Suriya hadisələrinin keçmişi, bu günü və gələcəyi

Bu gün Suriyada baş verən hadisələri anlamaq üçün, onun keçmişini bilmək lazımdır. Bu, bizə gələcəyi də görməyə imkan yaradır.

Sual 1. ABŞ nədən “ərəb baharı” layihəsinə start verdiyi halda, onu birdən durdurdu? Yəni, ABŞ nədən Suriyada Bəşər Əsəd rejimini saxlamaqla, öz layihəsindən imtina etdi? 

"Ərəb Baharı"nın başlandığı dövr (2010-2011) ərzində ABŞ və digər Qərb ölkələri Orta Şərqdəki avtoritar rejimlərin dəyişdirilməsini və demokratiyanın inkişafını dəstəkləyirdilər. Lakin, Suriyadakı vəziyyətə gəldikdə, ABŞ-ın əvvəlki mövqeyindən geri çəkilməsi və Bəşər Əsədin hakimiyyətini qorumağa yönələn siyasətinin səbəbləri bir neçə əsas faktora dayanırdı:

- ABŞ-ın Suriyadakı əsas məqsədi əvvəllər Bəşər Əsədin yıxılmasını təmin etmək olsa da, zamanla bu məqsədin gerçəkləşməsi daha çətin oldu. 2011-ci ildən sonra, ABŞ-da və beynəlxalq aləmdə, müxalifət qüvvələrinin tam olaraq nəzarətə götürə biləcəyinə dair şübhələr yarandı. Əsədin rejiminin yıxılmasının digər problemlərə yol açacağına dair narahatlıqlar artdı. Məsələn, Suriyadakı müxalifətin çoxu, xüsusilə də "İxvan əl-Müslimin" və digər İslamçı qrupların rəhbərləri, ABŞ-ın maraqları ilə uyğun gəlmirdi, və bu müxalifətlərin güclənməsi ABŞ üçün əlavə təhlükə yaratmaq potensialına malik idi.

- İsrailin mövqeyi də bu məsələdə mühüm rol oynayır. İsrail, Yaxın Şərqdəki islamçı rejimlərin və hərəkatların artan təsirini təhlükə olaraq görür. ABŞ-ın Suriyada Əsəd rejimini yıxması, bölgədə qeyri-sabitliyə səbəb ola bilərdi və bu da İsrailin təhlükəsizliyinə zərər verə bilərdi. Əsədin rejimi, bir çox baxımdan, İsrailə qarşı daha az təhdid yaratmağa davam edirdi. Bunun əvəzində, daha demokratik və müxalifət rəhbərliyində bir hökumət, İsrailə qarşı daha çox düşmənçilik göstərə bilərdi.

- İraqda baş verənlər, ABŞ üçün böyük bir dərs oldu. 2003-cü ildəki İraq işğalı, ABŞ-ın Orta Şərqdəki daha geniş müdaxilələrinin nəticələrinə də təsir etdi. İraqın işğalı, bir tərəfdən, əhalinin müqavimətini və etnik-konfessional qarşıdurmaları artırmış, digər tərəfdən isə regionda qeyri-sabitliyi daha da dərinləşdirmişdi. Bu təcrübə, ABŞ-ı Suriyada daha ehtiyatlı olmağa vadar etdi. Əsədin yıxılması ilə nəticələnəcək hər hansı bir boşluq, Suriyada İŞİD və digər ekstremist qrupların hakimiyyətə gəlməsinə səbəb ola bilərdi, bu isə ABŞ-ın və regionun maraqları ilə ziddiyyət təşkil edirdi.

- Misirdə Muhəmməd Mursinin 2012-ci ildə prezident seçkilərində qalib gəlməsi ABŞ üçün müəyyən narahatlıq yaratdı. Mursi, İxvan əl-Müslimin hərəkatının üzvü və lideri idi, bu da onun hakimiyyətə gəlməsini ABŞ və digər Qərb ölkələri üçün arzuolunmaz etmişdi. İxvan əl-Müslimin, xüsusilə Orta Şərqdə siyasi islam ideologiyasını müdafiə edən bir hərəkatdır. Onun əsas məqsədi, İslamın prinsiplərini siyasi hakimiyyətdə tətbiq etmək və demokratik seçkilərlə icra edilən dövlət quruluşunu yeritmək idi. Lakin, ABŞ və digər Qərb ölkələri üçün, bu cür bir ideologiya — xüsusilə də dini mühafizəkar və islamçı rejimlər — regionda sabitlik və iqtisadi əməkdaşlıq üçün təhdid yarada bilərdi.

- Misirdə Mursinin hakimiyyətə gəlməsi, xüsusilə İsraillə olan münasibətləri narahat edirdi. Mursi və İxvan əl-Müsliminin liderləri, əvvəlki prezident Hüsnü Mübarəkin rejiminə nisbətən daha sərt və İsrailə qarşı mənfi mövqeyə malik ola bilərdilər. Mursi, Misirə rəhbərlik etdiyi müddət ərzində İsraillə münasibətlərini sınağa çəkdi və xüsusilə Qəzza zolağındakı HƏMAS təşkilatına dəstək verməkdən çəkinməyib. ABŞ və İsrailin təhlükəsizlik maraqları, Mursinin liderliyində potensial bir problem yarada bilərdi.

- ABŞ, Orta Şərqdəki dövlətlərdə demokratiyanın bərqərar olmasını əslində istəmirdi. Mursinin seçilməsi, demokratiyanın ön plana çıxması olaraq qəbul edilsə də, ABŞ üçün, bu hərəkatın daha sonra regionda güclənməsi, geosiyasi və təhlükəsizlik maraqları baxımından narahatlıq doğururdu.

