Siyasi
Azərbaycan - geosiyasi oxların kəsişməsində
Dünyada hazırkı geosiyasi dinamika, üç əsas güc oxu üzərində qurulub və Azərbaycan bu oxların kəsişmə nöqtəsində yerləşir, bu da ona beynəlxalq aləmdə güclü bir geosiyasi təsir imkanı verir.
1. Atlantik Blok (AB, NATO, Qərb İnstitutları):
Bu blok əsasən Qərb dövlətləri, xüsusilə AB və NATO-nu əhatə edir. Onlar liberal-demokratik ideologiya, bazara dayalı iqtisadiyyat, və humanitar dəyərlər ətrafında birləşirlər. Avropanın təhlükəsizliyi, transatlantik əlaqələr və dünya iqtisadiyyatında dominantlıq burada əsas prioritetlərdir. Azərbaycanın mövqeyi bu kontekstdə çox vacibdir, çünki Qərb ölkələri Cənubi Qafqazda sabitlik və enerji təhlükəsizliyi üçün Azərbaycana strateji tərəfdaş kimi baxır. Azərbaycan, həm də Avropa İttifaqı ilə əlaqələrini genişləndirir və NATO ilə əməkdaşlıq edir.
2. Avrasiya Bloku (Rusiya, Çin, İran):
Avrasiya blokunun daxilindəki əsas oyunçular Rusiya, Çin, və İran olaraq görülür. Bu blok daha çox Avrasiya regionunun enerji resursları, infrastruktur bağlantıları, və geosiyasi mübarizə ətrafında qurulub. Çin, “Bir Kəmər, Bir Yol” təşəbbüsü çərçivəsində iqtisadiyyat və ticarət sahəsində yeni marşrutlar yaradır, Rusiya isə enerji təchizatı və təkcə NATO ilə deyil, həm də Asiya və Türküstan ilə əlaqələrdə daha çox təsir əldə etməyə çalışır. Azərbaycan, bu blokla əlaqələrini həm enerji sahəsində, həm də ticarət əlaqələri baxımından gücləndirir. Çinlə iqtisadi əlaqələr, Rusiyanın enerji təhlükəsizliyi ilə bağlı Azərbaycanın strateji mövqeyi önə çıxır. Eyni zamanda, İranla geosiyasi əlaqələr və Transxəzər dəhlizi Azərbaycanın Avrasiya blokundakı rolunu daha da artırır.
3. İslam və Cənub-Qlobal Blok (Türkiyə, Pakistan, Körfəz Ölkələri):
İslam Bloku, xüsusən Türkiyə, Pakistan, və Körfəz ölkələri ilə olan əlaqələr, Azərbaycanın Cənubi Qafqazda İslam dünyası ilə əlaqələrini və geosiyasi təsirini gücləndirir. Bu blokda Türkiyə ilə hərbi və iqtisadi əlaqələr möhkəmlənir, Pakistan və Körfəz ölkələri ilə isə enerji və ticarət sahələrində əməkdaşlıq inkişaf edir. Azərbaycan, İslam dünyası ilə olan bu əlaqələr vasitəsilə geosiyasi gücünü artırır və Cənubi Qafqazda etnik və dini müxtəlifliyin yaxşı idarə olunmasına yönəlmiş strategiyalarını inkişaf etdirir.
4. Azərbaycanın üç güc oxunun kəsişməsindəki yeri
Azərbaycan, Atlantik, Avrasiya, və İslam - Cənub-Qlobal blokları arasında strateji balans qurmaqla ölçüsündən böyük geosiyasi təsir əldə edir. Bu, ölkənin geosiyasi mövqeyinin artmasında və regional münaqişələrdə vasitəçilik rolunu yerinə yetirməsində vacibdir. Azərbaycanın geosiyasi müstəqilliyi və çoxvektorlu xarici siyasəti, ona Qərb, Rusiya, və İslam dünyası ilə balanslı əməkdaşlıq etməyə imkan verir. Bu, həmçinin Azərbaycanı geosiyasi dövranlarda böyük bir oyunçuya çevirir.
Azərbaycanın koordinasiyalı idarəetməsi, müxtəlif bloklar arasında əlaqələri idarə etmək və özünün strateji maraqlarını qorumaq üçün çoxşaxəli diplomatiya və beynəlxalq müstəvidə iştirak imkanlarını təklif edir. Azərbaycanın həm enerji resursları, həm də müdafiə sahəsindəki imkanları bu koordinasiyanı praktiki olaraq gücləndirir. Əlavə olaraq, yüksək texnologiyalar və infrastruktur layihələri çərçivəsində Çin və Qərb ilə əməkdaşlıq da bu koordinasiyanı möhkəmləndirir.
