Kəngər-Fars körfəzinin qədim adı və sahilin türk mənşəli sakinləri

Bu gün İranda Fars körfəzi, ərəb ölkələrində isə Ərəb körfəzi kimi tanınan körfəz minilliklər əvvəl “Kəngər körfəzi” adlanırdı. “Kəngər” əslində, Sümerlərin özlərinə verdikləri addır. Onlar Kəngər körfəzinin (bu günkü Fars körfəzi) sahillərindən tutmuş Mezopotamiyanın böyük bir hissəsinə qədər yayılmışdılar. Eyni zamanda, Kəngər türklərin qədim və böyük bir tayfasının adı olub və bu tayfa minilliklər boyu Orta Asiyada, Azərbaycanda və Mezopotamiyada yaşayırdı. Bu gün də Azərbaycanda bu böyük türk tayfasının törəmələri eyni adla yaşayırlar. Bu məqalədə biz Fars körfəzinin Sümerlər dövründəki tarixi keçmişinə, bu körfəzə Kəngər adının verilməsinə və Sümerlərin (Kəngərlərin) türklərlə dil və etnik baxımdan yaxınlığına ümumi bir baxış salmağa çalışacağıq.

Qeyd edildiyi kimi, yazılı mənbələrdə “Sümer” adı birbaşa xalq adı kimi işlənməyib. Cənubi Mezopotamiyanın əhalisi mixi yazılarda “Sümer ölkəsinin insanları” kimi adlandırılıb. Onların özləri isə “Kəngir” və “Sanq Nigiga” (Qarabaşlar) adlandırılmışdır.

Həmin Kəngərlər Fars körfəzindən (Kəngər körfəzi) başlayaraq Dəclə və Fərat çaylarının (o vaxtlar ayrı-ayrılıqda bu körfəzə tökülürdü) boyunca yaşayırdılar. Dünyanın ilk əfsanəsi olan Bilqamıs (Bilgəmiş, Gilqameş) dastanı da bu bölgədə yaranıb və bu körfəzlə əlaqəlidir. Xüsusilə XI lövhədəki mətn və məzmuna əsasən — məsələn, “Uruşan abiyə (gəmi) minib Bilqamısın dənizə çıxması, gəminin dalğalar üzərində getməsi və Ötnapiştimin tövsiyəsi ilə suyun dibinə düşüb tikanlı bitkini (əbədi cavanlıq dərmanı) axtarması” — Sümerlərin (Kəngərlərin) dənizlə (Kəngər körfəzi) sıx bağlı olduğunu açıq şəkildə göstərir. Qeyd etmək lazımdır ki, Bilqamıs dastanı təxminən 7–8 min il əvvəl yaranıb və o dövrdə bölgədə nə ərəblər, nə də farslar var idi. Yəni, Sami tayfalar bu bölgəyə gəlməzdən əvvəl, Sümerlər Fars körfəzinin sahillərinə hakim idilər.

Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, Sümerlərin öz mənbələrinə əsasən, onlar özlərinə “Kəngər” deyirdilər. Sümer adı isə Samilərin, yəni Akkadların Kəngərlərə verdiyi addır. Əslində həm “Sümer”, həm də “Kəngər” adları türk mənşəlidir. Sümerlər Mezopotamiyada müxtəlif tayfalardan ibarət idilər və bunlardan biri də türk tayfaları birliyi olan “Subar” və ya “Subir” idi.

Subarlarla bağlı ən qədim məlumatlar e.ə. IV və III minilliklərə aiddir. Onlar həmin dövrdə Dəclə və Fərat çayları arasında yaşayırdılar. Akkad mənbələrində Fərat çayı “Purattu”, Dəclə isə “İtiqla” (ya da türk dilində “İti-gilə” – yəni “sürətlə axan”) adlanırdı. Bu çayın qollarından biri olan Diyala isə “Turna” adlanırdı. Bağdaddan cənuba doğru olan hissəyə “Kəngir” (Kəngər), şimala isə “Subartu” (Subar) deyilirdi. E.ə. III minilliyin ortalarında Akkadlar Şimali Mezopotamiyanı “Subar” vilayəti adlandırırdılar. E.ə. I minillikdə Mezopotamiyada “Subar” adlı kiçik bir dövlət mövcud idi. Həmin dövrdə “Subar” adı bəzən “Aşşur”un sinonimi kimi də işlədilirdi.