- Misirdə Mursinin hakimiyyətə gəlməsi, həmçinin ideoloji və siyasi cəhətdən regionda daha geniş bir təsirə sahib olan Türkiyənin və Qətərin İxvan əl-Müsliminə verdiyi dəstəklə sıx bağlı idi. Bu dövlətlər, Orta Şərqdəki siyasi və iqtisadi təzyiqləri daha çox islamçı və demokratik yönümlü hökumətlərin tərəfini tutaraq balanslaşdırmağa çalışırdılar. ABŞ isə bu mövqedən narahat idi, çünki bu, Orta Şərqdəki mövcud balansı poza bilərdi.

- Mursinin hakimiyyətə gəlməsi, digər Orta Şərq ölkələrindəki islamçı hərəkatlar üçün nümunə ola bilərdi. Misir, bölgədəki ən böyük ərəb ölkəsi olaraq, bu dəyişikliklərin təsirini böyük ölçüdə yayırdı. ABŞ üçün, Misirdə islamçıların hakimiyyətə gəlməsi, bütün Yaxın Şərqdə islamçı rejimlərin daha da güclənməsinə və Qərbin siyasi təsirinin zəifləməsinə yol aça bilərdi.

Sual 2. ABŞ başlatdığı GME (Greater Middle East Project) layihəsində yanlışlığa yol verdiyini anlayandan sonra, niyə onun qarşısını almaq vəzifəsini NATO-da olmayan Rusiyaya tapşırdı?

- ABŞ və Rusiya arasında uzun müddətdir davam edən soyuq müharibə və ideoloji münaqişələr olsa da, bu iki güc çox zaman strateji maraqlarına xidmət edən əməkdaşlıq yolunu tuturlar. Suriyada Bəşər Əsəd rejiminin qorunması məsələsində, ABŞ və Rusiyanın fərqli maraqları olsa da, hər iki ölkənin sabitliyi təmin etməsi məqsədilə əhəmiyyətli məqamlar var idi.

- ABŞ, Bəşər Əsədin devrilməsinin daha çox radikal islamçıların hakimiyyətə gəlməsinə səbəb olacağına inanırdı. Rusiyanın Suriyaya müdaxiləsi, öz növbəsində, bu cür radikal qrupların güclənməsinin qarşısını almaq məqsədi güdürdü.

- Suriya, coğrafi olaraq İranın təsirini artıran və Rusiyanın Aralıq Dənizinə çıxışını təmin edən mühüm bir ölkədir. ABŞ-ın əsas məqsədi, Suriyadakı sabitliyi qorumaq və ABŞ-ın müttəfiqlərini (xüsusilə İsrail və Səudiyyə Ərəbistanı) təhlükəsizliyini təmin etmək idi. Lakin, hərbi müdaxilənin daha çox qeyri-sabitliyə səbəb ola biləcəyini və daha geniş bir müharibəyə yol aça biləcəyini görərək, ABŞ bu məsələni Rusiyaya tapşırmağı seçdi. ABŞ, hərbi müdaxiləni azaltmağa və diplomatik həll yollarını axtarmağa çalışdı, lakin bu, Rusiyanın mövqeyinin güclənməsinə və Bəşər Əsədin rejiminin qorunmasına yol açdı.

- Bəşər Əsədin hakimiyyətini qorumaq üçün Rusiyanın müdaxiləsi həm də İranın təsirini artıran bir faktor oldu. ABŞ və onun müttəfiqləri, bölgədəki şiə nüfuzunun artmasına qarşı mübarizə aparırdılar və bu səbəbdən, Suriyada İranın güclənməsini əngəlləmək üçün Rusiya ilə əməkdaşlıq etməyi seçdilər. Bu zaman ABŞ, İranın Yaxın Şərqdəki ideoloji və hərbi təsirinin artmaması üçün Rusiya ilə dolaylı əməkdaşlıq etməyi üstün tutdu.

- İsrailin təhlükəsizliyi ABŞ üçün böyük bir prioritet olaraq qalır. Suriyada Bəşər Əsəd rejiminin mövcudluğu, İsrail üçün müəyyən təhlükəsizlik təmin edirdi, çünki bu rejim radikal islamçı qrupların və İsrailə qarşı düşmən ölkələrin hakimiyyətə gəlməsinin qarşısını alırdı. ABŞ, Bəşər Əsədin mövcudluğunu İsrailin təhlükəsizliyi üçün daha stabil bir yanaşma olaraq qəbul etdi. Buna görə də, İsrailin narahatlığını nəzərə alaraq, ABŞ Rusiyaya bu məsələdə dəstək verərək Suriyadakı vəziyyətin daha geniş bir regional müharibəyə çevrilməsinin qarşısını almağa çalışdı.

- Suriya, enerji resursları və neft tranzit marşrutları baxımından da mühüm bir regiondur. ABŞ, Suriyadakı enerji siyasətini tamamilə öz nəzarətində saxlamaq istəsə də, bu, Rusiya ilə əməkdaşlıq edərək həyata keçirmək daha uyğun hesab edildi. Rusiya, Suriyadakı hərbi mövcudluğunun güclənməsi ilə Aralıq Dənizinə çıxışını təmin edirdi. Bu, həm Rusiya üçün, həm də ABŞ üçün strateji əhəmiyyət kəsb edirdi.

ABŞ, Suriyada Bəşər Əsəd rejimini qorumaq və geosiyasi məqsədlərini davam etdirmək üçün Rusiyanı bu prosesə daxil etməyi seçdi. Bu qərar, ABŞ-ın diplomatik yanaşma, hərbi müdaxilənin azaldılması və regional sabitliyin qorunması məqsədi ilə əlaqəli idi. ABŞ, Rusiyanı bu məsələdə əhəmiyyətli bir tərəfdaş kimi görərək, Suriyada baş verən münaqişəni daha idarəolunan bir şəkildə nizamlamış oldu. Lakin, bu yanaşma, bölgədəki güc balansını dəyişərək, Rusiya və İranın artan təsirinə yol açdı. 