Azərbaycan, geosiyasi təsirini koordinasiya edərək gələcəkdə regionda sabitlik və iqtisadi inkişafı təşviq etməyə davam edə bilər. Həmçinin, bu təsir Cənubi Qafqazda olan və dünya gücləri arasında gedən strateji mübarizəni daha balanslı şəkildə idarə etməyə imkan verir. Çin, Rusiya, İran, və Türkiyə ilə olan əlaqələrin uzunmüddətli təhlili göstərir ki, Azərbaycan bu üç oxun kəsişməsindəki vəziyyətini həm diplomatik, həm də strateji sahələrdə səmərəli şəkildə idarə etməyi bacarır.
Azərbaycanın qlobal sistemlərarası yerdəyişmədəki rolu, onun geosiyasi və iqtisadi təsirinin artırılması baxımından çox önəmlidir. Üç əsas güc oxu arasında möhkəm bir yer tutaraq, Azərbaycan bu kəsişmə nöqtəsindəki gücünü daha da artırır və gələcəkdə beynəlxalq aləmdə daha da əhəmiyyətli bir aktora çevrilir.
İlham Əliyevin Çinə səfəri Avrasiya Bloku ilə yeni balansın qurulmasına yönəlib. Azərbaycan Qərb-dominant mövqeyindən Çinə yaxınlaşaraq özünün diplomatik müstəqilliyini qorumağa çalışır. Qərb təsirinə qarşı alternativlər yaratmaq istəyi, Azərbaycanın enerji və ticarət marşrutlarını diversifikasiya etmək məqsədini daşıyır. Burada Qərbə belə bir mesaj verilir: "Biz Qərbsiz də davam edə bilərik. Alternativ yollarımız var."
Bu, Azərbaycanın geosiyasi müstəqilliyini və hibrid xarici siyasətini nümayiş etdirir. Çinlə olan əlaqələr Azərbaycanın enerji təhlükəsizliyini və logistik marşrutlarını genişləndirməyə imkan verir, həmçinin Cənubi Qafqazda yeni nüfuz mübarizəsi yaradır. Avropa Şurası vitse-prezidenti Kaja Kallasın Bakıya gəlişi, Qərbin Azərbaycanı hələ də öz tərəfdaşı kimi görmək istədiyini göstərir.
İran Prezidentinin səfəri, həm İsrail-Azərbaycan yaxınlaşmasına qarşı, həm də Zəngəzur dəhlizi ilə bağlı Tehran məsələlərini yenidən gündəmə gətirmək məqsədini daşıyır. İran, Azərbaycanın Çinlə iqtisadi əlaqələrindən narahat olur və özünün regiondakı rolu və geosiyasi təsirini gündəmdə saxlamağa çalışır. İran Prezidentinin bu səfəri Azərbaycanın Çin və Qərb ilə olan əlaqələrinə qarşı narahatlıq doğurur və İranın Cənubi Qafqazda təsirini qorumağa çalışdığını göstərir. Bu, həm də Çin və İran arasında iqtisadi rəqabətin artmasına gətirib çıxara bilər.
Pakistan-Hindistan gərginliyi Azərbaycanın Pakistan ilə sıx əlaqələrini önə çıxarır. Bu gərginlik həm də Hindistanın Rusiyadan ayıran Qərb səylərinin ziddinə olaraq Cənubi Asiyanın sabitliyinin zəiflədiyini göstərir. Cənubi Asiyada stabillik zəifləyir. Bu, Azərbaycan üçün Pakistan dəstəyinin artması deməkdir. Bu vəziyyət, Azərbaycanın Pakistanla olan əlaqələrini daha da möhkəmləndirə bilər və Hindistanla diplomatik məsafə yaratmasına gətirib çıxara bilər. Pakistanla əlaqələr Azərbaycanın Cənubi Asiya və Şərqi Asiya arasında mühüm bir körpü olmasına imkan verir.
Bu hadisələrin strateji zamanlaması və məna qatları, Azərbaycanın geosiyasi oyununda necə manevr etdiyini və alternativlər yaratmaq məqsədini güddüyünü göstərir. Azərbaycanın Çin, Rusiya və Qərb arasında balans yaratması və beynəlxalq əlaqələrini müxtəlif tərəflərlə gücləndirməsi, ona geosiyasi üstünlük qazandırır. Bu prosesdə, həm İran, həm də Qərb Azərbaycanın bu yeni geosiyasi reallıq ilə necə uyğunlaşacağına dair məhdudlaşdırıcı və təsir edici rol oynayacaq.