Beləliklə, bu gün dünya mədəniyyətinə parlaq sivilizasiya bəxş edən və bizlərin Sümer adı ilə tanıdığı insanlar özlərinə Sümer deyil, Kəngər deyirdilər. Sümer adı, sonradan bu bölgəyə gəlmiş Sami tayfaları tərəfindən verilmişdi. Çünki onlar öz yollarında əvvəlcə “Subar” tayfaları ilə qarşılaşmış və onların arxasında yerləşən Kəngərləri də Sümer (əslində “Subar” sözünün təhrif olunmuş forması) adlandırmışdılar.

Qeyd edilməlidir ki, həm “Subar” (Sub + ar), həm də “Kəngər” (Kəng + ar) adları, təkcə Mezopotamiyadakı türk tayfaları ilə deyil, digər türk tayfaları ilə də uyğunluq təşkil edir. Məsələn: Xəzər, Afşar, Qacar, Tatar, Avar, Azər, Balkar, Bulqar, Suvar, Ağacər və s. kimi türk tayfa adlarında da bu quruluş var. Türk dilində kök söz qalın saitlidirsə, sonluq “-ar”, incə saitlidirsə “-er” şəklində gəlir. Bu “ar/er” hissəsi “adam”, “insan”, “kişi”, “qəhrəman” mənalarını daşıyır. Beləliklə, həm “Subar”, həm də “Kəngər” adlarında bu türk etnosuna xas ad quruluşu və mənası aydın görünür. “Er” sonluğunun türk tayfa adlarında geniş yayılması bu qaydanın ümumi olduğunu sübut edir.

“Subar” tayfasının adının mənşəyi də aydındır. Türk dilində “su” qədimdə “sub” formasında işlənirdi. Zamanla bu söz sonundakı “b” samitini itirmiş və “su” şəklini almışdır. Tarix boyu bir çox türk tayfaları yaşadıqları coğrafi şəraitə görə adlandırılmışdır. Məsələn, dağlıq ərazidə yaşayanlara “dağ adamları”, meşəlik ərazidə yaşayanlara isə “ağacər” (meşə adamları) deyilmişdir. Türk dilində “ağac” – “ağaç”, “er” isə “adam” deməkdir. Bu səbəbdən də, su (çay) kənarında yaşayan insanların “Subar” (Sub + ar – su adamları) adlandırılması tamamilə təbiidir. Rus alimi İ.M. D’yakonov da “Subar” ölkəsinin adını “su səhrası” kimi tərcümə etmişdir. Amma bu tərcümə düzgün deyil, çünki o, “ar” sözünün türk dilindəki mənasını bilməmiş və səhv nəticəyə gəlmişdir.

Beləliklə, həm dilçilik baxımından quruluş, həm də sözlərin mənası və bu məqalədə daha sonra qeyd olunacaq bir çox başqa səbəblərə görə, qəsdən və məqsədli şəkildə təhrif edilmiş bir çox tarixi həqiqətlərin üzə çıxacağı aydındır. Bu, “Sumer (Subar)” və “Kəngər” sözlərinin hər ikisinin türk mənşəli olduğunu, Fars körfəzinin və ya ərəblərin min illər əvvəl “Kəngər körfəzi” adlandırıldığını sübut edəcəkdir.