Nəzərə almaq lazımdır ki, bunlar demokratların hakimiyyəti dövründə, xüsusilə Barak Obama administrasiyasının dövründə baş verirdi.

Sual 3. Bəs, niyə ABŞ NATO üzvü olan Türkiyəyə bu işi həvalə etmədi? 

- Türkiyə, Yaxın Şərqdə çox önəmli bir regional güc olsa da, onun müstəqil və bəzən ABŞ-ın maraqları ilə üst-üstə düşməyən siyasəti, ABŞ-ı ondan ehtiyat etməyə sövq etmişdir. Suriyadakı münaqişəyə və xüsusən də PKK və YPG məsələlərinə dair Türkiyənin yanaşmaları ABŞ ilə mübahisəli olmuşdur. ABŞ, YPG ilə əlaqələrini IŞİD-ə qarşı mübarizə adı altında qurmuş, lakin Türkiyə bu təşkilatı PKK-nın bir uzantısı olaraq görür və onlara qarşı sərt tədbirlər görür. Türkiyənin Suriyadakı siyasəti, Bəşər Əsədin devrilməsini dəstəkləyən və öz milli təhlükəsizliyinə dair hərbi əməliyyatları həyata keçirən bir yanaşma təklif etdiyi üçün, ABŞ-ın bu məsələyə müdaxiləsi riskli ola bilərdi. ABŞ və Türkiyə arasında yaranan bu qarşıdurmalar, ABŞ-ın Türkiyəni Suriyadakı vəziyyətlə bağlı əhəmiyyətli bir rol oynamağa cəlb etməsinin qarşısını almışdır.

- Türkiyə, ABŞ və NATO üzvü olsa da, xüsusilə Ərdoğan hökumətinin Rusiyaya yaxınlaşması və S-400 raket müdafiə sisteminin alınması kimi qərarları, ABŞ və Türkiyə münasibətlərini gərginləşdirmişdir. Həmçinin, Türkiyə həm İran, həm də Rusiya ilə müəyyən əməkdaşlıq sahələrində maraq göstərir. ABŞ-ın Suriyadakı münaqişəyə müdaxilə etmək istəyərkən Türkiyəni seçməməsi, Türkiyənin müstəqil geosiyasi qərarlarını nəzərə alaraq, bölgədəki güc balansını dəyişdirməkdən çəkinmək anlamına gəlir. ABŞ, Türkiyə ilə strateji müttəfiqlik münasibətləri olsa da, Suriyada bu əməkdaşlığın daha çox təhlükə yaratma ehtimalını nəzərə almışdır.

- Türkiyə, Suriyadakı vəziyyətə müstəqil yanaşaraq, xüsusilə “Fırat Qalxanı” və “Zeytin Budağı” kimi əməliyyatlar həyata keçirərək öz maraqlarını qoruyurdu. Lakin ABŞ, Türkiyənin Suriyada öz ərazilərini genişləndirməsini və radikal islamçıların hakimiyyətə gəlməsini təmin etməmək üçün müstəqil olaraq Rusiyanı və İranı müttəfiq kimi istifadə etdi.

- İsrail, Türkiyənin Suriyadakı hərbi əməliyyatlarını dəstəkləmədiyi halda, Bəşər Əsədin rejiminin qalmasının İsrailin təhlükəsizliyinə daha uyğun olduğunu görürdü. İsrail, Bəşər Əsədin qaldığı müddətdə Suriya ilə birbaşa münaqişəyə girməməyə üstünlük verirdi. ABŞ, İsrailin bu ehtiyaclarını nəzərə alaraq, Suriyada Bəşər Əsədin rejiminin saxlanılmasını daha çox dəstəkləmişdi.

- Türkiyə və Qətər, İxvan əl-Müsliminin ideoloji və maliyyə mərkəzləri olaraq ABŞ-ın maraqları və İsrailin təhlükəsizliyi üçün ciddi bir təhlükə yaradır. Bu səbəbdən, ABŞ, Türkiyə və Qətər ilə olan münasibətlərini ehtiyatla tənzimləməyə çalışmış, xüsusilə Yaxın Şərqdəki hakimiyyət dəyişiklikləri və İslami hərəkatların inkişafı məsələlərində daha geniş geosiyasi balansı qorumağa çalışıb.

Sual 4. ABŞ niyə Yaxın Şərqdə demokratiya istəmir?

- Əgər bölgədə demokratik rejimlər hakimiyyətə gəlsəydi, bu rejimlərin İsrailə qarşı münasibətinin dəyişməyəcəyi çox ehtimal olunurdu. Çünki Yaxın Şərqdəki demokratiklər çox zaman İslam dünyasında demokratik prinsiplərə əsaslanmaqla yanaşı, İsrailin işğalçı siyasətinə qarşı durma mövqeyini dəstəkləyirlər. Bu, həmçinin Fələstin məsələsinin həllinə dair vədlərlə bağlıdır. Demokratik rejimlər xalqın əhəmiyyətli bir hissəsinin İsrailə qarşı mənfi mövqe nümayiş etdirməsini nəzərə alaraq, İsrailin varlığı ilə bağlı mübahisəli mövqelərini dəyişdirməyi çətinləşdirərdi. Həmçinin, İslamçı müxalifətlərin hakimiyyətə gəlməsi, bölgədəki siyasi İslamın böyüməsi İsrailin varlığını daha da təhdid edə bilərdi.

