Gündəm,Siyasi

İran Prezidenti Məsud Pezeşkianın Azərbaycana səfərinin təhlili

1. Bakıda imzalanan sənədlər və qarşılıqlı görüşlər

Aprelin 28-də Azərbaycan və İran arasında imzalanan sənədlər və qarşılıqlı görüşlər, iki ölkənin regional və beynəlxalq sahələrdə əməkdaşlığını daha da möhkəmləndirmək və inkişaf etdirmək məqsədini güdür. Bu müqavilələr, həmçinin strateji tərəfdaşlıq, iqtisadi və mədəni əlaqələrin genişlənməsi, hər iki dövlətin siyasi iradəsini və birliyini nümayiş etdirir.

Azərbaycan və İran prezidentləri tərəfindən imzalanmış Birgə Bəyanat, hər iki ölkə arasında qarşılıqlı anlaşma və əməkdaşlığın daha da dərinləşməsinə dair bir niyyət və siyasi əhəmiyyət daşıyır. Bu sənəd, həmçinin regional məsələlərdə birgə yanaşmaların ifadəsidir.

Azərbaycan və İran Xarici İşlər Nazirlikləri arasında 2025-2027-ci illər üçün imzalanmış Siyasi Məsləhətləşmələr Proqramı siyasi münasibətlərin daha da gücləndirilməsini və iki ölkənin mütəmadi olaraq bir-birinə məsləhətlər verərək, beynəlxalq məsələlərə dair daha koordinasiyalı bir yanaşma sərgiləməsini təmin edir. Bu, həmçinin birgə mövqelərin müəyyən edilməsi və potensial mübahisələrin qarşısının alınması məqsədi güdür.

Hökumətlərarası komissiyanın fəaliyyətinə toxunulması, hər iki ölkənin strateji tərəfdaşlıq əlaqələrini daha da möhkəmləndirmək məqsədini güdür. Bu komissiyanın fəaliyyəti, qarşılıqlı maraq doğuran sahələrdə koordinasiyanı təmin etmək və hər iki dövlətin maraqlarına uyğun birgə layihələrin həyata keçirilməsini asanlaşdırmaq üçün vacibdir.

Azərbaycan və İran arasında nəqliyyat sahəsindəki əməkdaşlıq haqqında Anlaşma Memorandumu, xüsusilə 2025-2026-cı illər üçün nəzərdə tutulub. Bu, hər iki ölkənin logistika, nəqliyyat infrastrukturunun inkişafı və ticarət əlaqələrinin genişlənməsi üçün çox vacibdir. İranın və Azərbaycanın birgə nəqliyyat layihələri və infrastruktur layihələri vasitəsilə iqtisadiyyatlarını daha da inteqrasiya etmələri gözlənilir.

Ağbənd-Kəlalə avtomobil körpüsünün yekunlaşdırılması layihəsi, Azərbaycan və İran arasında nəqliyyat əlaqələrini daha da sürətləndirəcək. Bu layihənin başa çatdırılması, sərhəd bölgələrindəki ticarət və sərnişin daşımalarını asanlaşdıracaq, həmçinin iki ölkə arasında iqtisadi əlaqələrin daha da inkişafına təkan verəcəkdir.

Elektrik enerjisi sahəsində əməkdaşlığın müzakirə olunması, xüsusilə iki ölkə arasında enerji ötürülməsi və enerji mənbələrinin birgə istifadəsi məsələlərinin əhəmiyyətini göstərir. Azərbaycanın enerjiyə olan tələbatı və İranın enerji resursları ilə zəngin olması, iki ölkə arasında bu sahədə dərinləşən əməkdaşlığın perspektivini yaradır. Energetika sahəsində müsbət inkişaf, həmçinin regional enerji təhlükəsizliyi baxımından vacibdir.