Sumerlər və türklər arasında dil baxımından oxşarlıq qısa şəkildə qeyd ediləcək, lakin Sumerləri təşkil edən türk tayfaları ilə bir çox türk tayfalarının adlarının üst-üstə düşməsi onların türk mənşəli olduğunu göstərir. Qeyd edildiyi kimi, sumerlər özlərini “Kəngər” adlandırırdılar. “Kəngər” həmçinin türk mənşəli bir addır. Bu ad yalnız bir tayfa və dövlət adı olaraq tarixdə mövcud olmaqla qalmayıb, bu türk tayfasının nəsilləri bu gün də Azərbaycanda yaşayırlar.

Kəngərlər haqqında qədim türk mətnlərində də geniş məlumatlar mövcuddur. Qədim türk lüğətlərində “Kəngər”lərin “Kəngərs” olması ilə bağlı dəlillər vardır. Məşhur rus türkologları L. N. Qumilyov və M. İ. Artamonov qədim Göy türklərindən daha əvvələ aid türk tayfaları içində “Kəngər” adına rast gəldiklərini qeyd edirlər. Məsələ burasındadır ki, bu ad təkcə tayfa adı deyil, eyni zamanda dövlət adı olaraq da mövcud olmuşdur (Türk “Kəng Yu” dövləti Türküstanda yerləşmişdir). Bu dövlət Balxaşın cənubunda və Aral gölləri arasındakı ərazilərdə yerləşmişdir. Bu dövlətin əhalisi türkcə “Kəngər” və ya “Kəng Yu insanları” adlandırılırdı. Yunanlar onları eramızdan əvvəl VIII əsrdə “Padzinak” və ya “Peçenq” (məşhur türk tayfası) adlandırırdılar və bu, rus mənbələrində də qeyd olunmuşdur.

Bəzi tədqiqatçılar Kəngərləri Saka tayfaları birliyinə (böyük türk tayfaları ittifaqı) aid edirlər… Bəziləri isə Kəngərlərin Hun mənşəli (Hun türkləri) olduğunu hesab edirlər.

Eyni zamanda “Orxon” əlifbası ilə yazılmış qədim türk daş yazılarında “Kəng” adlı yer adına rast gəlinir. Orta Asiyada Sırdərya çayı sahillərində “Kəng qalası” və “Kəng vilayəti” erkən dövrlərdən məlumdur. Qədim türk “Kəngər” tayfası da bu “Kəng” yer adından yaranmışdır.

Yalnız Mesopotamiya və Orta Asiyada deyil, Qafqazda və Azərbaycanda da Kəngər tayfaları yaşamış və bu gün də yaşayırlar. Eramızdan əvvəl və sonra birinci əsrlərdə yaşamış Strabon və Pliniy Kəngərlər və Sabirlər (Saber və ya Subar) haqqında məlumat vermişlər. Bu tayfalar Cənubi Qafqaz və Azərbaycanda yaşamışlar. Kəngərlərin Azərbaycanda nə vaxtdan məskunlaşdığı tam olaraq məlum deyil. Lakin türk və sumer dilləri arasında ortaq sözlərin izahında bu adın sumerlər tərəfindən Kəngərlərə verildiyi deyilir. Qədim türk dastanı olan “Dədə Qorqud”da da Kəngərlər “Kəngli” (Kəng + li; burada “li” türkcədə nisbət bildirən şəkilçidir, ərəb dilindəki “-i” kimidir) şəklində keçir.

Ptolemey də Azərbaycanda “Kəngər” adlı yer haqqında yazmışdır. “Kəngər” türklərdə tayfa adı olaraq həm eramızdan əvvəl, həm də orta əsrlərdə məlum olmuşdur. Cənubi Qafqazda təxminən 120 Kəngər ailəsi məskunlaşmışdır. Onların böyük hissəsi Naxçıvanda və indiki Ermənistan ərazisində yerləşmişdir. Kəngərlər o qədər güclü idilər ki, Sasanilərin şahlarını belə qorxuya salırdılar. VI əsr tarixçiləri Sasani-Kəngər savaşları haqqında yazmışlar. Onların bu ərazilərdə nə vaxtdan yaşadıqları tam məlum olmasa da, V əsrdən başlayaraq onların adına uyğun yer adlarına rast gəlinir.