Təhlükəsizlik və Enerji Dəhlizləri Üzərində Böyük Oyun Azərbaycan üçün çox mühüm geosiyasi strateji çəkişməni və infrastruktur layihələrinin idarə olunmasını əks etdirir. Bu layihələr qlobal enerji axınlarının və nəqliyyat sistemlərinin formalaşmasında kritik əhəmiyyət kəsb edir. Bu kontekstdə hər bir regional və beynəlxalq oyunçu öz maraqlarını güdür və Azərbaycanın mövqeyi çoxqatlı təzyiqlər və təkliflər qarşısında sərgilənir.
Orta Dəhliz və Zəngəzur dəhlizinin açılması ilə Çin, Qafqazdan keçərək Avropaya çıxmaq istəyir. Bu, "Bir Kəmər, Bir Yol" təşəbbüsü çərçivəsində daha da əhəmiyyətli olur. Çin üçün, Zəngəzur və Orta Dəhlizləri, Şərqi Asiya ilə Avropanı birləşdirən əsas marşrutlar olacaq. Həmçinin, bu dəhlizlər vasitəsilə neft, qaz və malların daşınması Çinin geosiyasi mövqeyini gücləndirəcək. Azərbaycanın Çinlə əlaqələri genişlənərək, İran və Rusiyanın təsirini məhdudlaşdırmağa kömək edəcək.
Cənub Qaz Dəhlizinin genişləndirilməsi ilə Avropa, Rusiyadan asılılığını azaltmaq və enerji təhlükəsizliyini təmin etmək istəyir. Bu, Avropanın Alternativ qaz təchizatlarını təmin edərək, Şərqi və Cənubi Asiya ilə olan əlaqələrini möhkəmləndirir. Azərbaycanın enerji resursları, Avropa üçün kritik əhəmiyyət daşıyır. Avropa İttifaqı Azərbaycanın enerji və tranzit imkanlarından istifadə etməklə, Rusiyanın monopoliyasını azaltmağa çalışır və Azərbaycanı strateji tərəfdaş olaraq möhkəmləndirir.
İran, Zəngəzur dəhlizinin açılmasına qarşıdır, çünki bu, onun regiondakı tranzit və enerji təchizatı yolunu zəiflədə bilər. Zəngəzur və Orta Dəhlizlər vasitəsilə Azərbaycanın Çinlə yaxınlaşması, İranın marjinallaşması və nəqliyyat marşrutlarının dəyişməsi İranın mövqeyini zəiflədir. İran, Zəngəzur dəhlizinin açılmasından əvvəl öz təsirini artırmağa çalışır, amma eyni zamanda Azərbaycanın diplomatik müstəqilliyinə qarşı sərt addımlar ata bilər.
Rusiya, Azərbaycan vasitəsilə Qərbə qaz və təsir ixracını davam etdirmək istəyir. Rusiyanın enerji şəbəkələri, Azərbaycanın neft və qaz resurslarından asılıdır, bu isə Azərbaycan üçün böyük gəlir gətirir. Eyni zamanda, Rusiyanın Cənubi Qafqazdakı təsirini qorumağa çalışması, Azərbaycan üçün geosiyasi münaqişələrə gətirib çıxara bilər. Azərbaycanın Qərb ilə yaxınlaşmasını həm enerji sahəsində, həm də təhlükəsizlik baxımından nəzarətdə saxlamağa çalışacaq.
İran və Çinlə yaxınlaşmanın məhdudlaşdırılması ABŞ və AB-nin Azərbaycan üzərindəki əsas məqsədidir. Bu yanaşma, həmçinin Azərbaycanın enerji resurslarına və ticari marşrutlara nəzarət etməklə strateji təsir göstərməyi nəzərdə tutur. ABŞ və AB, Cənub Qaz Dəhlizini genişləndirmək və Qərb-İran qarşıdurmasında Azərbaycanın neutral qalmasını istəyirlər. Qərb, Azərbaycanın Rusiya və Çinlə olan əlaqələrinə müdaxilə etməyə çalışır və strateji balans yaratmağa yönəlir.
Bu hadisələr Azərbaycanın geosiyasi mövqeyinin nə qədər əhəmiyyətli olduğunu və enerji daşıyıcılarının gələcəkdəki strategiya və təhlükəsizlik sahələrinə təsirini göstərir. Dəhlizlər və enerji marşrutları yalnız iqtisadi müstəvidə deyil, geosiyasi mübarizənin vacib bir hissəsi olaraq ön plana çıxır. Azərbaycanın Çin, Avropa, İran və Rusiya ilə münasibətləri müasir dövrün "böyük oyunu"nu formalaşdırır, burada alternativ yolların açılması və diplomatik balansın qorunması əsas rolu oynayır.