- Suriyada Bəşər Əsədin hakimiyyətinin qorunması, Rusiyanın və ABŞ-ın dəstəyi ilə mümkün olmuşdur, çünki hər iki dövlətin geosiyasi maraqları Suriya üzərində dominantlıqlarını saxlamağa yönəlibdir. Rusiyanın Suriyadakı mövcudluğu, həmçinin İsrailin təhlükəsizliyinə də təsir edir, çünki Rusiyanın Yaxın Şərqdəki təsiri, İsrailin strateji planlarını dəyişdirməkdədir. Həmçinin, Bəşər Əsədin mövqeyi, müəyyən bir nöqtədə, İsrailin təhlükəsizliyinə xidmət edən mülayim siyasətlərə səbəb olur, çünki Suriyanın bəzi ehtiyacları və təhdidləri ABŞ və İsraillə razılaşdırılmaqla daha etibarlı şəkildə idarə olunur.

 Sual 5. ABŞ, Suriyada və Yaxın Şərqdə Rusiya ilə yanaşı İranın da güclənməsinə niyə şərait yaradırdı?

- İranın Yaxın Şərqdəki güclənməsi, bəzən ABŞ-ın müəyyən strateji maraqlarına xidmət edə bilər. Əslində, ABŞ uzun illərdir İranı regiondakı ən böyük geosiyasi təhdid olaraq görüb. Ancaq ABŞ, İranın bölgədəki gücünü müəyyən dərəcədə möhkəmləndirmək və bölgə üzrə balansı qorumaq məqsədilə onun bəzi fəaliyyətlərinə göz yuma bilər. İranın bölgədəki müəyyən dövlətlərə təsirinin artırması, ABŞ-ın regional hegemonluğu və digər ölkələr arasında bölgə balansını qorumağa xidmət edir. Bu vəziyyət, ABŞ-ın özünün təhlil etdiyi geosiyasi maraqlarına uyğunlaşır.

- ABŞ, İranın bəzi hallarda Rusiyanın təsirini azaltmaq üçün istifadə edilə biləcəyini də nəzərə alıb. Hətta İranın Suriya ilə bağlı hərəkətləri, ABŞ-ın bəzi strateji məqsədlərinə xidmət edir, çünki İranın və Rusiyanın təbii olaraq bir-birinə qarşı olan regional təhdidləri, ABŞ üçün müəyyən balansın qorunmasına imkan yaradır. ABŞ, İranı Rusiyanın təsir dairəsindən kənarda saxlamağa və ya onunla müttəfiq olmaq üçün müəyyən məqamlarda İranın mövqeyini gücləndirməyə çalışır.

- İran Aralıq dənizinə çıxışı olan "şiə koridoru" yaratmaq istəyirdi ki, bu da Suriya, İraq və Livan vasitəsilə Avropaya doğru gedən bir yol açmaq idi. Bu yolla İran yalnız regional təsirini artırmaqla qalmır, həmçinin Avropaya iqtisadi və enerji ixracını da asanlaşdırırdı. ABŞ-ın bu prosesdə müəyyən səviyyədə iştirak etməsi və İranın bu gücünü artırması, geosiyasi qərarlar əsasında qəbul edilə bilər. İranın Şiə koridoru planı, təbii olaraq ABŞ-ın maraqlarına uyğun olmasa da, onu müvəqqəti olaraq bölgə üzərindəki güc tarazlığında tənzimləyici rol kimi qəbul etmək mümkündür.

- ABŞ-ın Suriyada İranın və Rusiyanın güclənməsinə müəyyən dərəcədə şərait yaratması, çoxşaxəli geosiyasi və strateji məqsədlərlə əlaqəlidir. Bəzi hallarda ABŞ regiondakı balansı qorumaq, Rusiyanın və İranın təsirini müəyyən dərəcədə tənzimləmək, həmçinin öz mövqeyini bölgədə qorumaq üçün İranın güclənməsinə zəruri şərait yaratmışdır.

- Fransa və İranın Suriyada Bəşər Əsədin yanında olmaları, Suriya və Yaxın Şərqdəki regional mübarizədə hər iki ölkənin öz strateji maraqlarını güdməsi ilə əlaqədardır. İran Suriya ilə əlaqələrini möhkəmləndirərək "şiə koridoru" yaratmağa çalışırdı. Bu koridor, İranın öz ideoloji və iqtisadi maraqlarını gücləndirməsi üçün çox əhəmiyyətli idi. İran, Suriyadakı Bəşər Əsəd rejimini qorumaqla həm də Şiə müsəlmanlarının təsirini Yaxın Şərqdə daha da genişləndirməyə çalışırdı. Bununla yanaşı, İran Aralıq dənizinə çıxışı təmin etmək və Avropayla iqtisadi əlaqələr qurmaq istəyirdi. Rusiya, digər tərəfdən, Yaxın Şərqdəki təsirini artırmaq və enerji resurslarına nəzarət etmək məqsədini güdürdü. Aralıq dənizinə çıxış əldə etməklə həm Yaxın Şərqdəki gücü, həm də enerji yollarına nəzarəti əlində saxlamağa çalışırdı. Bununla yanaşı, Rusiya, münaqişədəki əsas oyunçulardan biri olaraq, SSRİ-nin qlobal oyunçu statusunu bərpa etməyə çalışırdı.

- ABŞ, İran və Rusiyanın Yaxın Şərqdəki güclənməsi ilə əlaqədar öz geosiyasi maraqlarını nəzərə alaraq, bu güclərin İsrailə olan təsirini azaltmaq üçün hərəkət etməyə davam edirdi. ABŞ-ın bu cür siyasət yürütməsi, İsrailin təhlükəsizliyinin təmin edilməsi ilə sıx bağlı idi. Hətta Rusiya və İranın bölgədəki təsirinin artması belə, İsrailin mövqeyini daha da gücləndirə bilərdi, çünki bu vəziyyət, İsrailin regional güclərlə balansını qorumağa və bu güclər arasında əhatə olunmasına səbəb ola bilərdi.

