Qızılın dünya bazarlarında bahalaşması: Səbəblər və proqnozlar - Professor detalları açıqladı - Müsahibə

"Dünya iqtisadiyyatı və Azərbaycan"(Layihənin ideya müəllifi Rüfət Quliyevdir)

Qızıl bəşər tarixinin ən qədim, ən dəyərli və eyni zamanda ən sirli metallardan biri. Min illərdir ki, bu metal insan cəmiyyətinin iqtisadi, siyasi və mədəni həyatında xüsusi yer tutur. Qızılın rolu təkcə bəzək və ya sərvət simvolu olmaqla məhdudlaşmır; o, dünyanın maliyyə sisteminin formalaşmasında və beynəlxalq münasibətlərin sabitliyində mühüm amilə çevrilib.

İbtidai dövrlərdə insanlar onu nadir və parlaq bir daş kimi dəyərləndirirdilərsə, sonradan qızıl pul ekvivalenti, ölçü vahidi və dövlət gücünün rəmzi kimi qəbul olundu. Elə bu səbəbdən də yüzilliklər boyunca qızıl yalnız iqtisadi dəyər deyil, həm də siyasi və strateji əhəmiyyət daşıyıb.

Dünya iqtisadiyyatında baş verən hər bir böhran, maliyyə bazarlarında müşahidə olunan hər bir dalğalanma bir qayda olaraq qızılın dəyərinə də təsir göstərib. Çünki insanlar qeyri-sabitlik dövrlərində ən etibarlı sığınacaq kimi məhz qızıla üz tuturlar. Qızılın bu xüsusiyyəti onu digər bütün maliyyə alətlərindən fərqləndirir.

Bu gün qızıl təkcə mədənlərdən çıxarılan metal deyil o, qlobal maliyyə münasibətlərinin sabitləşdirici elementi, iqtisadi siyasətlərin mühüm komponenti, investisiya aləti və dövlət ehtiyatlarının strateji dayağıdır. Dünya banklarının, mərkəzi maliyyə institutlarının və transmilli şirkətlərin qərarlarında qızıl hələ də öz yerini qoruyur.

Texnologiyanın və rəqəmsal iqtisadiyyatın sürətlə inkişaf etdiyi bu əsrdə belə, qızılın mövqeyi dəyişmir əksinə, onun dəyərlər dünyasındakı sabit rolu bir daha təsdiq olunur. Çünki qızıl nə modadan düşür, nə də tarix səhnəsindən silinir.

Bu gün biz qızılın təkamülünə onun bəşər tarixindəki iqtisadi və mənəvi roluna, müasir bazarlardakı təsirinə və Azərbaycan iqtisadiyyatındakı yerinə nəzər salacağıq.

Məsələ ilə bağlı Milli Məclisin 4 çağırış deputatı (III, IV, V, VI) iqtisad elmləri doktoru, professor Rüfət Quliyev Crossmedia.az-a öz fikirlərini bölüşüb:

— Qızılın tarixi və insan cəmiyyətində rolu haqqında nə deyə bilərsiniz?

— Qızıl bəşər tarixinin ən qədim, ən dəyərli və eyni zamanda ən sirli metallardan biridir. Min illərdir ki, bu metal insan cəmiyyətinin iqtisadi, siyasi və mədəni həyatında xüsusi yer tutur. Qızılın rolu təkcə bəzək və ya sərvət simvolu olmaqla məhdudlaşmır; o, dünyanın maliyyə sisteminin formalaşmasında və beynəlxalq münasibətlərin sabitliyində mühüm amilə çevrilib.

İbtidai dövrlərdə insanlar onu nadir və parlaq bir daş kimi dəyərləndirirdilərsə, sonradan qızıl pul ekvivalenti, ölçü vahidi və dövlət gücünün rəmzi kimi qəbul olundu. Elə bu səbəbdən də yüzilliklər boyunca qızıl yalnız iqtisadi dəyər deyil, həm də siyasi və strateji əhəmiyyət daşıyıb.

Dünya iqtisadiyyatında baş verən hər bir böhran, maliyyə bazarlarında müşahidə olunan hər bir dalğalanma bir qayda olaraq qızılın dəyərinə də təsir göstərib. Çünki insanlar qeyri-sabitlik dövrlərində ən etibarlı sığınacaq kimi məhz qızıla üz tuturlar. Qızılın bu xüsusiyyəti onu digər bütün maliyyə alətlərindən fərqləndirir.

Bu gün qızıl təkcə mədənlərdən çıxarılan metal deyil o, qlobal maliyyə münasibətlərinin sabitləşdirici elementi, iqtisadi siyasətlərin mühüm komponenti, investisiya aləti və dövlət ehtiyatlarının strateji dayağıdır. Dünya banklarının, mərkəzi maliyyə institutlarının və transmilli şirkətlərin qərarlarında qızıl hələ də öz yerini qoruyur.

Texnologiyanın və rəqəmsal iqtisadiyyatın sürətlə inkişaf etdiyi bu əsrdə belə, qızılın mövqeyi dəyişmir əksinə, onun dəyərlər dünyasındakı sabit rolu bir daha təsdiq olunur. Çünki qızıl nə modadan düşür, nə də tarix səhnəsindən silinir.

Bu gün biz qızılın təkamülünə — onun bəşər tarixindəki iqtisadi və mənəvi roluna, müasir bazarlardakı təsirinə və Azərbaycan iqtisadiyyatındakı yerinə nəzər salacağıq.

— Qızılın qiymətinin dəyişməsinə təsir edən amillər və dünya iqtisadiyyatındakı vəziyyət necədir?

— Doğrudan da, çox maraqlı mövzudur. Üstəlik, son dövrlərdə dünya iqtisadiyyatında müşahidə olunan dalğalanmalar fonunda bu mövzu daha da aktuallaşıb.