Araz çayı üzərində su elektrik stansiyalarının tikintisi ilə bağlı müzakirə, iki ölkənin enerji sahəsində qarşılıqlı faydalı layihələrə imza atmasının bir nümunəsidir. Bu cür layihələr yalnız enerji istehsalını artırmaqla yanaşı, həm də regional ekoloji vəziyyətin qorunmasına kömək edəcəkdir. Su elektrik stansiyalarının tikilməsi, həmçinin Araz çayının potensialından səmərəli istifadəni təmin edəcək və iki ölkə arasında su resurslarının bölüşdürülməsi məsələlərini daha da möhkəmləndirəcək.

Dənizçilərin Sertifikatlarının Qarşılıqlı Tanınması memorandum, iki ölkə arasında beynəlxalq dənizçilik qanunlarına uyğun olaraq, dənizçilərin sertifikatlarının qarşılıqlı tanınması məsələsini həll edir. Bu, ticarət gəmiləri və beynəlxalq dənizçilik əməliyyatlarında effektiv əməkdaşlığın təmin olunmasına yönəlmiş mühüm sənəddir.

Azərbaycan və İran mədəniyyət nazirlərinin imzaladığı 2025-2028-ci illər üzrə Mədəni Mübadilə Proqramı, iki xalq arasında mədəniyyət və incəsənət sahələrində qarşılıqlı anlaşma və əməkdaşlığın inkişafını təmin edir. Bu proqram, həmçinin tarixi və mədəni irsin qorunması, turizmin inkişafı və hər iki ölkənin mədəniyyətlərinin bir-birinə tanıdılması məqsədini güdür.

Turizm və mədəniyyət sahələrində əməkdaşlıq, iki xalq arasında daha sıx əlaqələrin qurulmasına xidmət edir. Azərbaycanın zəngin tarixi və mədəni irsi ilə tanınan bir ölkə olması, İranın isə turizm potensialının geniş olması, bu sahədə qarşılıqlı faydalı əməkdaşlıq imkanlarını artırır. Bu əməkdaşlıq həmçinin mədəniyyətlərarası dialoqu gücləndirir və turist axınlarını artırır.

Azərbaycan və İran arasındakı media əməkdaşlığını gücləndirmək üçün imzalanmış Anlaşma Memorandumu, informasiya mübadiləsi və media sahəsində qarşılıqlı dəstəyin göstərilməsi məqsədini güdür. Bu, iki ölkə arasında daha çox informasiya paylaşımını və daha sıx əməkdaşlığı təşviq edəcək.

Prezident İlham Əliyev və Prezident Məsud Pezeşkian arasında keçirilən görüşdə, Azərbaycan və İran arasında strateji tərəfdaşlığın daha da gücləndirilməsi məsələləri müzakirə edilib. Bu görüş, qarşılıqlı hörmət və anlayışın əsas olduğu, həmçinin regional və beynəlxalq məsələlərdə birgə fəaliyyət göstərmək istəyi ilə bağlı çox mühüm bir mesajdır. Pezeşkianın Qarabağ məsələsi ilə bağlı verdiyi bəyanat da, iki ölkənin bu məsələdəki ortaq mövqeyini və Azərbaycanın ərazi bütövlüyünə olan dəstəyi göstərir.

Beynəlxalq təşkilatlar çərçivəsində əməkdaşlıq məsələsi, Azərbaycan və İranın regional və qlobal məsələlərdə ortaq mövqelərini möhkəmləndirməyə yönəlib. Bu, həm də hər iki ölkənin beynəlxalq hüququn prinsiplərinə sadiq qalaraq, regional sabitliyin təmin edilməsi yolunda birgə fəaliyyət göstərmək istəklərini nümayiş etdirir.

3+3 regional əməkdaşlıq formatı, Cənubi Qafqaz və İran arasında əlaqələrin dərinləşməsinə xidmət edəcək bir format kimi önə çıxır. Bu format, Azərbaycan, İran, Ermənistan, Gürcüstan, Türkiyə və Rusiyanı əhatə edərək, bölgə ölkələrinin öz aralarında mübahisələri həll etməsinə və əməkdaşlığını gücləndirməsinə imkan verəcək. Azərbaycan və İran bu formatın regional əməkdaşlığı daha da möhkəmləndirəcəyinə inanır və beləliklə, regional məsələlərdə daha müsbət bir inkişaf gözlənilir.

