Süni İntellektdən ŞOK: Bir insan milyardlarla gəlir gətirən şirkət qura bilər

Süni intellekt (Sİ) insan zəka proseslərini kompüterlər və digər maşınlarla simulyasiya etməyi hədəfləyən multidisiplinar bir sahədir. Bu sahə kompüter elmləri, riyaziyyat, psixologiya, fəlsəfə, dilçilik, neyrobiologiya və daha bir çox sahədən qidalanır. Sİ-nin tarixi və inkişafı, həm insanın texnologiyaya olan marağını, həm də zəkanı anlamaq cəhdlərini əks etdirən zəngin və kompleks bir hekayədir.

Süni intellekt ideyasının toxumları qədim dövrlərə qədər uzanır. Antik Yunan düşüncəsində avtomat və mexaniki düşünən varlıqların təsvirləri mövcud idi. Müasir Sİ-nin təməli isə XX əsrin ortalarında qoyulub. 1950-ci illərdə Alan Turing tərəfindən irəli sürülən “Turing testi” süni varlığın insana bənzər düşünmə qabiliyyətinə malik olub-olmadığını müəyyən etmək üçün təklif olunub. Turingin “Maşınlar düşünə bilərmi?” sualı Sİ-nin fəlsəfi və texniki cəhətdən əsaslandığı nöqtə oldu.

Crossmedia.az xəbər verir ki, 1956-cı ildə Dartmut Konfransı Sİ-nin doğum yeri sayılır. John McCarthy, Marvin Minsky, Nathaniel Rochester və Claude Shannon kimi tanınmış alimlərin iştirakı ilə keçirilən bu konfransda ilk dəfə “süni intellekt” termini rəsmi olaraq istifadə edilib. Onların məqsədi insan zəka funksiyalarını – öyrənmə, məntiqi çıxarış, problem həlli – maşınlar vasitəsilə simulyasiya etmək idi. Bu dövr optimizm dövrü idi və bir çox tədqiqatçı, yaxın onillikdə tam funksional süni intellektin mümkün olacağını düşünürdü.

1960-1970-ci illər arasında Sİ-nin inkişafı əsasən sadə oyunların həllinə və süni ekspert sistemlərinin yaradılmasına yönəldi. Məsələn, IBM-in inkişaf etdirdiyi “Deep Blue” şahmat oynayan sistem ilk dəfə insan səviyyəsində strateji oyunlar oynaya bildi. Ekspert sistemlər isə müəyyən sahə üzrə böyük məlumat bazasına əsaslanaraq qərarlar vermək qabiliyyətinə sahib idi. Lakin bu sistemlər ümumiləşdirmə və kontekstdə dəyişikliklərə uyğunlaşmaqda çətinlik çəkirdilər.

1980-ci illərdə bilik əsaslı sistemlər və neuron şəbəkələrinin bərpası Sİ-nin yenidən yüksəlişini təmin etdi. Neyron şəbəkələr insan beyninin işləmə prinsiplərinə bənzər formada məlumat emal etməyə imkan verirdi. Bu modellər öyrənə bilir, nümunələr arasında əlaqə qurur və əvvəlki sistemlərdən fərqli olaraq qeyri-müəyyənliklərlə daha yaxşı başa çıxırdılar.

1997-ci ildə IBM-in “Deep Blue” şahmat kompüteri dünya çempionu Garry Kasparovu məğlub edəndə süni intellekt tarixində yeni bir dövr başlandı. Bu hadisə Sİ-nin artıq yalnız nəzəri sahə olmadığını, real dünya problemlərini həll edə biləcəyini göstərdi.

2000-ci illərdən etibarən Sİ-nin inkişafı sürətlənməyə başladı. Maşın öyrənmə (machine learning), dərin öyrənmə (deep learning) və böyük verilənlərin (big data) istifadəsi bu sahəni daha da gücləndirdi. Google, Facebook, Microsoft, Amazon və digər texnologiya nəhəngləri süni intellekt texnologiyalarına milyardlarla dollar sərmayə qoydular. Bu, Sİ-nin gündəlik həyatımıza nüfuz etməsinə səbəb oldu: axtarış motorları, səsli köməkçilər, tövsiyə sistemləri, avtomatik tərcümə və daha nələr.

Süni intellektin formaları müxtəlifdir. Dar Sİ (narrow AI) konkret bir funksiyanı yerinə yetirmək üçün proqramlaşdırılır və məsələn, spam filtr, səs tanıma və ya tövsiyə sistemləri bu kateqoriyaya daxildir. Ümumi Sİ (general AI) isə insan səviyyəsində zəka və problem həll etmə qabiliyyətinə malik olacaq ideal sistemdir. Hazırda dar Sİ geniş yayılmışdır, ümumi Sİ isə hələ tam olaraq mövcud deyil və tədqiqat mövzusudur.