Azərbaycanda və Ermənistanda “Kəngər” tayfa adına uyğun bir sıra toponimlər mövcuddur. Bu gün də Ermənistanın Qoqasyan bölgəsində “Kəngər” adlı dağ var və bu ad hələ də qorunub saxlanır (Qeyd: bu ərazilər tarixi Azərbaycanın qərb hissəsidir. XX əsrin əvvəllərində İrəvan xanlığı və digər bölgələr Ermənistan Respublikasının yaradılması üçün ermənilərə verilmiş və azərbaycanlılar sonradan bu torpaqlardan mərhələli şəkildə çıxarılmışdır).

Azərbaycanda “Kəngərli” (Kəngər + li) soyadı ilə yanaşı, bu adla bağlı bir sıra yer adları da mövcuddur: Naxçıvanda “Kəngərlilər” (burada “lər” cəm şəkilçisidir), Güney Azərbaycanın Qum şəhəri yaxınlığında “Kəngərlilər”, Ermənistanın Əzizbəyov rayonunda “Kəngərli dərəsi”.

Subar tayfaları da Kəngərlər kimi türk tayfalarından biri idi. Onların izlərinə müxtəlif türk coğrafiyalarında rast gəlinir. Ən qədim izlər Mesopotamiyada axtarılmalıdır. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, Ərəbistan yarımadasından Sami tayfaları gəlməmişdən əvvəl Subarlar Mesopotamiyanın şimalında yaşayırdılar. Sami tayfaları Akkad və digər bölgələrdə gücləndikdən sonra Subarları şimala doğru sıxışdırdılar. Onlara cənubdan Assurlar, şimaldan isə Hurrilər təzyiq göstərirdilər. Bu səbəblə Subarlar üç qola ayrıldılar: qərbi, mərkəzi və şərqi. Qərb qolu qərbə doğru hərəkət edərək digər tayfalar arasında assimilyasiya oldu. Şərq qolu isə Urmiya gölü hövzəsinə, oradan da bəziləri Türküstana və Sibiryaya doğru köç etdilər. Şərqdəki Subarlar dillərini qoruyub saxladılar, çünki öz soydaşları ilə birlikdə yaşayırdılar. Yerində qalan Subarlar isə Dəclə və Fərat çaylarının şimal hissəsində, Van gölünün qərbində, Diyarbəkir və Bitlis arasındakı bölgələrdə ayrıca qruplar halında yaşamağa davam etdilər.

Mərkəzi qolun yaşadığı yer isə Hurrilər tərəfindən qurulan Mitanni dövlətinin bir vilayətinə çevrildi. Bu dövlət eramızdan əvvəl VIII əsrdə süqut etdi. Daha sonra bu ərazidə Arme, Urmu, Kulmeri, Turxu və s. şəhər dövlətləri Subarlar tərəfindən quruldu. Subar tayfalarının yaratdığı ittifaqa daxil olan türk tayfaları orta əsrlərdə və bu gün də tanınır. Onlardan biri qədimdən tanınan Qəşqaylardır. Qəşqaylar eramızdan əvvəl II minillikdə Kiçik Asiyada yaşayırdılar. Mixi yazılara əsasən, Assur kralı I Tiqlat-Pileser e.ə. XI əsrin sonlarında Qəşqaylarla Fəratın şimalında qarşılaşmışdır. Daha sonra Qızıl İrmaq və Kəlkət çaylarının şimalında Qəşqay dövləti e.ə. VIII əsrə qədər mövcud olmuşdur.

Qəşqay türkləri Mesopotamiyada yaşayıb Sami tayfalarının təzyiqi ilə Subarlarla birlikdə şimala və Azərbaycana köç etmiş, sonra isə cənuba doğru hərəkət edərək bu gün Buşher, Gələdar və Xunc bölgələrində qədim Kəngər körfəzinin sahillərinə qədər yerləşmişlər.