Bu müqavilələr və sənədlər, Azərbaycan və İran arasında çoxşaxəli və strateji əməkdaşlığın inkişafına işarə edir. İki ölkə, təkcə iqtisadi və mədəni sahələrdə deyil, həm də siyasi və təhlükəsizlik məsələlərində bir-birinə dəstək verməyə hazırdır. Bu, həmçinin regional sabitliyin təmin edilməsi və beynəlxalq arenada daha yaxın əməkdaşlıq yaradılması məqsədini daşıyır.

2. Prezident Məsud Pezeşkianın bəyanatının təhlili

İran Prezidenti Məsud Pezeşkianın Azərbaycana səfəri ərəfəsində AzTV-yə eksklüziv müsahibəsi və onun Bakıda verdiyi bəyanatların təhlili göstərir:

- İran hələ də Azərbaycana ərazi iddiaları səsləndirməkdən vaz keçmək istəmir.

İran Prezidenti Məsud Pezeşkianın Azərbaycana səfəri çərçivəsində səsləndirdiyi bəyanatlar zahirdə mehribanlıq və qardaşlıq mesajı kimi görünür. Ancaq bu sözlərin arxasında çox daha dərin, hesablanmış və geopolitik məna yüklü mesajlar yatır. Burada söhbət sadəcə xoş münasibətlərdən getmir – bu, İranın regional siyasətində kimlik, tarix və mədəniyyət üzərindən qurduğu çoxqatlı oyun planının bir hissəsidir.

Pezeşkianın "elə bil Təbrizdəyəm, Ərdəbildəyəm", "biz buralarda doğulmuşuq, böyümüşük" kimi fikirləri əslində bir növ identikliyin səssiz şəkildə yenidən çəkilmiş xəritəsidir. O demir ki, bu torpaqlar bizimdir. Amma deyir ki, biz bu torpaqlarda yad deyilik. Bu isə Azərbaycan dövlətinin müstəqil və ayrılmış kimliyinə qarşı dolayı bir sual yaratmaq cəhdidir. Nəzakətlə, mehribanlıqla, amma çox hiyləgər bir üsulla.

Əgər diqqət yetirsək, bu cümlələrin əsas mesajı budur: “Biz tarixən bir yerdə idik, indi ayrı görünə bilərik, amma hələ də biz birik.”

Bu, açıq ərazi iddiası deyil, amma tarixi və mənəvi sahiblənməyə bənzəyən bir yanaşmadır. Sən demə, biz sizinlə bir dövlət olmuşuq, sadəcə indi siyasi səbəblərlə fərqli ölkələrdə yaşayırıq – və bu, sadəcə keçici bir durumdur.

Bəs bu ritorikanın hədəfi nədir?

Əvvəla, bu cür çıxışlar İranın öz daxilindəki türklərə, yəni Təbrizdə, Ərdəbildə yaşayan milyonlarla insana ünvanlanır. İran mesaj verir ki, baxın, biz o taydakı azərbaycanlılarla birik – deməli, siz də bu sistemin içində özünüzü yad hiss etməməlisiniz. Yəni İran daxilindəki milli şüurun parçalanmasının qarşısını almaq üçün bu “biz birik” ritorikası strateji alətə çevrilir.

İkincisi və daha təhlükəlisi – bu mesaj xaricə, yəni Azərbaycan Respublikasına yönəlib. İran demək istəyir ki, biz Azərbaycanı müstəqil dövlət kimi qəbul edirik, amma ona tam da ayrıca və öz yolu ilə gedən bir xalq kimi yox, keçmişin bir hissəsi kimi baxırıq. Bu, Azərbaycanın suverenliyinə birbaşa zərbə deyil, lakin onun tarixilik içində “çərçivəyə alınmasıdır”. Sanki deyirlər: “Siz ayrılmısınız, amma bu ayrılıq bizim ruhumuzda baş verməyib.”