- Rusiyanın və İranın Suriyadakı fəaliyyətləri, regionda təsirli bir oyunçu olmaq, həmçinin enerji yollarına və siyasi nüfuza nəzarət etmə məqsədini güdür. ABŞ-ın diplomatik siyasəti isə öz geosiyasi və geoiqtisadi maraqlarını qorumağa xidmət edirdi, xüsusən də İsrailin təhlükəsizliyi məsələsi üzərində qurulmuşdu. Bu kompleks münasibətlər, Yaxın Şərqdəki geopolitik güc mübarizəsinin necə dəyişdiyini və gələcəkdə nə kimi nəticələrə yol açacağını göstərir.

Sual 6. Bu geosiyasi reallıq İsrailin maraqlarına cavab verirdi?

- Suriyada Bəşər Əsədin hakimiyyəti müəyyən mənada İsrailin maraqlarına cavab verirdi. Çünki Bəşər Əsədin hakimiyyətdə qalması, Suriya ilə İsrail arasında mövcud olan nizamsız və qeyri-stabil vəziyyəti qoruyub saxlayırdı. Əsədin hakimiyyəti ilə, Suriya İsraillə olan sərhədində tamamilə stabil və ciddi hərbi təhdid yaratmırdı. Əksinə, Suriya ilə İsrail arasında qeyri-rəsmi münasibətlər və Suriya rejiminin zəifliyi İsrail üçün daha əlverişli idi.

- ABŞ, İsrailin müttəfiqi olaraq, bu cür geosiyasi vəziyyətlərdə İsrailin təhlükəsizliyini qorumağa çalışan bir siyasət izlədi. ABŞ-ın İranın və Rusiyanın Yaxın Şərqdəki təsirini məhdudlaşdırmaq üçün apardığı siyasət, İsrailin maraqlarına uyğun idi. ABŞ, İsrailin müstəqilliyinin və təhlükəsizliyinin təmin edilməsini prioritet olaraq qəbul edir və bunun üçün İranın nüvə proqramı və Şiə təsiri kimi məsələlərə qarşı ciddi sanksiyalar tətbiq etmişdi.

- İsrailin maraqları baxımından, Bəşər Əsədin rejiminin qorunması bir qədər qarışıq nəticələrə səbəb ola bilərdi. İranın və Rusiyanın Suriyada güclənməsi, İsrailin təmkinli təhlükəsizliyi və geopolitik maraqları ilə ziddiyyət təşkil edir. Lakin digər tərəfdən, Bəşər Əsədin mövqeyinin möhkəmlənməsi, Suriya ilə İsrail arasındakı gərginliyin nisbətən sabit qalması və İsrailin öz sərhədləri boyunca daha çox təhlükəsizlik təmin etməsi kimi müsbət təsirlər də var idi. Bu baxımdan, İsrailin Yaxın Şərqdəki vəziyyətə qarşı daha çox güvənli bir yanaşma sərgilədiyi və Suriya ilə bağlı strateji qərarlarında müəyyən məqamlarda ABŞ və digər müttəfiqlərlə uyğunlaşdığı məlumdur.

- İran, Şiə İslamının regional mərkəzi olaraq çıxış edir və öz ideologiyasını Şiə-Sünni münaqişəsi üzərində qurur. Şiə ideologiyasının yayılması, İranın Hizbullah və İraq, Suriya kimi ölkələrdəki proksi qüvvələri ilə güclənməsi, İsrailin maraqlarına ziddir. İranın Şiə koridoru yaratmaq planı, Avropaya iqtisadi və strateji yol açmaq məqsədilə, İsrailin təhlükəsizliyinə və Yaxın Şərqdəki mövqeyinə mənfi təsir göstərə bilər. İsrail, İranın bu təsirini zəiflətmək və öz gücünü artırmaq üçün həm regional müttəfiqləri (əsasən Səudiyyə Ərəbistanı kimi) həm də qlobal müttəfiqləri (ABŞ, Fransa, Böyük Britaniya) ilə əməkdaşlıq edir.

- İran, Yaxın Şərqin enerji resurslarına nəzarət etmək istəyir, xüsusən də Aralıq dənizi vasitəsilə Avropaya açılan yolları ələ keçirməyi məqsəd qoyur. İsrail, bu enerjinin nəzarətinin İranın əlində olmasını istəmir, çünki bu, həm regional, həm də qlobal iqtisadiyyatın sabitliyinə ciddi təsir edə bilər. Əgər İran bu resurslara hakim olarsa, İsrailin mövqeyi daha da zəifləyər, çünki enerji təchizatı və geosiyasi üstünlüklər bölgənin güclü dövlətləri üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir.

Sual 7. Yaxın günlərdə Rusiya və İranın Suriyadan geri çəkilməsi, Bəşər Əsədin hakimiyyətinin sona çatması və islamçı müxalifətin hakimiyyətə gəlməsi, ABŞ planlarının pozulması demək deyilmi? Əgər ABŞ bu yeni plana dəstək vermişsə, onda niyə əvvəllər buna imkan vermirdi?

- ABŞ seçkilərindən sonra ABŞ, Rusiyanı Suriyada saxlayan maddi dəstəyi geri çevirmiş və Rusiya mexaniki olaraq bölgəni tərk etməyə məcbur olmuşdur. Çünki Ukrayna savaşından sonra Rusiyanın hərbi-texniki baxımdan zəifləməsi, başqa bir çıxış yolu qoymamışdır. Rusiya Suriyanı tərk etdikdən sonra, İranı da oranı tərk etməsi təbii idi. Çünki İran Suriyada təkbaşına müqavimət göstərmək iqtidarında deyildir. Buna görə də, İran Suriyadan geri çəkilməli və öz proksilərindən imtina etməli idi. Biz artıq, İsrailin bu proksiləri asanlıqla bir-bir aradan götürdüyünü müşahidə edirik. Çünki onlar, arxada maddi və hərbi dəstəkdən məhrum olublar.  