Azərbaycanın çoxvektorlu diplomatiya strategiyası, müxtəlif güc mərkəzləri ilə münasibətləri balanslı şəkildə qurmağa çalışır. Qərb, Çin, Rusiya, İran və Pakistan ilə əlaqələrin müxtəlif dərəcələrdə inkişaf etdirilməsi, Azərbaycanın geosiyasi müstəqilliyini qorumasına və regiondakı balansı saxlamağa imkan verir.
Azərbaycan, “swing state” – strateji resurslara sahib olan və hər iki tərəfə təsir edə bilən bir dövlət olmaq istəyir. Hər blokda enerji, tranzit və təhlükəsizlik sahələrində mühüm rol oynayır. Bu yanaşma, Azərbaycanın bütün tərəfdaşlarla balanslı münasibətlər quraraq öz geosiyasi təsirini artırmasına şərait yaradır.
Azərbaycan, hər bir gücə bağlı qalmaqdan qaçınır və özünü neutral və müstəqil bir oyuncu kimi təqdim edir. Həm Çin, həm də Qərb ilə iqtisadi əməkdaşlıq qurmaq, həm Rusiya, həm də İran ilə təhlükəsizlik məsələlərində əməkdaşlıq etmək, Pakistan ilə strateji əlaqələr qurmaq – bütün bunlar Azərbaycanın hər tərəfdən fayda əldə etməsi üçün mühüm addımlardır.
|
Oyunçu |
Məqsəd |
Azərbaycana Yanaşma |
|
Çin |
Orta Dəhliz → Avropaya çıxış |
Tərəfdaşlıq və investisiya |
|
AB/Qərb |
Enerji təhlükəsizliyi, Çin təsirinin azaldılması |
Diqqətli və tənqidi dialoq |
|
İran |
Geosiyasi marjinallaşmadan çıxmaq |
Yaxın qonşuluq + xəbərdarlıq |
|
Pakistan |
Ermənistanı balanslamaq, Hindistana qarşı |
Tam strateji dəstək |
|
Hindistan |
Regiondakı maraqlarını qorumaq |
Soyuq və qeyri-aktiv münasibət |
Çin ilə olan əlaqələr daha çox investisiya və enerji layihələri üzərində qurulub. Azərbaycanın Orta Dəhlizlə Avropaya çıxışı Çin üçün ticarət marşrutlarını genişləndirir. AB/Qərb ilə münasibətlərdə Azərbaycan, enerji təchizatçı kimi mühüm yer tutur, lakin Çin təsirinin artması ilə bağlı diqqətli yanaşma sərgiləyir. İranın Azərbaycana olan yanaşması daha çox geosiyasi münaqişələrdən kənarda qalmaq və həmkarlığı qorumaq ilə əlaqəlidir. Pakistan ilə strateji dəstək, Ermənistana qarşı güclü bir müttəfiq olmağı təmin edir. Hindistan ilə münasibətlər, soyut və qeyri-aktiv qalır, çünki regiondakı hərəkətliliyi Pakistanla əlaqələr üstün tutan bir yanaşma təmsil edir.
Azərbaycanın geosiyasi rıçaqlarını koordinasiya etməsi, müxtəlif güc mərkəzləri ilə balanslı əməkdaşlıq qurması və bu vasitələrlə öz diplomatik və iqtisadi mövqeyini gücləndirməsi onun strateji oyunçular arasındakı yeri və müstəqilliyini qorumağa imkan verir. Bu yanaşma, həm də Azərbaycanı beynəlxalq arenada daha fəal və təsirli bir dövlətə çevirir.
Azərbaycanın cari geosiyasi vəziyyəti, bir neçə fərqli beynəlxalq və regional mübarizənin eyni zamanda meydana gəlməsi ilə izah olunur. Bu qarşılıqlı gərginliklər və əməkdaşlıqlar Azərbaycanın öz mövqeyini möhkəmləndirmək və daha strateji bir rol oynamaq üçün istifadə etdiyi “oyun qurucusu” mövqeyini təmsil edir.
Rauf Məmmədov
Cross Media Təhlil Mərkəzinin analitiki, fəlsəfə doktoru
Cross Media Təhlil Mərkəzinin analitiki, fəlsəfə doktoru
14:25 28.04.2025
Oxunuş sayı: 17960