Süni intellektin bir başqa maraqlı sahəsi isə hiss və duyğulara əsaslanan sistemlərin inkişafıdır. Effektiv Sİ (affective AI) insanların emosional vəziyyətini tanıya və uyğun reaksiya verə bilən sistemlər yaratmağı hədəfləyir. Bu, təhsil, səhiyyə və psixoloji dəstək sahələrində inqilabi dəyişikliklərə səbəb ola bilər.

Bir çox maraqlı faktlardan biri odur ki, Sİ özünü bəzi sahələrdə insanlardan üstün performans göstərə bilir. Məsələn, radioloji görüntülərin analizində, müəyyən şərtlər daxilində Sİ sistemləri daha yüksək dəqiqliklə diaqnoz qoya bilir. Digər maraqlı nümunə isə “AlphaGo” adlı Sİ sisteminin Go oyununda dünya çempionunu məğlub etməsidir. Go oyunu, insan intuisiyasını və strateji düşüncəni tələb edən mürəkkəb bir oyundur və bu uğur Sİ-nin dərin öyrənmə metodları ilə nələrə qadir olduğunu göstərir.

Süni intellektin sürətli inkişafı nəticəsində yaxın gələcəkdə bir insanın təkbaşına milyard dollarlıq şirkət qurması artıq fantastik fikir deyil. Anthropic CEO-su Dariyo Amodeyin proqnozuna görə, 2026-cı ildə bu cür şirkət reallığa çevrilə bilər. Buna səbəb AI artıq kodlaşdırma, maliyyə analizləri, hüquqi sənədləşmə və müştəri xidməti kimi sahələri avtomatlaşdırmaqla sahibkarın bütün iş yükünü üzərinə götürməyə qadirdir. Bununla birgə, yalnız strategiya və ideya üzərində fokuslanan insan, AI alətləri ilə silahlanaraq yüksək miqyaslı biznesi effektiv şəkildə idarə edə bilər. Tim Kortinovis “Single-Handed Unicorn” əsərində vurğuladığı kimi, AI sahibkarı problemi müəyyən edib onun həlli üçün uyğun alətləri seçərək sürətlə uğura çata bilər. “Midjourney” və “Cursor” kimi platformalar artıq az sayda əməkdaşla yüz milyonlarla dollar dəyərə çataraq bu konseptin mümkün olduğunu sübut etməyə başlayıblar. Beləliklə, bir nəfərlik milyard dollarlıq şirkətlər dövrünə qədəm qoymaq üzrəyik — bu həm iqtisadi modelin çevrilməsi, həm də texnoloji sahibkarlığın yeni mərhələsidir.

Bununla yanaşı, süni intellektin inkişafı etik və sosial sualları da ortaya qoyur. Sİ iş yerlərinin avtomatlaşdırılması ilə məşğulluq sahəsində dəyişikliklər yaradır. Həmçinin Sİ-nin qərar vermə proseslərində qərəzlilik və şəffaflıq məsələləri də müzakirə mövzusudur. Ədalətli, şəffaf və insan dəyərlərinə uyğun Sİ sistemlərinin dizaynı, bu sahənin gələcək inkişafı üçün həyati əhəmiyyət daşıyır.

Sİ-nin gələcəyi qeyri-müəyyəndir, lakin bu sahənin daha da inkişaf edəcəyi şübhəsizdir. Kvant hesablamalar, robototexnika, insan-maşın əməkdaşlığı, etik Sİ modelləri və beynəlxalq tənzimləmələr bu sahənin əsas istiqamətlərinə çevrilir. Sİ artıq yalnız bir texnologiya deyil, həm də insanlıq üçün fəlsəfi, mədəni və siyasi ölçülərə sahib bir konsepsiyadır.

Süni intellekt haqqında düşünərkən onu yalnız alqoritmlər və kod kimi deyil, insan zəka və yaradıcılığının güzgüsü kimi də görmək mümkündür. İnsan düşüncəsini və qərarverməsini daha dərindən anlamaq, texnologiya vasitəsilə daha ədalətli və dayanıqlı cəmiyyətlər qurmaq üçün süni intellekt bir vasitə ola bilər.  Bu isə təbii ki, onun necə və hansı niyyətlə istifadə olunmasından asılıdır.

Nəzrin Salmanova