- Bu vəziyyətin ABŞ-ın planlarına ziddiyyət yaratması mümkündür, çünki ABŞ əvvəlki dövrlərdə bu tip dəyişikliklərə qarşı çıxırdı. İslamçı müxalifətin hakimiyyətə gəlməsi, ABŞ-ın İsrail və Səudiyyə Ərəbistanı ilə olan strateji münasibətlərinə təhlükə yaratmaq potensialına sahibdir.

- Bəşər Əsədin hakimiyyətinin sona çatması və islamçıların hakimiyyətə gəlməsi, ABŞ-ın İsrailin təhlükəsizliyinə və regiondakı enerji resurslarına nəzarət etmə arzusuna uyğun gəlmir. Bu dəyişikliklər, ABŞ-ın əvvəlki dövrdəki geosiyasi planlarının pozulması və yenidən qiymətləndirilməsi deməkdir.

Sual 8. Əgər yeni durum ABŞ-ın maraqlarına cavab vermirsə, o zaman kimin maraqlarına cavab verir?

- Türkiyə, Yaxın Şərqdə öz geosiyasi maraqlarını qorumaq və bölgə üzərində təsir əldə etmək istəyir, lakin bu məqsədə təkbaşına çatması çox çətin ola bilər. Beynəlxalq müttəfiqlərlə əməkdaşlıq, regiondakı digər güclərlə balanslı əlaqələr qurmaq və diplomatik çeviklik Türkiyənin bu məqsədlərə çatmasına kömək edən əsas vasitələrdir. Türkiyənin yalnız öz maraqları ilə hərəkət etməsi, regional və beynəlxalq gərginlikləri artıraraq öz mövqeyini zəiflədə bilər. Buna görə də, Türkiyə, güclü müttəfiqlərlə əlaqələrini saxlamağa və diplomatik və hərbi vasitələrdən balanslı şəkildə istifadə etməyə çalışmalıdır. Türkiyənin belə müttəfiqlərindən biri Böyük Britaniya ola bilər. 

- Əgər Suriyada və Yaxın Şərqdəki mövcud vəziyyət ABŞ-ın geosiyasi maraqları ilə uyğun gəlmirsə, bu, Böyük Britaniyanın özünün müstəqil geosiyasi maraqlarına uyğun bir plan hazırlaya biləcəyini göstərir. Bu halda, Böyük Britaniya, Suriyanın gələcəyi ilə bağlı daha çox öz yanaşmalarını tətbiq etməyə cəhd edə bilər, məsələn, Rusiyanın və İranın Yaxın Şərqdəki rolunu daha çox məhdudlaşdırmaq məqsədilə bölgədə diplomatik manevrlərini artırmaq.

- Böyük Britaniya planı, ABŞ planından fərqli bir geosiyasi yanaşma təqdim edə bilər, amma bu, həm də ABŞ ilə ortaq maraqlara xidmət edən diplomatik və strateji əməkdaşlıq çərçivəsində reallaşacaq. ABŞ və Böyük Britaniya Yaxın Şərqdəki güc balansını qorumaq üçün birgə addımlar atmağa davam edə bilərlər, amma müxtəlif istiqamətlərdə və fərqli geosiyasi təhdidlərə qarşı bəzən fərqli yanaşmalar sərgiləyə bilərlər.

- Bu sualın cavabı, geosiyasi reallıqlar və dəyişən dünya siyasətindən asılıdır. ABŞ-ın Suriyadakı strateji planı, müəyyən hallarda Böyük Britaniyanın və digər Avropa dövlətlərinin fərqli yanaşmalarını əks etdirə bilər. Beləliklə, ABŞ planı ilə Böyük Britaniya planı bir-birini tamamlayıcı deyil, bəzən fərqli və çoxmənalı yanaşmaları əks etdirə bilər. Yaxın Şərqdəki vəziyyətin necə inkişaf edəcəyini isə, bölgədəki böyük güclərin necə addım atacağı müəyyən edəcək.

Sual 9. ABŞ-dan fərqli olaraq Böyük Britaniyanın yeni Yaxın Şərq layihəsi nə ola bilər? Orada Türkiyənin yeri nə ola bilər?

- Böyük Britaniyanın yeni Yaxın Şərq layihəsi, ABŞ-ın Yaxın Şərqdəki dominant geosiyasi təsirindən fərqli olaraq, daha fərqli və xüsusi məqsədlərə xidmət edə bilər. Böyük Britaniyanın tarixi və strateji maraqları, həmçinin regionda təhlükəsizlik və iqtisadi maraqları nəzərə alındığında, Yaxın Şərqdəki siyasətinin bir neçə özünəməxsus xüsusiyyətləri və Türkiyə ilə əlaqələrindəki yeri müəyyən edilə bilər.

- İqtisadi və Ticarət Əməkdaşlığı Böyük Britaniya, Brexitin (AB-dən çıxma) ardından iqtisadi əlaqələrini genişləndirmək istəyir və bu baxımdan Yaxın Şərq, enerji ehtiyatları, ticarət yolları və investisiya imkanları baxımından əhəmiyyətli bir regiondur. Böyük Britaniya, Ərəb ölkələri və Fars Körfəzindəki dövlətlərlə iqtisadi və ticarət əlaqələrini möhkəmləndirmək üçün bir sıra müqavilələr bağlaya bilər. Bu əlaqələrdə Türkiyə də mühüm rol oynaya bilər, çünki Türkiyə həm iqtisadi güc, həm də geosiyasi baxımdan bu regionda strateji əhəmiyyətə malikdir.

- Böyük Britaniya, ABŞ-dan fərqli olaraq, Yaxın Şərqdə yalnız birbaşa hərbi gücdən istifadə etmək əvəzinə, diplomatik və iqtisadi vasitələrlə təsir göstərməyi hədəfləyə bilər. Bu yanaşma, Böyük Britaniyanın regionda sabitlik və güc balansı yaratmaq məqsədini güdə bilər. Böyük Britaniya, regional güclərlə əlaqələri daha balanslı şəkildə inkişaf etdirə və İran və Səudiyyə Ərəbistanı kimi ölkələr arasında əlaqələrə vasitəçilik edərək güc balansını qura bilər.