Bu yanaşma çox incə bir güc siyasətidir. İran sərhəd dəyişdirməyə çalışmır. Amma kimlik dəyişdirməyə, mənəvi bağ yaratmağa, emosional asılılıq formalaşdırmağa çalışır. Mədəni, tarixi və etnik yaxınlıq vasitəsilə Azərbaycan üzərində təsir imkanlarını artırmaq istəyir. Bu, klassik güclə deyil, yumuşaq, amma tərsindən sərt gücdür – çünki kimliklə oynamaq torpaqla oynamaqdan daha təhlükəlidir.

Pezeşkian bunu çox ustalıqla etdi – bir şeirlə, bir təbəssümlə, “biz əziz bacı və qardaşlarıq” deyərək. Amma bu şirin ritorikanın altında sual durur: Əgər biz bu qədər biriksə, nə üçün iki dövlətik?

Azərbaycan bu ritorikanı səthi xoş sözlər kimi yox, dərin ideoloji mesaj kimi qəbul etməlidir. Bu sözlər bir növ "mədəni təmas" adı altında aparılan geopolitik psixoloji strategiyadır. İran öz ətrafında etnik və tarixi bir kimlik qurmağa, bu kimlik vasitəsilə həm daxili stabilliyi qorumağa, həm də qonşulara təsir göstərməyə çalışır.

İran Prezidentinin müsahibəsində "sərhəd" anlayışına verdiyi önəmin zəiflədilməsi sadə bir şeiriyyət, mədəni yaxınlıq və ya ümumbəşəri birlik çağırışı deyil. Bu cür ifadələr, xüsusilə dövlət başçısı səviyyəsində səsləndirildikdə, beynəlxalq münasibətlərdə konkret siyasi kontekst daşıyır. Pezeşkian burada açıq şəkildə sərhədlərin fiziki mövcudluğunu inkar etmir – lakin onların mənəvi, kimlik və siyasi anlamını dəyərsizləşdirməyə çalışır.

Pezeşkianın dediyi kimi, əgər “sərhəd o qədər də əhəmiyyətli deyilsə”, o zaman bu, dolayı şəkildə Azərbaycanın müstəqil dövlət kimi fərqli kimlik, maraq və yol seçmək haqqına qarşı mədəni-siyasi bir təzyiqdir. İran demək istəyir: “Bizim aramızdakı fərqlilik süni və keçicidir. Sərhədlər kağız üzərindədir, gerçəkdə isə biz hələ də birik.”

Bu, Azərbaycan Respublikasının özünü suveren, öz maraqlarını seçən və öz strateji tərəfdaşlarını müəyyən edən bir aktor kimi mövcudluğunu “qardaşlıq” pərdəsi altında passivləşdirmə cəhdidir.

Azərbaycanın son illər Türkiyə ilə strateji müttəfiqliyini dərinləşdirməsi, İsraillə təhlükəsizlik və texnologiya sahəsində əməkdaşlığı genişləndirməsi, İranın təsir imkanlarını ciddi şəkildə zəiflədir. Bu vəziyyətdə İran açıq konfrontasiyadan qaçaraq, daha çevik bir ritorikaya müraciət edir: "biz həmişə bir olmuşuq, indi sadəcə fərqli qərarlar almışıq".

Bu, Azərbaycanın müstəqil hərəkət etmə haqqına birbaşa etiraz deyil, bu haqqın mənəvi əsasını sorğulayan bir yanaşmadır. Əgər sərhəd önəmsizdirsə, əgər biz eyni mədəni və tarixi ailənin üzvüyüksə, o zaman Azərbaycanın atdığı müstəqil addımlar da “qardaş ruhuna uyğun gəlmir” – deməkdir bu ritorika.

