Azərbaycan Konstitusiyası və milli kimliyin şəkillənməsi

Milli kimlik eyni zamanda dərin şəxsi mənsubiyyət hissi və müxtəlif icmaları vahid bir bütövlüyə birləşdirən kollektiv şəkildə formalaşmış şüurdur. Müasir idarəetmənin az sayda abidəsi bu dinamik prosesi bir ölkənin konstitusiyası qədər güclü şəkildə əks etdirir. Azərbaycan Respublikasında 1995-ci ildə qəbul olunmuş, Ulu Öndər Heydər Əliyevin müəllifi olduğu Konstitusiya həm suverenliyin rəmzi, həm də milli kimliyin formalaşdırılması istiqamətində davam edən layihənin katalizatoru rolunu oynayır—bu layihə əsrlərin tarixi təcrübəsinə əsaslanmaqla yanaşı, dəyişən qlobal kontekstə doğru da yönəlir. Benedict Anderson, Ernest Gellner, Anthony D. Smith və Eric Hobsbawm kimi millətçilik sahəsində məşhur tədqiqatçıların nəzəri baxışları kontekstində bu konstitusion kimlik formalaşmasına nəzər salmaqla, Azərbaycanın əsas qanununun özünəməxsus milli kimliyi vahidləşdirmək, müəyyənləşdirmək və davam etdirmək üçün necə mühüm vasitə rolunu oynadığını başa düşmək mümkündür.

Benedict Anderson özünün məşhur Xəyali İcma (Imagined Communities) əsərində göstərir ki, millətlər kökdən gələn etnik kimliyin nəticəsi deyil, ortaq hekayələr, rəmzlər və institutlar vasitəsilə “xəyali” şəkildə formalaşan mədəni quruluşlardır. Azərbaycan Konstitusiyası da digər müasir konstitusiyalar kimi həm hüquqi çərçivə, həm də mədəni mətn funksiyasını yerinə yetirir—o, xalqın dəyərlərini, istəklərini və tarixi yaddaşını kodlaşdırır.

Anderson, kütləvi media və çap kapitalizminin ortaq mənsubiyyət hissini formalaşdırmaqdakı rolunu vurğuladığı kimi, Azərbaycanın Konstitusiyası da vətəndaşların özününküləşdirməli olduğu hekayələri rəsmiləşdirir. Bu, bir neçə aspektdə aydın görünür:

• Preambula və əsas bəndlər: Azərbaycan Konstitusiyasının giriş hissəsi ölkənin tarixi köklərini və qlobal birliyin bir hissəsi olmasını açıq şəkildə qəbul edir, bununla da müasir dövlətçiliyi keçmiş nəsillərin nailiyyətlərinə bağlayaraq davamlılıq və bütövlük duyğusunu cəmiyyətə aşılamağa çalışır.

• Rəsmi dil və rəmzlər: Konstitusiyada Azərbaycan dilinin, eləcə də bayraq və gerb kimi dövlət rəmzlərinin vurğulanması kollektiv kimliyin maddi işarələri kimi çıxış edir. Məktəblərdə, KİV-lərdə və rəsmi qurumlarda gündəlik istifadə olunmaqla bu rəmzlər milli şüurun tərkib hissəsinə çevrilir.

Məhz bu yolla Azərbaycan Konstitusiyası fərqli bölgələr, mənşələr və dillər arasında “xəyali icma” hissini yaradan, ortaq konstitusiya dəyərləri ətrafında insanları birləşdirən daha geniş mədəni mühitin formalaşmasına töhfə verir.

Ernest Gellner Millətlər və Millətçilik (Nations and Nationalism) əsərində iddia edir ki, millətçilik modernliyin məhsuludur və sənayeləşmə, kütləvi təhsil və mərkəzləşdirilmiş dövlətlərlə paralel şəkildə meydana çıxır. Gellnerə görə millətlər vahid mədəni təcrübəni standartlaşdıran və cəmiyyət boyunca homogenlik hissi yaradan institutlara ehtiyac duyurlar. Azərbaycanın 1991-ci ildə SSRİ-dən müstəqil dövlətə keçidi və 1995-ci ildə Konstitusiyanın qəbul edilməsi, konstitusiya çərçivələrinin modernləşmə proseslərini necə gücləndirərək vahid milli mədəniyyət formalaşdırdığını nümayiş etdirir.

