İdman zallarında qəfil ölümlər niyə artıb? - Araşdırma

Ürək-damar xəstəlikləri müasir dünyanın ən ciddi sağlamlıq problemlərindən biridir. Bu xəstəliklərin ən təhlükəli formalarından sayılan miyokard infarktı və qəfil ürək dayanması (sudden cardiac arrest) hər il milyonlarla insanın həyatına son qoyur. Statistik məlumatlara görə, ürək-damar xəstəlikləri dünya üzrə ölüm səbəblərinin ilk sırasında dayanır. Dünya Səhiyyə Təşkilatının son hesabatları göstərir ki, hər il on milyonlarla insan məhz ürək-damar xəstəliklərinin qurbanı olur və onların böyük hissəsi vaxtında göstərilən yardım olsaydı, xilas edilə bilərdi.

Ürək tutması yalnız xəstəxanada, yaşlı insanlarda deyil, həm də tam sağlam görünən gənclərdə, idman zallarında, stadionlarda və gündəlik həyatın müxtəlif məkanlarında baş verə bilər. Ona görə də bu mövzunun həm elmi, həm də ictimai əhəmiyyəti son dərəcə böyükdür. 

Müasir dövrdə qlobal səviyyədə ürək-damar xəstəliklərinin yükü çox yüksəkdir. İskemik ürək xəstəliyi (koronar arterlərin tutulması nəticəsində yaranan infarkt və angina halları) hər il milyonlarla insanın həyatına son qoyur. Dünyada qəfil ürək dayanması hallarının əhəmiyyətli hissəsi ictimai yerlərdə, o cümlədən idman fəaliyyəti zamanı baş verir.

Tədqiqatlar göstərir ki, idmanla əlaqəli qəfil ürək dayanmasının rastgəlmə tezliyi çox yüksək olmasa da (təxminən hər 100.000 nəfərə ildə 1–2 hal), baş verdiyi zaman ictimaiyyətə təsiri çox böyük olur. Xüsusilə də gənc idmançıların və ya məşq edən şəxslərin qəfil və gözlənilməz şəkildə həyatını itirməsi həm tibbi, həm də sosial baxımdan böyük rezonans yaradır. Buna son nümunə kimi əməkdar artist Cabir İmanovun ölümünüdə göstərə bilərik. 

Azərbaycan da bu qlobal tendensiyalardan kənarda qalmır. Ölkəmizdə ürək-damar xəstəlikləri əhalinin sağlamlıq göstəricilərinə ən çox təsir edən səbəblərdən biridir. Statistik məlumatlara görə, ürək-damar xəstəlikləri Azərbaycanda ölüm səbəblərinin ön sıralarında dayanır.

İdman zallarında, stadionlarda və digər idman mərkəzlərində qəfil ürək tutmaları barədə açıq rəsmi statistika azdır. Bununla belə, həkimlərin və mütəxəssislərin müşahidələri göstərir ki, yüksək risk qrupuna daxil olan şəxslər (hipertoniya, şəkərli diabet, yüksək xolesterin, siqaretçəkmə, artıq çəki, ailəvi ürək xəstəlikləri tarixi olanlar) ağır fiziki yüklənmə zamanı daha çox risk altındadırlar.

Ölkəmizdə də, dünyada olduğu kimi, idman mərkəzlərinin AED cihazları (avtomatlaşdırılmış eksternal defibrillator), CPR (ürək-ağciyər reanimasiyası) bilikləri və təcili yardım sistemləri ilə təchiz olunması həyati əhəmiyyət daşıyır. 

Maraqlıdır, məşq zamanı ürəktutmalarının əsas səbəbləri nələrdir? Bunlara aşağıdakıları göstərmək olar:

1) Ateroskleroz və tromboz – Orta yaşlı və yaşlı şəxslərdə damar divarında yığılan xolesterin və zədələnmiş damarlar güclü fiziki yüklənmədə qoparaq damarı tıxaya və infarkta səbəb ola bilər.

2) Elektrik pozğunluqları – Gənc, sağlam görünən şəxslərdə bəzən görünməyən ürək əzələ anomaliyaları, irsi xəstəliklər və ya elektrik keçiricilik sistemində qüsurlar qəfil aritmiyaya və ürəyin dayanmasına gətirə bilər.