İran "sərhədlər formal dəyər daşıyır" ritorikasını hər zaman öz milli təhlükəsizliyinə zərər vurmayan məkanlarda tətbiq edir. Yəni bu ritorika seçicidir. İran Ermənistana, Ərəb ölkələrinə, ya da Pakistanla münasibətlərinə belə yanaşmır. Sərhədi yalnız o zaman mənasız sayır ki, qarşı tərəfdə eyni etnik, dil və mədəni bağdan faydalanmaq mümkündür. Bu isə göstərir ki, məsələ humanitar birlikdən çox, mədəni sahiblənmə aləti kimi istifadə edilən strateji yanaşmadır.

Azərbaycan 44 günlük Vətən müharibəsindən sonra bölgədə status-kvonu dəyişdirdi və regional güc kimi özünü təsdiqlədi. Bu reallıq İranın Cənubi Qafqazda balans oyununu çətinləşdirib. Əgər Azərbaycan daha güclüdürsə və regional ittifaqlar qurursa, İran bu gücə qarşı sərt mövqe tutmaq əvəzinə onu ideoloji və tarixi oxuma vasitəsilə “özününkü” elan etməyə çalışır.

Sərhədin "önəmsizləşdirilməsi" – bu mənada bir psixoloji de-suverənləşdirmə üsuludur. Təsir altına alınan tərəf öz sərhədini fiziki olaraq qorusa da, mənəvi olaraq onun dəyəri sorğulanır.

Bax bu nöqtədə Azərbaycanın cavabı konkret olmalıdır. Sakit, təmkinli, amma öz milli kimliyinə sahib çıxan şəkildə. Biz İranla qonşuyuq, bəli. Bizim ortaq tariximiz var, doğrudur. Amma biz öz yolumuzu seçmiş, öz dövlətini qurmuş, öz gələcəyini müəyyənləşdirən bir xalqıq. Və bu gələcək kimsənin emosional və tarixi çərçivəsində yox, bizim öz iradəmizlə formalaşacaq.

Şəhriyarın şeiri ilə İran Prezidenti Məsud Pezeşkianın çıxışını tamamlaması təsadüfi ədəbi jest deyil, əksinə ideoloji-mədəni mesajlar yüklü, dərin simvolik anlam daşıyan bir addımdır. Bu poetik girişin arxasında identiklik siyasəti, tarixi nostalgiya, pan-mədəni bağlılıq və siyasi şüuraltı mesajlar dayanır.

“Bir uçaydım bu çırpınan yelinən…” - misrası fiziki və siyasi sərhədləri aşmaq istəyini poetik dillə ifadə edir. “Çırpınan yel” – dinamiklik, təlatüm, dəyişiklik, qəlbin içindəki hərəkət və azadlıq istəyi ilə doludur. Bu, ayrılıq və bölünmüşlük hissinin romantik metaforudur. Pezeşkian bu sətirlə bildirir ki, aradakı sərhədlər “qəlblərin birliyini” poza bilməz. Şeirdəki bu yel – həm duyğuların, həm də pan-milli bağlılığın daşıyıcısıdır. Siyasi alt mənası budur ki. İran, sərhədləri tanısa da, onların “ruhən” süni olduğunu iddia edir. Bura “qardaş” Azərbaycana ruhən birləşmə çağırışıdır – nə silahla, nə hüquqla, sadəcə “duyğularla”.

“Bağlaşaydım dağdan aşan selinən…” bu misrada “Dağdan aşan sel” – təbiətin sərhəd tanımayan qüvvəsidir. Bu misrada, Azərbaycan və İran arasında coğrafi sərhədlərin belə mənasız olduğu fikri romantik dillə təkrarlanır. Selin təsviri həm də coşqun milli duyğuları, sərhəd dinləməyən mədəni bağlılığı simvolizə edir.

“Ağlaşaydım uzaq düşən elinən…” – buradakı “el” həm xalq, həm yurd, həm də tarixi coğrafi birlik anlamına gəlir. “Uzaq düşmək” – fiziki deyil, kimlikdən, mənəviyyatdan və tarixi ortaq dəyərlərdən ayrı salınmaq anlamında işlədilir. Bu sətir vasitəsilə Pezeşkian Azərbaycanı öz “eli” kimi təqdim edir – bu isə İranın Azərbaycan Respublikasına “tarixi bizə aid olan” mesajını romantik dillə çatdırmaq cəhdidir.