Orta əsrlərdə məşhur olan türk tayfalarından biri də Kumanlardır. Onlar Orta Asiya və Türküstandan qərbə doğru köç etmişdilər. Amma Kuman tayfalarının tarixi daha qədimdir. Qeyd edildiyi kimi, e.ə. III–II minilliklərdə Sami və Hurri tayfalarının təzyiqi nəticəsində Subar ittifaqı dağıldı və bəzi tayfalar şimala və Fəratın qərbinə köç etdilər. Bu tayfalardan biri də Kumanlardır.

Beləliklə, Subar bəylərbəyi ittifaqın üzvü olan Kumoq, Kuman, Qəşqay, Arimen, Suğan, Salur, Urum və s. türk tayfalarının davamlı yardımı ilə iki güclü dövlət – Assuriya və Urartu arasında iki əsrdən artıq müddətdə müstəqilliyini qorumuş, nəhayət 673-cü ildə tarix səhnəsindən silinmişdir. Subarlar Azərbaycana, oradan da şərqə doğru hərəkət etmiş və dillərini qoruyaraq Subar, Suvar, Sibir, Subir adları ilə müxtəlif bölgələrdə bu günə qədər mövcuddurlar.

Qeyd etmək lazımdır ki, sumerlərin ilk və ən mühüm mifoloji qəhrəmanının adı da bu baxımdan maraqlıdır. Bütün tədqiqatçılar “Bilqamıs” (və ya “Gilqamış”) adını müdrik, bilikli və dünyagörmüş bir insan kimi tərcümə edirlər. Hər iki sözün də türk mənşəli olduğu qeyd olunur. Əlbəttə, əsl dastanın adı onun əsas qəhrəmanının adından götürülüb və Kəngər dövründə bu qəhrəmanın adı Bilgəmiş olmuşdur. Lakin sonralar Akkad dövründə, bu Sami xalq həmin dastanı “Gilqamiş” formasında yazmışdır. Bəlkə də bu, onun gil lövhələr üzərində yazılması ilə bağlıdır (türk dilində “gil” sözü – “gil” deməkdir – “gilqamiş”). S.Ş. Çağadurov yazır ki, “Bilqamış” sözünün kökü “Bilga”dır ki, bu da sümər dilində “baba”, “ağsaqqal” və “qəhrəman” mənasını verir, “mış” isə həmin qəhrəmanın həmin xalqla əlaqəsini göstərən şəkilçidir. Xarici tarixçilərin də etiraf etdiyi kimi, bu sözün kökü məhz türk dilindəki “bil” felindən gələn “Bilgə”dir – yəni “bilən, alim” deməkdir. Bu söz Göytürk xaqanı Bilgə Xaqanın adında da öz əksini tapır.

Həmçinin, Bilqamış – Bilgəmiş – Bilqamış və ya Gilqamiş adının strukturu, digər türk qəhrəmanlarının adları ilə – məsələn, özbək türklərindəki Alpamış (Alpaniş), İlalmiş – İlalmiş (bəzi türk dillərində “miş” şəkilçisi “mis” formasındadır), “Dədə Qorqud” dastanındakı Tərsözəmiş və s. ilə olan oxşarlıq heç də təsadüfi deyil. Çünki “Bilgəmiş” adı türkcə quruluşludur və bu quruluşda türk dilində çoxlu adlar mövcuddur və indi də işlənir – məsələn, Toxtamış (Toxtamış xan – Orda xanlığının hökmdarı) kimi adlar buna misaldır.