• Mərkəzləşdirilmiş idarəetmə: Gellner mərkəzləşdirilmiş institutların vahid milli kimlik formalaşdırılmasındakı əhəmiyyətini vurğulayır. Azərbaycan Konstitusiyası güclü icraedici hakimiyyət, birpalatalı qanunverici orqan (Milli Məclis) və müstəqil məhkəmə sistemi yaradır. Bu institutional dizayn vətəndaşların mərkəzi hakimiyyətlə əlaqə qurması üçün aydın çərçivələr formalaşdırır.

• Qanun və siyasət vasitəsilə birləşmə: Dövlətin dil siyasəti, təhsil standartları və mədəni istiqamətlərini müəyyənləşdirməklə, Konstitusiya müxtəlif sahələr üzrə vahid normaların bərqərar edilməsinə kömək edir. Bununla da vahid milli hekayə gücləndirilir və Gellnerin dövlətlərin mədəni vəhdəti necə həyata keçirdiyi ilə bağlı müşahidələrinə uyğun gəlir.

Azərbaycanın konstitusion quruluşu siyasi hakimiyyəti və mədəni ifadəni səmərəli şəkildə birləşdirir, beləliklə, əhali arasında ortaq məqsəd və kimlik duyğusu yaradır. Ölkə çoxmədəniyyətlilik ruhunu qəbul etsə də, hamını bir araya gətirən konstitusiya dəyərləri ümumi istəklərin bayrağı altında birlik təmin edir.

Anthony D. Smith Millətlərin Etnik Mənşəyi (The Ethnic Origins of Nations) əsərində milli kimliyin formalaşmasında tarixi miflərin, rəmzlərin və kollektiv xatirələrin gücünü vurğulayır. Azərbaycan Konstitusiyası, özündə tarixi irsə və mədəni zənginliyə istinad etməklə, davamlılıq və qürur hissini gücləndirən təsirli tarixi təsəvvürlərə söykənir.

• Keçmişə açılan “Preambula” qapısı: Azərbaycan Konstitusiyasının preambulasında Azərbaycan xalqının uzun tarixinin, onun mədəni və siyasi əsaslarının, xüsusən də (1918–1920-ci illərdə mövcud olmuş) Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin əhəmiyyətinin vurğulanması, qədim və müasir narrativləri birləşdirərək ortaq tale ideyasını təsdiqləyir.

• Mədəni və dil irsi: Konstitusiya Azərbaycan dilinin və digər azsaylı xalqların dillərinin inkişafını və qorunmasını təmin edir. Smith-in fikrincə, etnik bağlar və mədəni göstəricilər milli həmrəyliyin əsas dayaq nöqtələri olaraq qalır. Dil hüquqlarının qorunması milli birliyi qoruyub saxlamaqla yanaşı, hər bir fərqli kimliyi də ümumazərbaycançı hekayəyə daxil edir.

Milli qürur və yaddaşın ortaq mənbəyinə əsaslanan Konstitusiya müasir vətəndaşlıq konsepsiyasını qədim mədəni motivlərlə bərkitməklə, “azərbaycanlılıq” ideyasının həm tarixi təxəyyüllə, həm də müasir gerçəkliklə səsləşməsini təmin edir.

Eric Hobsbawm və Terence Ranger Ənənənin İcadı (The Invention of Tradition) əsərində yeni dövlətlərin və ya rejimlərin müxtəlif əhalini birləşdirmək və mövcud hakimiyyət quruluşunu qanuniləşdirmək üçün tez-tez ənənələr icad etdiyini və ya rəsmiləşdirdiyini vurğulayırlar. Bu “ənənələr” çox vaxt qədim görünməsinə baxmayaraq, əslində müasir məqsədlər üçün şüurlu şəkildə hazırlanır. Azərbaycanda Konstitusiya bayramlarının, milli anım günlərinin və rəmzi mərasimlərin qeyd olunması bu yanaşmanın bariz nümunəsidir.

