yoxdur, deməli, jurnalistikanın özü də yoxdur. İkinci Qarabağ müharibəsində Azərbaycan jurnalistləri birləşdi, bütün dünyaya səsləndi, haqq səsimizi çatdırdı.

44 günlük müharibə dövründə jurnalistlərimiz həm ön cəbhədə, həm də informasiya cəbhəsində böyük şücaət göstərdilər. Jurnalist şəhidlərimiz var! Mən bunu gördükcə həm qürur duydum, həm də narahat oldum. Onlar atəş altında, təhlükə içində Azərbaycanın haqq səsini dünyaya çatdırırdılar. Bu, jurnalistikanın gücünün və millət sevgisinin ən böyük göstəricisidir.

Bu gün Azərbaycan mediasının istər iqtidaryönlü, istər müxalifət yönlü qolları milli maraqlara xidmət edir. Ancaq bəzi narahatlıqlarımız da var. Xüsusilə, sosial media sahəsində. Biz bu sahədə ciddi maarifləndirmə işi aparmalıyıq. Çünki Azərbaycan bu gün dünyanın geosiyasi xəritəsində çox həssas bir mövqedədir. Hər bir vətəndaş, xüsusilə jurnalistlər bu reallığı nəzərə almalıdır.

“Azərbaycan jurnalistikası təkcə Qərb mediasını örnək götürməməlidir!”

-Gənc jurnalistlərə və tədqiqatçılara hansı məsləhətləri verərdiniz?

-Gənc jurnalistlərə ən böyük tövsiyəm budur: Azərbaycan jurnalistikası təkcə Qərb mediasını örnək götürməməlidir! Müstəqillik qazandıqdan sonra biz Qərb jurnalistikasına çox meyilləndik. O dövrdə mən də Qərb jurnalistikası ilə bağlı çox araşdırmalar apardım. Kitablarımda Britaniya, Fransa və Rusiyanın jurnalistikasını təhlil etmişəm. Bizə bu ölkələr jurnalistikanın prinsiplərini öyrətməyə çalışırdı. Ancaq nə baş verdi?

Son illərdə, xüsusilə Rusiya-Ukrayna müharibəsindən sonra, Qərb jurnalistikasının gerçək siması açıldı. Məlum oldu ki, onlar öz jurnalistlərini azad, obyektiv kimi təqdim etsələr də, əslində, hamısı öz ölkələrinin ideoloji maraqlarına xidmət edir. Yəni, bizə fərqli şey öyrətməyə çalışsalar da, özləri tamamilə başqa cür davranırlar.

Bu, bizə nəyi göstərdi? Bizim ən böyük nümunəmiz Azərbaycan klassik jurnalistikası olmalıdır! Gənc jurnalistlər Üzeyir Hacıbəylini, Cəlil Məmmədquluzadəni, Ömər Faiq Nemanzadəni, Əhməd bəy Ağaoğlunu oxumalıdırlar. Sonra buradan başlayaraq Məhəmməd Səid Ordubadiyə, Məmməd Araz və Anar kimi böyük qələm sahiblərinə qədər gəlib çıxmalıdırlar.

Jurnalist üçün vətən sevgisi və peşəkarlıq əsasdır. Ona görə də, gənc jurnalistlərə yeganə tövsiyəm budur: Azərbaycan jurnalistikasının klassik irsinə sahib çıxın!

-Azərbaycanda mətbuatın 150 illik tarixini nəzərdən keçirərkən, bu müddət ərzində baş verən ən əhəmiyyətli hadisələr və dəyişikliklər hansılardır?

-Azərbaycan jurnalistikasının ən böyük hadisəsi onun yaranma nöqtəsidir. Milli jurnalistikamızın başlanğıcı Həsən bəy Zərdabinin fəaliyyəti ilə qoyulub. Düzdür, Azərbaycan ərazisində mətbuatın daha erkən nümunələri də olub, lakin “Əkinçi” qəzeti (1875) ilə milli jurnalistikamızın əsası qoyuldu. Zərdabi jurnalistikanın vicdanlılıq, qərəzsizlik və obyektivlik kimi əsas prinsiplərini formalaşdırdı. Sonra 1906-cı ildə Cəlil Məmmədquluzadə və “Molla Nəsrəddin” jurnalının yaranması Azərbaycan mətbuatında yeni dövr açdı. Cəlil Məmmədquluzadə təkcə bir jurnalist deyildi— o, Azərbaycan milli düşüncəsi, milli bayrağımız idi. Onun ideyaları bu gün də yaşayır.

Növbəti mühüm hadisə Üzeyir Hacıbəylinin jurnalistika sahəsindəki fəaliyyəti idi. O, təkcə musiqiçi deyil, həm də ictimai fikir adamı, milli ruhun qoruyucusu idi. Ardınca Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə (1918-1920) “Azərbaycan” qəzeti nəşr olunmağa başladı. Bu qəzet ilk müstəqil dövlətimizin informasiya tribunası oldu.

Sovet dövründə jurnalistika müəyyən məhdudiyyətlər içində olsa da, Azərbaycan mətbuatı öz dilini və üslubunu formalaşdırdı. Sovet senzurasına baxmayaraq, Azərbaycan ədəbi dili və jurnalistika üslubu məhz bu dövrdə sistemləşdi. Sovet dövrünün jurnalistikası milli azadlıqdan uzaq idi, lakin milli-mənəvi dəyərləri qorumaq üçün müəyyən səylər göstərilirdi.

Azərbaycan 1991-ci ildə müstəqilliyini elan etdikdən sonra jurnalistika tam yeni mərhələyə qədəm qoydu. Müstəqil Azərbaycan dövlətinin ilk qanunlarından biri “Kütləvi informasiya vasitələri haqqında qanun” oldu. Bu, ölkəmizdə azad mətbuatın formalaşmasının hüquqi əsaslarını yaratdı.

1998-ci ildə Ümummilli lider Heydər Əliyevin fərmanı ilə senzura tamamilə ləğv edildi. Bu, Azərbaycan jurnalistikası üçün yeni dövrün başlanğıcı oldu.

Azərbaycan jurnalistikası özünün ən böyük gücünü İkinci Qarabağ müharibəsi zamanı göstərdi. 44 günlük Vətən müharibəsi dövründə jurnalistlər həm cəbhədə, həm informasiya müharibəsində böyük rol oynadılar.

Prezident İlham Əliyevin xarici jurnalistlərə verdiyi müsahibələr dünya mediasında Azərbaycan reallıqlarını əks etdirdi. Bu müsahibələr Azərbaycan diplomatiyasının və informasiya siyasətinin uğurunu göstərdi.

Bu hadisələrdən sonra, mən də Prezidentə açıq məktub yazaraq, onun diplomatik bacarığını və Azərbaycan mətbuatına verdiyi töhfələri ifadə etdim. Bu yazı “525-ci qəzet”də dərc olundu.  Həmçinin bir çox mətbuat orqanında yayımlandı.

Azərbaycan jurnalistikası uzun bir inkişaf yolu keçib. Zərdabidən başlayan milli mətbuatımız bu gün dünyaya öz haqq səsini çatdıran güclü bir informasiya vasitəsinə çevrilib.  Bizim jurnalistlərimiz tarixi mirası qoruyaraq, Azərbaycan dövlətçiliyinin informasiya sütununu təşkil edirlər.

Maral Şahverdili

Nihat Tahirov