Sümer sivilizasiyası ilə bağlı demək olar ki, əsrlərlə davam edən mənşə və mənsubiyyət mübahisələrinin səbəbi, süni şəkildə yaradılmış elmi çaşqınlıqlar və qərəzli erkən tədqiqatçılar olmuşdur. İngilislərin rəhbərliyi, yəhudilər və Qərb dövlətlərinin köməyi ilə saxta ariyçilik (aryanizm) nəzəriyyəsi formalaşdırılarkən, aparılan bütün arxeoloji və dilçilik tədqiqatlarının nəticələri Hind-Avropa dilləri xeyrinə, türk dilinə qarşı saxtalaşdırılırdı. Həmin dövrdə Sümer sivilizasiyası və dili ilə məşğul olanlar arasında bir dənə də olsun türk tədqiqatçı yox idi, türkcə isə qəsdən araşdırmalardan uzaq saxlanılırdı. Buna görə də sümer dilinin mənşəyi ilə bağlı araşdırmalar nəticəsiz qalırdı. Araşdırmalarda iştirak edən tədqiqatçıların türkcəni bilməməsi və bu dildən uzaq durmaları səbəbindən sözlərin oxunuşunda da çoxlu səhvlər olmuşdur. Professor Marın qeyd etdiyi kimi: “İllər keçsə də vəziyyət dəyişmədi. Əgər vaxtında bu məsələlərdə türkcəyə lazımi qədər diqqət yetirilsəydi, tarix və dilçilikdəki bir çox boş miflərin yerini həqiqətlər alardı.”

Lakin daha sonralar sümer dili ilə müasir türk dili müqayisə edilərkən, bu iki dil arasında təqribən 6000 illik zaman fərqinə baxmayaraq, bir çox sirrin açarı tapılmışdır.

Sümerlərin (Kəngərlər və Subərlər) adları və onlardan təşkil olunmuş tayfalar bu günkü türk tayfaları ilə eynidir. Alman alimi F. Hommel sümer və türk dillərindəki 350 uyğun sözün mənasını və fonetik quruluşunu müqayisə edərək, sübut etmişdir ki, bu iki dil zaman baxımından çox uzaq olsa da, ortaq bir kökdən gəlir və biri-biri ilə əlaqəlidir. Rus alimi D. Reder də yazır ki, sümer dili agglutinativ (yapışdırıcı) dillərə aiddir və strukturu baxımından türkcə ilə müqayisə edilə bilər.

Qazaxıstanlı alim Olcas Süleymanov xarici tədqiqatçıların əsərlərini araşdıraraq və sümer-türk uyğun sözlərini müqayisə edərək belə nəticəyə gəlmişdir ki, hər iki dilin lüğət tərkibi və quruluşu sistem yaradır və bu uyğunluq təsadüfi ola bilməz.

Bu gün artıq çoxlu sayda türk və xarici alimlər sümer və türk dillərinin müxtəlif cəhətlərdən müqayisəsi nəticəsində belə qənaətə gəliblər ki, Sümerlər və Subər tayfa ittifaqları türk mənşəlidir. Xüsusilə maraq doğuran bir məsələ isə Mesopotamiya (İkiçayarası) türk tayfalarının bu günkü Azərbaycan, Orta Asiya və Sibir türklərinin tayfaları ilə uyğun gəlməsidir. Bu isə türk tayfalarının tarix boyu Qərbdən Şərqə və əksinə çoxsaylı köç və yayılmalarını göstərir. Hətta aparılan geniş araşdırmalar nəticəsində “Ural-Altay” mənşə nəzəriyyəsi də şübhə altına alınmış, və bir çox alimlər türk dilinin qədim dövrlərdə Mesopotamiya, Azərbaycan və Şərqi Anadoluda mövcud olduğunu qəbul etmişlər.