Mən bir neçə maraqlı statistikanı diqqətinizə çatdırmaq istərdim. Yer səthində olan qızıl alimlərin hesablamalarına görə təxminən 4 milyard il əvvəl asteroidlərin Yerə düşməsi nəticəsində planetimizə daxil olub. Yerin özünə məxsus qızıl ehtiyatı isə əsasən planetin nüvəsinə doğru cəmlənib. Yəni, planetin formalaşması zamanı baş verən geofiziki proseslər nəticəsində qızıl daha çox dərinliklərə enib.

Bu günə qədər dünyada ümumilikdə 200 min tondan çox qızıl hasil edilib. Qızılın tarixi isə çox qədimdir — onun insanlara məlum olması təxminən 5 min il əvvələ gedib çıxır. İlk dəfə qızıl hasilatına misirlilər başlamışlar.

Alimlərin hesablamalarına görə, hasil edilən qızılın təxminən 20 faizi hələ də yerin tərkibində qalır və nəzəri cəhətdən çıxarılması mümkündür. Bu, təxminən 40–50 min ton deməkdir.

Maraqlı bir müqayisə aparaq: bu 200 min ton qızılı bir kub şəklində toplasaq, onun ölçüsü təxminən 27 x 27 x 27 metr olacaq ki, bu da təxminən yeddi, səkkiz mərtəbəli bina hündürlüyündədir.

Son rəqəmlər onu göstərir ki, birjalarda qızılın bir unsiyası yəni 31.1 qram artıq 4,200 dolları keçib və bu artımın qarşısını ala biləcək bir qüvvə yoxdur. Səbəb isə budur ki, dünya iqtisadiyyatı ənənəvi turbolent vəziyyətdən keçir.

Maliyyə ekspertlərinin fikrinə görə, növbəti ildən artıq qızılın unsiyası 5,000 dolları keçəcək. Hazırda isə bu rəqəm 4,350 dollardır. Ümumən ilin əvvəlindən hesablamalara görə qızılın qiyməti 53 faiz artıb. Çox nadir hallarda 8-9 ayların içində qızılın qiymətinin bu cür dinamikada artması müşahidə olunub.

Burada artan tempdə dünya iqtisadiyyatının durumundan asılı olaraq artması istisna deyil. Dünya iqtisadiyyatında 2.5–3.5 faiz artım göstərməsə, qızılın satış qiymətinə birmənalı təsir edəcək.

Bu cür vəziyyətin yaranmasında əsas səbəblər: birincisi dünya iqtisadiyyatının durumu, ikincisi Donald Trampın dünya iqtisadiyyatına təsiri və dünyada baş verən müharibələrdir.

1944-cü ildə Bretton-Vud konfransının nəticəsində Amerika dollarının qızıla birbaşa bağlı olması prosesi başladı. 44-cü il II Dünya Müharibəsinin son illəri idi və Avropanın iqtisadiyyatı artıq çökmüşdü. Amerika hakimiyyəti bu vəziyyətdən istifadə etdi. O dövrdə dünya qızılının təxminən 73%-i ABŞ ərazisində toplanmışdı.

1976-cı ildə Yamaykada keçirilən konfransda Amerika qızıl standartından imtina etdi və dollar artıq birbaşa qızıla bağlı olmayaraq fiat pul kimi fəaliyyət göstərməyə başladı. 80-ci illərdən yeni pul alətləri istifadəyə verildi, pul kütləsi sürətlə artdı və bunun nəticəsi inflyasiya oldu. Son pandemiyada bu artıq 4.5–5%-ə çatmışdı.

Bugünləri biz bilirik ki, Amerikanın 37 trilyon dollar borcu var. Düzdür, bu borcun 75%-i daxili, 25%-i isə xarici ölkələrə aiddir. Borcun artımı, dünya iqtisadiyyatındakı vəziyyət və müharibələr qızılın qiymətinə birbaşa təsir edir.

— Azərbaycan iqtisadiyyatı və vətəndaşlar üçün qızılın rolu nədir?

— Ölkədə qızıl istehsalı ildə 2–4 ton civarındadır. Qlobal bazarda qızılın qiymət artımı, inflasiya təzyiqləri və idxal olunan malların qiymətləri birbaşa Azərbaycan iqtisadiyyatına təsir edir.

Qızıl tarix boyu dünya iqtisadiyyatında mühüm rol oynayıb. Artıq qədim Roma dövründən, eramızdan əvvəl təxminən III əsrdən başlayaraq, romalılar qızıldan sikkələr zərb etməyə başlamışdılar. Lakin zaman keçdikcə sikkələrin tərkibinə müxtəlif metallar əsasən gümüş və mis əlavə olunduqda, sikkələrin real dəyəri azalmağa başladı.

Bu səbəbdən tarixdə insanlar qızıl sikkələri dişləyərək onun saflığını yoxlayırdılar. Saf qızıl çox yumşaq metal olduğundan, sikkələr və zinət əşyaları adətən digər metalların qatılması ilə hazırlanırdı.

Qızıl bu gün artıq birbaşa alış-satış vasitəsi deyil, sabitləşdirici iqtisadi faktor kimi çıxış edir. “Banknota” termini də buradan yaranıb: əvvəllər qızıl banklarda saxlanılır, onun əvəzində banklar müştərilərə qəbz yəni “not” təqdim edirdilər. Bu iki söz birləşərək “banknot” anlayışını formalaşdırıb.

Göründüyü kimi, qızılın həm iqtisadi, həm də tarixi rolu çox böyükdür və biz bu gün də onun dünya iqtisadiyyatındakı təsirini hiss edirik.

Elmir Heydərli