• Ritual və xatırlama: Azərbaycanda 12 noyabrda qeyd olunan Konstitusiya Günü təsis sənədinə hörməti gücləndirən milli ritual funksiyasını daşıyır. İctimai tədbirlər və KİV-lərin işıqlandırması sayəsində vətəndaşlar Konstitusiyaya və dolayısı ilə bir-birinə bağlı olduqlarını yenidən yada salırlar.

• Rəmzlər və mərasimlər: Məktəblərdə keçirilən yığıncaqlar, televiziyada yayımlanan çıxışlar və vətənpərvərlik ruhu yaradan bayram şənlikləri ortaq emosional təcrübə yaradır. Hobsbawmın nəzəriyyəsinə görə, bu cür mərasimlər mövcud milli hissləri sadəcə əks etdirmir, onlar bu hissləri fəal şəkildə formalaşdıraraq vətəndaşların qəlbində konstitusiya quruluşuna sədaqət ruhunu yerləşdirir.

Bəzi tənqidçilər bu prosesin tarixi və ya ənənəni manipulyasiya etdiyini düşünsələr də, milli kimliyi möhkəmləndirmək üçün kifayət qədər təsirli vasitədir. Yeni kollektiv yaddaş formalaşdırmaqla dövlət əhalidə güclü birlik hissi yaradır.

Konstitusiyanın əsas milli kimlik formalaşdırma strategiyalarından biri dil və təhsil siyasətində özünü göstərir. Rəsmi dil olaraq qəbul edilən Azərbaycan dili ölkə üzrə bütün məktəblərdə tədris olunur, bu da gələcək nəsillər arasında ortaq dil birliyi yaradır. Eyni zamanda azsaylı xalqların dillərinə azadlıq verilməsi inklüziv milli kimliyi qorumaqla yanaşı, mədəni müxtəlifliyi də qoruyur.

Azərbaycan Konstitusiyasında ərazi bütövlüyünə göstərilən vurğu milli kimlik üçün güclü birləşdirici amildir. Regional münaqişələr və tarixi çətinliklər fonunda dövlətin beynəlxalq səviyyədə tanınmış sərhədlər üzərində suverenliyini qorumaq yolundakı qətiyyəti vətənpərvərlik hisslərini və ictimai həmrəyliyi gücləndirir. Bu, Andersonun xəritə və sərhəd təsvirlərinin millətçi təsəvvürdə “müqəddəs” əhəmiyyət kəsb etməsi barədə düşüncələri ilə üst-üstə düşür.

Fəlsəfi baxımdan, Konstitusiyada təsbit edilmiş ifadə azadlığı və dini etiqad azadlığı kimi hüquqlar təkcə hüquqi müdafiə mexanizmləri deyil, eyni zamanda Azərbaycan cəmiyyətinin ortaq idealları barədə bəyanatlardır. Bu hüquqların verilməsi və qorunması vətəndaşlarda, regional və ya etnik mənsubiyyətdən üstün olan ortaq layihənin aktiv iştirakçıları olduqlarına dair düşüncə formalaşdırır.

Birləşdirici funksiya daşımaqla yanaşı, Azərbaycan Konstitusiyası digər “yaşayan” sənədlər kimi dəyişən problemlərlə üzləşir. Qlobal inteqrasiya, texnoloji inkişaf, demoqrafik dəyişikliklər və regional münaqişələr konstitusiya çərçivəsinin dəstəklədiyi vahid hekayəni zaman-zaman çətin sınaqlara çəkə bilər.

Lakin bu ziddiyyətlər inkişaf və yenilənmə üçün fürsətlər də yaradır. Konstitusiyaya edilən əlavə və dəyişikliklər yeni reallıqlara uyğunlaşdırıldıqca, ölkənin özünü dərk etmə prosesini davamlı şəkildə formalaşdırır.

Benedict Andersonun millətləri “xəyali icma” kimi xarakterizə etməsindən tutmuş, Gellnerin mərkəzləşdirilmiş institutlar barədə müasir yanaşmalarına, Smith-in tarixi miflər konsepsiyasına və Hobsbawmın “ənənənin icadı” nəzəriyyəsinə qədər, millətçilik sahəsindəki tədqiqatlar göstərir ki, Azərbaycan Konstitusiyası milli kimliyin möhkəm dayağı kimi çıxış edir. O, həm irsi, həm də yaradıcı bir tarixi kodlaşdırır, mədəni müxtəliflikdə vəhdət yaradır və vətəndaşlarda mənsubiyyət hissini gücləndirən rəmzlərlə bağlı ortaq bir yaddaş formalaşdırır.