“Bir görəydim ayrılığı kim saldı?” – bu misrada bölünmüşlüyə səbəb olan güclərə qarşı ittihamvarı sual var: “ayrılığı kim saldı?” Bu, həm böyük güclərə (SSRİ, Qərb), həm də dolayı şəkildə Azərbaycanın müstəqil siyasət yürütməsinə yönəlmiş poetik məna daşıyır. Çünki İran üçün Azərbaycan “ayrılmış el”dir – suveren dövlət deyil. İran bu misra ilə soruşur: “Biz bir idik, kim bizi ayırdı? Bu ayrılıq süni idi, biz yenə də bir yerdə ola bilərik.” Yəni Azərbaycanın fərqli siyasi orbitə daxil olması İran üçün “ayrılıq”dır.

“Ölkəmizdə kim qırıldı, kim qaldı?” - bu misra həm İran içindəki türk kimliyinin yaşadığı basqılara, həm də Azərbaycan tarixində baş verən faciəvi bölünmələrə işarədir. Buradakı “kim qırıldı” – həm fiziki qırğınları, həm də kültürün, dilin, kimliyin məhvini simvolizə edə bilər. İran Prezidenti bu misra ilə “biz çox əziyyət çəkmiş bir xalqıq, amma indi yenidən dirçəlirik” mesajı verir. Azərbaycanla birlikdə bu dirçəlişi böyük mədəni ailənin birgə irəliləyişi kimi təqdim edir.

“Burda bir şir darda qalıb bağırır…” – lider simvolikası və çağırış

“Şir” burada İranın simvolik fiqurudur. “Darda qalmaq” – İranın basqı, təzyiq və haqsızlıq altına salınmağına, “bağırmaq” isə, onun təhlükə qarşısında çağırış, kömək istəmək, haqqa səsləməkdir. Siyasi alt mənası odur ki, “Qardaş, biz dardayıq, sənin dəstəyinə ehtiyacımız var. Biz birlikdə güclüyük.”

“Mürüvvətsiz insanları çağırır” – “mürüvvətsiz” dedikdə, etibarsız, dəyərsiz, mərhəmətsiz xarici və daxili aktorlar nəzərdə tutulur. Bu həm Qərb dünyası, həm də İran daxilində milli haqları tanımayan qüvvələr ola bilər. Həm də dolayısı ilə Türkiyə və Azərbaycanın müstəqil siyasətini ittiham etmədən sorğulamaq niyyətidir.

- İran üçün Zəngəzur dəhlizi qırmızı xətt olaraq qalır.

Prezident Pezeşkian açıq şəkildə bu məsələni ərazi bütövlüyü prinsipinə bağlamaqla əslində demək istəyir ki, Zəngəzur dəhlizinin Azərbaycan tərəfindən ekstraterritorial yol formasında təkbaşına ələ keçirilməsi və ya təhlükəsizlik zonası kimi nəzərdə tutulması, İran üçün qeyri-məqbul və regional balansı pozan bir presedent olar və bu dəhliz Azərbaycanın suverenliyi daxilində nəzarətsiz bir yol kimi işləsə (xüsusilə də Türkiyə və İsrailin iştirakçılığı ilə), bu İran üçün geosiyasi mühasirəyə düşmək riski doğurur və bu baş verərsə, İran reaksiya vermək hüququnu saxlayır.

Pezeşkian deyir: “Biz başqasının torpağına göz dikmirik, digərlərinin də buna cəhd etməsinə qarşıyıq.”