3) Kənar faktorlar – Bəzi stimulyator əlavələr, susuzlaşma, elektrolit balansının pozulması və çox yüksək intensivlikli yüklənmə də qəfil ürək tutmasına səbəb ola biləcək hal kimi göstərə bilərik. 

Ümumilikdə, fiziki aktivlik ürək üçün faydalıdır, lakin düzgün yanaşma olmadıqda risklər artır. Ən çox təhlükə altında olanlar adətən idman təcrübəsi olmayan, lakin birdən-birə ağır yüklənməyə başlayan şəxslər, orta yaşlı və yaşlı idmançılar, ürək-damar risk faktorları olan şəxslər, idmandan əvvəl tibbi müayinədən keçməyən insanlar olur.

Bu risklərin qarşısını almaq üçün idman mərkəzlərində təhlükəsizlik tədbirlərinə ciddi riayət olunmalıdır. Dünyada qəbul edilmiş ən yaxşı təcrübələrə əsasən:

1. AED cihazı – hər bir idman zalında AED olmalı və işçilər onun istifadəsini bilməlidir.

2. CPR təlimi – zalın personalı mütəmadi olaraq ürək-ağciyər reanimasiyası üzrə təlimlərdən keçməlidir.

3. Təcili cavab planı – qəfil ürək tutması zamanı kimin nə edəcəyi əvvəlcədən müəyyənləşdirilməlidir.

4. İdmançının sağlamlıq sorğusu – yeni üzvlərdən sağlamlıq barədə qısa məlumat alınmalı, yüksək riskli şəxslər həkim müayinəsinə yönləndirilməlidir.

5. Məşqə adaptasiya – yüklənmələr tədricən artırılmalı, ani və həddən artıq intensiv məşqlərdən çəkinilməlidir.

Praktiki tövsiyələr kimi isə mütəmadi, lakin orta intensivlikli məşq ürək sağlamlığını qoruyur və xəstəlik riskini azaldır. Risk faktorları olan şəxslər mütləq həkimlə məsləhətləşməlidir.

İdman zamanı sinə ağrısı, güclü tərləmə, başgicəllənmə və ya bayılma əlamətləri olduqda dərhal məşq dayandırılmalı və tibbi yardım çağırılmalıdır.

Cəmiyyətdə CPR biliklərinin artırılması vacibdir – sadə vətəndaş belə ilk dəqiqələrdə müdaxilə ilə insan həyatını xilas edə bilər. 

Artıq qlobal əhəmiyyət daşıyan məsələ ilə bağlı Crossmedia.az olaraq mütəxəssislərində fikirlərini öyrəndik. 

Məsələ ilə bağlı Crossmedia.az-a açıqlama Milli Məclisin Səhiyyə Komitəsinin üzvü Məlahət İbrahimqızı insanların idmanı vacib saymalarına, idmana getməyi sevsmələrinə, müxtəlif idman növləri ilə məşğul olmalarına rəğmən, bəzən buna ciddi yanaşmadıqlarını qeyd edib: "Doğrusu, məndə elə bir statistika yoxdur ki, bunu hər hansı bir qurum – Gənclər və İdman Nazirliyi, Səhiyyə Nazirliyi, Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyi və ya Dövlət Statistika Komitəsi təqdim etmiş olsun. Hesab edirəm ki, əgər bu, doğrudan da, artan tendensiyadırsa, aidiyyəti qurumlar bu barədə mətbuatda məlumat dərc edər, vətəndaşları xəbərdar edərdilər. Amma onu demək istəyirəm ki, bu, həqiqətən də çox aktual və vacib bir məsələdir. Nədənsə insanlar idmanı vacib saysalar da, idmana getməyi sevsələr də, müxtəlif idman növləri ilə məşğul olsalar da, bəzən buna ciddi yanaşmırlar. Halbuki, bu gün ölkəmizdə sağlamlığın qorunması üçün çox gözəl imkanlar yaradılıb. Parklar salınır və həmin parkların hamısında idman qurğuları var. Yəni, idman zalına getməsən belə, ilboyu açıq havada həmin qurğulardan istifadə etmək mümkündür. Bu da sağlam həyat tərzinin təbliği baxımından mühüm bir addımdır. Bildiyiniz kimi, müxtəlif idman növləri üzrə ölkədə marafonlar da keçirilir. Hətta bu yaxınlarda, iyun ayında Xankəndində belə bir marafon təşkil olunmuşdu. Heydər Əliyev Fondunun birinci vitse-prezidenti Leyla Əliyevanın rəhbərliyi ilə sağlam həyat tərzi mövzusunda tez-tez layihələr və tədbirlər həyata keçirilir".