Azərbaycan Konstitusiyası, təməl sənəd olaraq, 2020-ci il Vətən müharibəsi zamanı xalqı birləşdirməkdə və işğaldan azad edilmiş torpaqların geri qaytarılmasında həlledici rol oynadı. Sənəd Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü toxunulmaz (Maddə 11) kimi təsbit edir və təxminən otuz il ərzində işğal olunmuş ərazilərin geri alınması üçün hüquqi və mənəvi əsas yaradır. Bu konstitusiya prinsipi Azərbaycan hökumətinə və xalqına beynəlxalq səviyyədə tanınmış ərazilərin suverenliyini bərpa etmək üçün aydın mandat verdi və onların mübarizəsini beynəlxalq hüquq və Azərbaycanın ərazi iddialarını təsdiqləyən beynəlxalq normalarla uyğunlaşdırdı. Fəlsəfi baxımdan bu, Konstitusiyada əks olunan xalqın kollektiv arzularının dövlət fəaliyyətini istiqamətləndirdiyi Russo fəlsəfəsindəki "ümumi iradə" anlayışını əks etdirir. Ərazi bütövlüyünə vurğu, yalnız Azərbaycanın hərbi səylərinin legitimliyini gücləndirmədi, həm də əhalini səfərbər etdi və mübarizəni hüquqi və mənəvi prinsiplərə əsaslanan ədalət duyğusu ilə doldurdu.

Milli kimlik, konstitusiya idealları ilə sıx bağlı olaraq, 2020-ci il Vətən mühairəbisə zamanı birləşdirici güc rolunu oynadı. Konstitusiyanın Azərbaycan mədəniyyətini, dilini və irsini qorumaq və təşviq etmək öhdəliyi (Maddələr 18 və 21) bu dəyərləri mövcud təhdidlərə qarşı müdafiə etmək üçün kollektiv qərarlılığı gücləndirdi. Konstitusiya ilə milli kimliyin bu qarşılıqlı əlaqəsi, hərbi personaldan adi vətəndaşlara qədər geniş ictimai iştirak yaratdı, siyasi və sosial fərqləri aşan bir məqsəd hissini təşviq etdi. Bundan əlavə, Konstitusiyanın vətəndaşların hüquqlarının və məcburi köçkünlərin ləyaqətinin müdafiəsinə yönəlməsi bir çağırış kimi çıxış etdi və münaqişənin insan ölçüsünü və işğal nəticəsində əziyyət çəkmiş bütöv bir millətə münasibətdə ədalətin bərpasının təcili olduğunu vurğuladı. Konstitusiya prinsiplərinin milli kimliklə uyğunlaşması, hüququn yalnız cəmiyyəti tənzimləmək üçün deyil, həm də suverenlik və mədəni davamlılığın müdafiəsi üçün fəaliyyət göstərən mənəvi bir kompas olduğunu göstərən güclü bir sintez yaradır. Beləliklə, Azərbaycan Konstitusiyası həm də 2020-ci ildə xalqın zəfərini dəstəkləyən birlik və dözüm simvolunun normativ təcəssümüdür.

Əslində, Konstitusiya təkcə hüquqi sənəd deyil: o, ümumi məna dünyasının dinamik anbarıdır. Birləşdirici hekayələrigücləndirməklə, standartlaşdırılmış dili təşviq etməklə, mədəni müxtəlifliyi qorumaqla və Azərbaycanın qlobal kontekstdəki mövqeyini müəyyən etməklə, Konstitusiya ölkənin milli kimliyini davamlı şəkildə formalaşdırmağa davam edir. Sürətlə dəyişən müasir dövrdə bu təməl sənəd həm tarixi köklər, həm də müasir hədəflərlə ahəngdə millətin yol xəritəsi funksiyasını daşıyır.

Nicat Məmmədli

Cross Media Təhlil Mərkəzinin analitiki