Bu cümlə Zəngəzur məsələsində Azərbaycanın suveren hüququndan artıq iddialar etdiyinə işarədir. Azərbaycanın Naxçıvanla birbaşa əlaqə üçün Zəngəzur dəhlizi tələbini İran Ermənistanın ərazi bütövlüyünə qarşı hərəkət kimi şərh edir. Bu yanaşma ilə İran, Azərbaycanın “haqlı tələbinin” arxasında böyük güclərin – xüsusilə Türkiyənin və İsrailin strateji maraqlarını görür. Demək istənir ki, Azərbaycan, öz torpaqlarından keçən yol istəyir, amma bu istək regionda başqalarının maraqlarını gücləndirəcək şəkildə olursa, bu artıq sadəcə nəqliyyat məsələsi deyil.

Pezeşkian təklif edir ki, “Biz artıq İran üzərindən Naxçıvana yol və dəmir yolu infrastrukturunu hazırlayırıq". Bu yanaşma İranın alternativ yol siyasətini rəsmi şəkildə təqdim edir. Burada məqsəd, Zəngəzur dəhlizinin tam həyata keçməsinin qarşısını almaq, Azərbaycanın təzyiq vasitəsini zəiflətmək, İranı “vəzifəyə hazır, dost” kimi göstərərək yumşaq güclə Azərbaycan ictimaiyyətinin rəğbətini qazanmaqdır. Sətiraltı mesaj odur ki, “Zəngəzura ehtiyac yoxdur. Biz varıq. Biz sizə yol veririk. Nə üçün təhlükəli alternativ axtarırsınız?”

Məqam	İranın məntiqi	Sətiraltı məna
Zəngəzur dəhlizi	Qırmızı xətdir, çünki Türkiyə və İsrailin nüfuzunu İran sərhədlərinə gətirir	“Biz bu dəhlizi yalnız Ermənistanın razılığı və İranın iştirakı ilə qəbul edərik. Əks halda müqavimət göstərəcəyik.”
Ərazi bütövlüyü ritorikası	Ritorik olaraq balanslı görünür, amma əsas hədəf Azərbaycanı cilovlamaqdır	“Biz hamının ərazi bütövlüyünü dəstəkləyirik – xüsusilə Ermənistanınkını.”
Alternativ marşrut (İran üzərindən yol)	Azərbaycanın təzyiq gücünü zəiflətmək və İrandan asılılığını artırmaq	“Siz yol istəyirsiniz? Biz verək, amma Zəngəzura toxunmayın.”
Emosional ritorika	İran azərbaycanlıları vasitəsilə Azərbaycan ictimaiyyətinə nüfuz etmək	“Siz bizimsiniz, bizimkisiniz – bu dəhlizlə bizi uzaqlaşdırmayın.”

Pezeşkian bu bəyanatla səthi olaraq balanslı, dərinlikdə isə anti-Zəngəzur, anti-Türkiyə və pro-İran ticarət yolunu təşviq edən bir strateji mövqe ortaya qoyur. Bütün bu çıxış “sülh, qonşuluq və hüquq” adı altında İranın regional status-kvonun saxlanması strategiyasını açıq şəkildə əks etdirir.

Türkiyə üçün Zəngəzur dəhlizi təkcə nəqliyyat deyil, Türk dünyasının fiziki inteqrasiyası üçün qapı açarıdır. Türkiyə üçün, bu məsələ həm pan-türkist strateji vizyonun reallaşması, həm də Cənubi Qafqazda İran və Rusiyanın balanslaşdırılması məqsədilə önəmlidir.

Pezeşkianın “İran üzərindən yol açırıq” deməsi Ankarada alternativin yaradılması kimi narahatlıqla qarşılanır. “Ərazi bütövlüyü” vurğusu ilə İran, Türkiyənin dəhliz üzərindəki mümkün logistik, hərbi və texnoloji iştirakına qarşı dolaylı xəbərdarlıq verir. “İkinci vətən” ritorikası isə, Türkiyə üçün ideoloji təhlükədir – çünki bu, Ankaranın “bir millət, iki dövlət” doktrinasını kölgədə qoymaq cəhdidir.