 "İxtisasca həkim olaraq onu vurğulamaq istəyirəm ki, istənilən vətəndaş idmanla məşğul olmazdan əvvəl tibbi müayinədən keçməlidir. Məsələn, parklardakı qurğulardan, trenajorlardan, velosipeddən və ya üzgüçülüklə məşğul olmaq istəyənlər mütləq əvvəlcə həkimə müraciət etməlidirlər. Çünki bəzən insanın özünün hiss etmədiyi gizli xəstəliklər – ürək-damar sistemində, hərəkət aparatında və ya digər orqanlarda ola bilər. Xəstəliklər birdən-birə üzə çıxmır, orqanizmdə əvvəlcə zəmin yaranır, sonra özünü biruzə verir. Hesab edirəm ki, bu cür hadisələr hamı üçün bir siqnal və xəbərdarlıqdır".

Müsahibimiz qeyd edib ki, xüsusiəl uşaqlar və böyüklər idmanla məşğul olmazdan əvvəl tibbi arayış təqdim etməlidirlər: "Mən vaxtilə pediatr və Nizami rayonunda 17 nömrəli uşaq poliklinikasının baş həkimi işləmişəm. O zaman  uşaqları üzgüçülük hovuzuna aparmaq üçün mütləq tibbi arayış tələb olunurdu. Həmin arayışda uşağın sağlamlıq vəziyyəti və mütləq laborator analizlərin cavabı göstərilməli idi. Çünki uşaqlar arasında bir sıra yolxucu parazitar xəstəliklər yayılmış olurdu və hovuz vasitəsilə digərlərinə yoluxma təhlükəsi vardı. Doğrusu, indi bilmirəm belə arayışlar yenə tələb olunur, ya yox?".

Deputat, həmçinin bu məsələnin cəmiyyət tərəfindən olduqca ciddi qarşılanmalı olduğunu bildirib. "Mən həkim kimi kimsəyə xüsusi tövsiyə verməkdən çəkinirəm. Amma hesab edirəm ki, bu məsələ çox ciddi qəbul edilməlidir. Ola bilsin ki, idman komplekslərində indi də tibbi arayış tələb olunur, mən bunu dəqiq bilmirəm. Heç bir qurumun fəaliyyətini kölgəyə salmaq niyyətim yoxdur. Sadəcə, ümumi olaraq deyə bilərəm ki, idmanla məşğul olmaq istəyənlər üçün tibbi müayinədən keçmək və arayış təqdim etmək ən doğru yanaşma olardı".

Kikboksinq üzrə yeniyetmə və gənclərdən ibarət Azərbaycan milli komandasının məşqçisi, Əməkdar məşqçi Hakim Hacıyev idman zallarinda belə halların baş verməsinin saglamliq problemləri ilə bağlı olduğunu və idman hərəkətləri zamanı nəzarətsiz məşqdən qaynaqlandığını qeyd edib: "İnsanlar bəzən həkim müayinəsindən keçmədən idmana başlayırlar. Qeyd edim ki,  mən  sağlamlıq haqqında arayiş almadan idmançını məşqə  buraxmıram. Düşünürəm, bütün məşq zallarında bu cür metod tətbiq olunması arzuolunandur".

Əməkdar məşqçi, həmçinin digər səbəblərdən biri kimi kəskin məşq zamani ürəyə qəfil yükün düşdüyünü və bunun da nəticə etibarilə infakt və ya ürək dayanmasına səbəb ola bildiyini qeyd edib: "Məşq zamanı mütləq su içilməlidir. Düzgün qidalanmamaq, energetik içkilər, qida əlavələrindən, yağ yandırıcılardan sui istifadə etmək, xüsusən də onları həkim nəzarəti olmadan qəbul etmək riski daha da artırır. Məncə, qeyd olunanları infarktın yaranma səbəbləri kimi göstərə bilərik".

Elmir Heydərli