Sosium

Qatır Məmmədi öldürən general kim idi?

1974-cü ildə ekranlara rejissor Rasim Ocaqovun və şair Zeynal Xəlilin eyniadlı pyesinin əsasında Mixail Maklyarski və Kirill Rapoportun ssenari müəllifi olan “Qatır Məmməd” filmi çıxır. Film 1919–1920-ci illərdə Gəncə quberniyasında Azərbaycan Cümhuriyyətinə qarşı üsyan edən Məmmədov Məmməd Əli oğlu (Qatır Məmməd) haqqındadır.

Bu yazım onu öldürən, Cümhuriyyət ordusunun xüsusi yetişdirdiyi, filmdə Əziz adı ilə təqdim edilən Teymur bəy Novruzov barədədir.

Cümhuriyyət ordusunun zabiti Teymur bəy Mirzə Hacı bəy oğlu Azərbaycan Cümhuriyyətinin 1919-cu il iki avqust tarixli əmrilə ordudakı əla xidmətlərinə görə general-mayor rütbəsi alıb. O, 20 aprel 1880-ci ildə Qazax qəzasının Qovlar kəndində anadan olmuşdu. 1898-ci ildə hərbi xidmətə başlamışdı. siravi əsgərlikdən general-mayor rütbəsinədək yüksəlmişdi.

DİFAİ üzvü olan Teymur bəy xüsusi kəşfiyyat kursu keçmişdir. Gürcüstan, Türkiyə və Rusiyada təlimlərdə iştirak edib. Rus, gürcü, alman dillərini əzbər bilib. Atıcılıq üzrə bütün normativləri yerinə yetirdiyinə görə orduda xüsusi çəkisi olub. Minaların zərərsizləşdirilməsi, snayper və teleqraf xəttlərinin qurulması üzrə yüksək təhsil alıb. 1905-ci ildə Qoridə kəşfiyyat polkunda xidmət edib. Rusiya ordusunda xidmətlərinə görə dəfələrlə mükafata layiq görülüb. 1918-ci il mayın 28-də Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti elan edildikdən sonra, 1919-cu il yanvarın 9-da polkovnik Novruzov ADR ordusuna çağırılaraq Hərbi Nazirin təyinatları üzrə qərargah zabiti təyin edilir[. 1919-cu il aprelin 2-də Azərbaycan Respublikası Hərbi Məhkəməsinin müvəqqəti üzvü təyin edilmişdir. 1919-cu il avqustun 1-də Gəncə şəhərində yerləşən Süvari Diviziyasının komandiri təyin edildi.

Cümhuriyyət ordusunun Qatır Məmmədə qarşı planlaşdırılan əməliyyatı zamanı onun kəşfiyyat sahəsində yüksək bacarıqlarını olduğunu nəzərə alaraq tapşırığı olur ki, onun yanında yerləşib, etimad qazanıb və onu zərərsizləşdirsin. Filmdə belə bir səhnə var. İzlədiyi Qatır Məmmədin Gəncədə yeməkxanaya girdiyini bilib ora gəlir, süfrədə oturub çörək kəsirlər. Harda gördün öldür əmrinə baxmayaraq çörək süfrəsində onu öldürmək istəməyən Teymur bəyin “Mən zabitəm, çörək üstündə düşmən də olsa öldürmərəm” sözü uzun zaman Cühmhuriyyətdə və ondan sonra məhşur olur. Bu söz Cümhutiyyət zabitlərinin şərəfli olub, düşmən də olsan çörək kəsəndə ələ verməməsini göstərib.

“Qatır Məmməd” filminin ilk variantında Əziz rolunu Eldəniz Zeynalov canlandırıb. Eldəniz Zeynalov atdan yıxılıb, sonra nə illah ediblərsə, deyib “mən daha çəkilmirəm”. Sonra rəhmətlik Fuad Poladovu çəkmişdilər, lakin onun Cümhuriyyət zabiti rolunu orjinal canladırdığı üçün, film yenidən çəkilir və bu rola Rasim Balayev dəvət edilir. Hüseyn Seyidzadə birinci filmin rejissoru kimi əsl Qatır Məmməd simasını yaradır, lakin Moskva bunu Sovet üsuluna zidd olduğunu deyib ondan qəhrəman yaratmasını tələb edir. Hüseyn Seyidzadə imtina edir deyə, birinci film ekranlara çıxmır.

Filmdə göstərilir ki, Əziz Qatır Məmmədi arxadan vurur, qaçır və sonra öldürülür. Əslində Teymur bəy üz-üzə döyüşdə onu öldürür, çünki Qatır Cümhuriyyət ordusuna ağır zərbə vurmaq üzrə idi. Teymur bəy buna izn vermir və açıq döyüşə onu çağrır və öldürür. Beləliklə Cühuriyyət ordusunun yüzlərlə əsgəri sağ qalır.

Teymur bəy bolşeviklərə və ermənilərə qarşı çoxsaylı savaşlarda iştirak edib. Novruzov sovet işğalçılarına qarşı Gəncə üsyanının təşkilatçılarından və fəal iştirakçılarından biri olmuşdur. Süvari diviziyanın 1920-ci ilin martında Qarabağda (Şuşada) yerləşən alayı daşnaklara qarşı döyüş əməliyyatlarında fəal iştirak etmişdi.

Azərbaycan işğal olunandan sonra Teymur bəy Gürcüstandan keçərək Almaniyaya oradan da Fransaya mühacirət etmişdi. Genaral-mayor Teymur bəy Mirzə Hacı bəy oğlu Novruzov 1961-ci il yanvarın 23-də Fransanın Nitsa şəhərindən 30 km aralıda yerləşən Mentonda vəfat etmiş və Nitsa şəhərinin Kokad qəbristanlığında dəfn edilmişdir.