- Böyük Britaniya, Yaxın Şərqdəki infrastruktur inkişafı, təhlükəsizlik əməkdaşlığı və sosial proqramlar vasitəsilə uzunmüddətli təsir gücü qurmağa çalışa bilər. Burada Türkiyə, Böyük Britaniyanın infrastruktur layihələri və ticari əlaqələr vasitəsilə mərkəzi rol oynaya bilər. Türkiyə, həm Yaxın Şərqdəki digər dövlətlərlə iqtisadi əlaqələrini möhkəmləndirən, həm də bu layihələrdə iştirak edən bir tərəfdaş olaraq önə çıxa bilər.

- Böyük Britaniya, ABŞ-dan fərqli olaraq, regionda diplomatik vasitəçilik rolunu daha da önə çəkə bilər. Böyük Britaniya, Səudiyyə Ərəbistanı, Qətər, BƏƏ və digər ərəb ölkələri ilə olan əlaqələrini gücləndirərək, eyni zamanda İran və Türkiyə ilə əməkdaşlıqda da vasitəçilik edə bilər. Bu baxımdan, Türkiyə ilə əlaqələr, Böyük Britaniyanın geosiyasi maraqlarına və diplomatik təşəbbüslərinə uyğun bir şəkildə inkişaf edə bilər.

- Türkiyə, Böyük Britaniyanın Yaxın Şərqdəki iqtisadi maraqlarını dəstəkləyən mühüm tərəfdaş ola bilər. Türkiyə, Yaxın Şərqdəki enerji resurslarına çıxış, tranzit ticarət yolları və daha geniş bazarlara açılma imkanları ilə Böyük Britaniya üçün əhəmiyyətli bir iqtisadi tərəfdaşdır. Həmçinin, Türkiyə, Avropa və Asiya arasında bir körpü rolunu oynayaraq, Böyük Britaniyanın Brexit sonrası iqtisadi təsirini artırmasına kömək edə bilər.

- Türkiyə, NATO üzvü və Böyük Britaniya ilə hərbi əməkdaşlıq təcrübəsinə malik olduğu üçün, təhlükəsizlik sahəsində Böyük Britaniyanın əsas tərəfdaşıdır. Böyük Britaniya, Türkiyənin regional təhlükəsizlik məsələlərindəki rolundan istifadə edərək, həm terrorizmə qarşı mübarizə, həm də bölgədəki sabitlik üçün birgə hərbi və təhlükəsizlik əməkdaşlığını inkişaf etdirə bilər. Bu əməkdaşlıq həmçinin, Suriya, İraq və Liviya kimi problemlərin həllində Türkiyənin vasitəçi rolunu möhkəmləndirə bilər.

- Böyük Britaniya, Türkiyəni, Fars Körfəzində və Şimali Afrikada öz strategiyasının mərkəzində saxlamağa meylli ola bilər. Türkiyənin həm İslam dünyasında, həm də Qərb dünyasında əlaqələri çoxşaxəlidir və bu, Böyük Britaniyanın öz regiondakı təsirini artırmaq məqsədilə istifadə edə biləcəyi bir üstünlükdür. Böyük Britaniya, Türkiyənin liderliyi və regional təsiri ilə Yaxın Şərqdəki mövqeyini möhkəmləndirə bilər.

- Türkiyə, Yaxın Şərqdəki enerji ehtiyatları və transit marşrutları üzərindəki strateji mövqeyi ilə Böyük Britaniyanın enerji təhlükəsizliyində də mühüm rol oynaya bilər. Böyük Britaniya, Türkiyənin Şərqi Aralıq Dənizindəki enerji layihələrindəki iştirakını dəstəkləyərək, həm Qazaxıstan, həm də Türkiyənin enerji infrastrukturunun inkişafı ilə bağlı daha geniş əməkdaşlıq yarada bilər.

- Əgər Türkiyə gələcəkdə daha da müstəqil və regionda dominant bir güc olaraq möhkəmlənərsə, İsrailin bu ölkə ilə münasibətlərinin gələcəyi vacib olacaq. Lakin, Türkiyə və İsrail arasında təkrarlanan əlaqələr, hər iki ölkənin öz milli maraqları və regiondakı təhlükəsizlik vəziyyətindən asılı olacaq.

Sual 10. Bəs Yeni Yaxın Şərq layihəsində Böyük Britaniyanın İsrail ilə münasibətləri hansı formada ola bilər?

- Böyük Britaniya, Fələstin dövlətinin tanınmasını dəstəkləyən ölkələrdən biridir. Britaniya hökuməti, həmçinin BMT-nin və digər beynəlxalq təşkilatların qərarlarını diqqətlə izləyir və Fələstin xalqının hüquqlarını müdafiə etməyə çalışır. Bu mövqe, xüsusilə İsrailin yəhudi yerləşimləri məsələsi və İordan çayı qərb sahilindəki torpaq işğalları kimi məsələlərdə Britaniyanın İsraili təzyiq altına almasına səbəb ola bilər.

- İsrail isə, Fələstin dövlətinin yaradılmasına və ya sülh prosesində müəyyən güzəştlərə qarşı çıxan bir yanaşma nümayiş etdirir. İsrail üçün ən prioritet məsələ, özünün təhlükəsizliyini təmin etməkdir və bu, çox vaxt Fələstinlə sülh danışıqlarını çətinləşdirir. İsrailin müstəqil bir Fələstin dövləti yaranmasına qarşı olan yanaşması, Böyük Britaniyanın təzyiqləri ilə müxalifdir.