Çünki “hələ Hun imperatoru Mete Xaqandan (Orta Asiyada ilk türk imperatoru) əsrlər, hətta minillər öncə Qərbdə və Yaxın Şərqdə türk tayfaları ittifaqları mövcud olmuşdur.” Buna görə bir çox alimlər Mesopotamiyanı, onun şərqini, Zaqros dağ silsiləsini və Azərbaycanı türklərin vətəni kimi göstərirlər. Çünki bu ərazidə yaşamış Subar, Turuki, Kassilər, Qutilər, Lullubilər, Qaşqaylar, Kumanlar və s. türk tayfalarının tarixi minillərlə əvvələ gedib çıxır. Bu gün də Mesopotamiya, onun şimalı, şərqi və Zaqros dağ silsiləsi ərazisində türklər yaşayırlar – baxmayaraq ki, onları assimilyasiya etmək üçün müxtəlif vəhşi üsullar tətbiq olunur. Mesopotamiyada türklər Kərkük, Mosul, bəzi Süleymaniyyə bölgələri və Bağdada qədər olan ərazilərdə, İranda isə Azərbaycan ərazisindən başlayaraq Həmədana, Ərağa və Zaqros dağları boyunca Fars körfəzinə qədər müxtəlif bölgələrdə ya çoxluq təşkil edir, ya da farslar, lurlar, ərəblərlə birlikdə yaşayırlar. Bunlara Qaşqaylar (İsfahan, Fars, Buşəhr, Kohgiluyə-Boyerəhməd, Çaharmahal-Bəxtiyari vilayətlərində), Əbivərd türkləri, Fereydan türkləri, Səngər, Şəhrikürd və s. misal göstərilə bilər.

Yuxarıda sadalanan tayfaların (Kəngər = Sümer, Subar = Qaşqay, Kuman və s.), Turuki, Quti, Lullubi, Kassi və b. tayfaların bu günkü türklərlə yaşayış bölgələrinin üst-üstə düşməsi, sadəcə dilçilik deyil, həm də arxeoloji qazıntılarla təsdiqlənmişdir. Professor Məhəmməd Təqizadə öz tədqiqatlarında Mesopotamiyadan tutmuş Fars körfəzinə, oradan da Xəzər sahillərinə və Zaqros dağları boyunca Orta Asiyaya qədər tapılan arxeoloji artefaktlara əsaslanaraq bu bölgədə vahid mədəni və incəsənət atmosferinin mövcud olduğunu söyləmişdir.

Əgər bu sahədə obyektiv və köklü tədqiqatlar aparılsa, sübut olunacaq ki, Asiyanın geniş bir ərazisində – Yaponiyadan tutmuş Avropanın mərkəzinə qədər, o cümlədən Mesopotamiya və Fars körfəzi sahillərində türk tayfalarının adlarına rast gəlmək tamamilə təbii və normaldır. Çünki bu tayfalar 6-7 min il əvvəl də bu bölgələrdə hərəkətdə olmuş, köç etmiş və eyni proses miladdan sonra və İslamın ilk dövrlərində də davam etmişdir. Buna görə bəzi qərəzli tarixçilər yalnız Oğuz tayfalarının son köçünə əsaslanaraq türklərin 1000 ildir ki, Azərbaycana və İranın bəzi bölgələrinə köç etdiyini iddia edirlər. Əslində isə tarix boyu bu bölgələrdə yaşayan tayfaların adları həmin qədim türk tayfalarının davamıdır. S.Y. Malovun da dediyi kimi, “Don çayından tutmuş Çin sərhədlərinə qədər olan ərazidə, o cümlədən Skiflər və Sarmatlar da daxil olmaqla köçəri tayfaların dili türkcə idi.”

Bütün bu tarixi mənbələrlə sübut olunur ki, “Kəngər” adı Sümerlərin əsas adından qaynaqlanır və Fars körfəzinin qədim və ilkin adıdır. Həmin körfəz sahillərinin qədim sakinləri də türk mənşəli olmuşdur. Bu gün də sonradan baş verən köçlər və şovinist siyasətlərə baxmayaraq, həmin ərazidə – Həmədan və Əraqdan başlayaraq Kəngər körfəzinə (bəziləri onu Fars körfəzi, bəziləri Ərəb körfəzi adlandırır) qədər türklər, farslar, lurlar, ərəblərlə birlikdə yaşayırlar və əslində bu bölgənin əzəli və qədim sahibləridirlər.

Həsən Səfəri

AzərbaycanPost

Toronto, Kanada