Türkiyə, İranın Zəngəzur mövqeyini "Türk dünyasının birləşməsini yavaşlatmaq üçün geosiyasi blokada" kimi qiymətləndirir və regionda Türk Dövlətləri Təşkilatı çərçivəsində təzyiqin artırılmasını tövsiyə edir.

Rusiya üçün Cənubi Qafqazda “köhnə status-kvonun qorunması” strateji prioritetdir. Zəngəzur dəhlizi, Moskvanın Ermənistan üzərindəki təsirini zəiflədir və Türkiyə-NATO nüfuzunun regiona gəlişini sürətləndirir. Pezeşkianın mövqeyi Rusiya üçün istədiyi modelə yaxın görünür: yəni “regional yollar regional aktorlar vasitəsilə” (İran üzərindən keçən yol). İranın Zəngəzura qarşı mövqeyi Rusiya tərəfindən "geosiyasi tamponun qorunması" kimi şərh olunur. Lakin, İranın Azərbaycanın içində yumşaq güc qurmaq səyləri Rusiyanı narahat edir – bu, Rusiya üçün qeyri-sabitliyin potensial səbəbi kimi dəyərləndirilir. Rusiya üçün İranın bu mövqeyi “taktiki müttəfiqlik, strateji risk” daşıyır. Rusiya İranın vasitəçiliyindən faydalana bilər, amma eyni zamanda onun azərbaycanlılar üzərində mədəni nüfuz qurma cəhdlərini daim nəzarətdə saxlamaq istəyir.

İran Prezidenti Məsud Pezeşkianın Bakıya səfəri və burada Zəngəzur məsələsi ilə bağlı səsləndirdiyi ritorika açıq şəkildə göstərdi ki, İran bu koridora geosiyasi risk kimi yanaşmağa davam edir. Onun “hər kəs öz hüquqları ilə kifayətlənməlidir” fikri birbaşa olaraq Azərbaycanın Zəngəzur dəhlizi ilə bağlı planlarına yönəlik səssiz xəbərdarlıqdır. İran bu məsələdə klassik diplomatik dillə, amma kifayət qədər aydın şəkildə bildirir ki, bu dəhlizin “regional balansı pozan” şəkildə reallaşmasına qarşıdır.

Türkiyə üçün Zəngəzur dəhlizi sadəcə nəqliyyat layihəsi deyil. Bu, Türk dövlətlərini fiziki olaraq birləşdirəcək, Türküstan ilə birbaşa quru əlaqəsi quracaq strateji arteriyadır. Ərdoğan üçün bu layihə həm də Türk Dövlətləri Təşkilatı çərçivəsində “Turançılıq” elementlərini praktik səviyyəyə keçirmək imkanıdır. İran isə, bu dəhlizin reallaşmasını özünün Cənubi Qafqazdakı təsir dairəsinə və Ermənistanla olan şimal körpüsünə birbaşa təhlükə hesab edir.

Rusiya görünən qədər səssiz qalsa da, əslində Zəngəzur dəhlizi onun üçün də kritik məsələdir. Moskva, dəhlizin açılmasını öz nəzarətində həyata keçirmək istəyir. Lakin, həm Türkiyə, həm də İranın bu prosesi fərqli istiqamətlərə yönəltmək cəhdləri Kremlin regiondakı manevr imkanlarını daraldır.

Çin hələlik Cənubi Qafqazda birbaşa oyunçu kimi görünmür. Amma Zəngəzur dəhlizi Çinin “Bir kəmər, bir yol” təşəbbüsü üçün kritik halqa ola bilər. Əgər Çin bu məsələyə aktiv şəkildə daxil olarsa, bu, İranın manevr imkanlarını daha da zəiflədə və Zəngəzur üzərində yeni çoxqütblü nəzarət mexanizmi formalaşdıra bilər.

Rauf Məmmədov
Cross Media Təhlil Mərkəzinin analitiki, fəlsəfə doktoru

🖨 Çap et

18:04 05.05.2025

Oxunuş sayı: 2349