- Fələstin məsələsi ilə bağlı Britaniya və İsrail arasındakı fərqlər zaman-zaman diplomatik gərginliklərə səbəb ola bilər. Məsələn, Britaniya, İsrailin yəhudi yerləşimlərini genişləndirməsi və İordan çayının qərb sahilindəki mübahisəli ərazilərdə yeni inşaat layihələri başlatması kimi hərəkətlərə qarşı çıxır. Bu, İsrailin mövcud siyasətinə qarşı olan bir tənqiddir və Böyük Britaniya, İsrailin hərəkətlərini beynəlxalq hüquq baxımından sorğulaya bilər.

- Böyük Britaniyanın Fələstin məsələsində İsrailin yeni hökuməti ilə bir araya gəlməməsi, nəticədə, həmin hökumətin getməsinə və onun yeni hökumətlə əvəzlənməsinə səbəb ola bilər. Əgər mövcud hökumət hakimiyyətdə qalmağa israr edərsə, bu Türkiyə və İsrail münasibərlərinin də gərginləşməsinə səbəb olacaqdır.

Yaxın Şərq yenidən dizayn olunur. Yeni dizaynda Türkiyənin yeri əsas görünür. Suriyada hakimiyyətə gələn yeni hökumət demokratik şüarlardan istifadə edir. Bir çoxları hesab edirlər ki, Suriyada əşirət ənənələrinin güclü olduğuna görə, belə bir demokrtik islahat mümkün deyil. Lakin, nəzərə almaq lazımdır ki, hakimiyyətə gələn müxalifət əsasən İxvan əl-Müslimin hərəkatının üzvüdürlər. Onlar qeyri-ənənəçidirlər. Onların ideoloji bazası XX əsrin 30-cu illərindən formalaşmış və Seyid Quttub tərəfindən inkişaf etdirilmişdir. Onlar, Qərb demokratiyasına alternativ bir islam demokrtiyası ideyasını daşıyırlar. Misirdə demokrtik seçkilərlə hakimiyyətə gələn Mursi hökuməti də ixvançı idi. Onların alternativləri də yoxdur. Çünki çoxmillətli və çoxkonfesiyalı bir ölkədə bütün əhalini bir araya gətirməyin ən asan yolu yerli demokratiyadır. Suriyada YPG, PKK kimi separatçıları zərərsizləşdirmək və kürdləri, nüsayriləri, türkmənləri (azərbaycanlıları), drüzləri, ismaililəri, xristianları və digər qrupları bir araya gətirmək üçün ortaq bir sosial mühitin formalaşdırılması lazımdır. Türkiyə bu işdə kordinator rolunu oynayacaqdır. Buna görə də, Türkiyədə təhsil almış və MİT-lə əlaqəli şəxslərin Suriyada yüksək vəzifələrə təyin olunması təsadüfi deyildir. Bu proses davam edəcəkdir. 

Birinci növbədə, Suriyada Yaxın Şərq üçün nümunəvi olan bir dövlət modeli yaradılacaqdır. Ona qarşı çıxan separatçı və təxribatçı qruplar, Türkiyənin dəstəyi ilə zərərsizləşdiriləcəkdir. Bu işdə, türkmənlərdən və ixvançılardan istifadə olunacaqdır. Əhalinin güzəranını yaxşılaşdırmaq və onları bir araya gətirmək üçün, bütün infrastruktur işləri həyata keçiriləcəkdir. Bu işdə Türkiyə ilə yanaşı, Azərbaycan da yaxından iştirak edəcəkdir. Orada birliyə, əmin-amanlığa və sosial-iqtisadi inkiafa yönələn tədbirlər tədricən ölkənin bütünlüyü üçün şərait yaradacaqdır. YPG, PKK kimi separatçıların buna qarşı böyük müqavimət göstərməsi ehtimalı azdır. Çünki onlara verilən dəstəyin böyük qismi ortadan qalxacaqdır. Üstəlik, Suiyadan keçən narkotrafikin ləğv olunması, onların maliyyə potensialına böyük zərbə vurmuşdur. İsrail isə, YPG, PKK və drüzlərin arxasında dayanaraq, onları bölgədəki müsəlmanlara qarşı istifadə etməsi potensialı yoxdur.  Çünki Yeni Yaxın Şərq dizaynında artıq bu qruplara ehtiyac yoxdur. Onların istifadə müddəti bitdi.    

Suriyada Türkiyə və Azərbaycanın, Qətərin dəstəyi ilə islahatlar sürətlə gedəcəkdir. Məqsəd, buradakı proseslərin digər müsəlman Yaxın Şərq ölkələrinə transfer edilməsidir. Misirdə də hakimiyyət dəyişikləri yaxında baş verə bilər. Çünki orada ixvançıların sosial bazası daha böyükdür. Gələcəkdə bu proseslər körfəz ölkələrinə və nəhayət, İraq və İrana da yayılacaqdır.

Baş verən hadisələrin dinamikası Yaxın Şərqdə böyük dəyişikliklərə səbəb olacaqdır. Növbəti “ərəb baharları” yaşanacaqdır. Ancaq bu baharlar əvvəlkindən fərqli olaraq gerçək bahar olacaqdır. Türkiyə və Azərbaycan Yaxın Şərqin lider dövlətləri olacaqdır. Çünki yeni dövlət quruculuğunda və iqtisadi inkişafda, insan resurslarının inkişafında onların potensialına ehtiyac yaranacaqdır.  

Yeni Yaxın Şərq nizamında İsrail də öz yerini alacaqdır. BMT-nın qərarına əsasən, bu bölgədə İsrail və Fələstin dövlətləri paralel şəkildə mövcud olmalıdır. Türkiyə və Azərbaycanın himayəsi altında bu işlər öz həllini tapacaqdır. 

Rauf Məmmədov 

Cross Media Təhlil Mərkəzinin analitiki, fəlsəfə doktoru