Yeni gübrənin və boy stimullaşdırıcıların tətbiqi bitkilərin məhsuldarlığının kifayət qədər artmasına səbəb olur - MÜSAHİBƏ

“İşğaldan azad olunmuş ərazilərdə aqrar sektorun innovativ inkişafı və meşələrin bərpası üçün aqrokimyəvi vasitələrin yaradılması və sınaqları” layihəsi Əsas Qrant Müsabiqəsi - 2022" (AEF-MCG-2022-1(42)) çərçivəsində seçilmiş və maliyyələşdirilməsi məqsədəuyğun hesab edilən 12 layihədən biridir. Layihənin icrası üçün 200 min manat qrant ayrılıb. Layihənin icra müddəti isə 01.05.2023-30.04.2025 tarixlərini əhatə edir.

Azərbaycan Elm Fondu tərəfindən dəstəklənən və maliyyələşdirilən elmi-tədqiqat layihəsinin rəhbəri, Azərbaycan Respublikası Elm və Təhsil Nazirliyinin akademik Yusif Məmmədəliyev adına Neft-Kimya Prosesləri İnstitutunun icraçı direktoru, texnika elmləri doktoru Nizami Mürsəlov Crossmedia.az-a layihənin məzmunu, məqsədi, alınan nəticələr barədə geniş müsahibə verib. Həmin müsahibəni sizə təqdim edirik:

"Məqsədimiz Qarabağ bölgəsində kənd təsərrüfatının müxtəlif sahələrində aqrar sektorun inkişafını stimullaşdırmaqdır"

- Layihənin əsas məqsədi nədir?

- Layihənin əsas məqsədi asan tapılan və ucuz başa gələn xammal bazasına malik kimyəvi birləşmələr əsasında bitkilərin inkişaf prosesinə, əsasən də kök sisteminin inkişafına, boyatmasına və məhsuldarlığına stimullaşdırıcı təsir edən kimyəvi birləşmələr sintez etmək, daha effektli gübrələr yaratmaq, onların tətbiqi ilə Qarabağ bölgəsində kənd təsərrüfatının müxtəlif sahələrində aqrar sektorun inkişafını stimullaşdırmaqdan ibarətdir. Eyni zamanda, 30 il müddətində bərbad vəziyyətə salınmış, işğaldan azad olunmuş bölgələrimizdə meşələrin bərpasında yaratdığımız bitki boystimullaşdırıcılardan istifadə etməklə yeni meşələrin salınması perspektivini geniş və hərtərəfli tədqiq etmək, həmçinin meşəsalmanın inkişafı və bərpası yönündə təkliflər verməkdən ibarətdir. Bitki boystimullaşdırıcılar və gübrə kimi tədqiq etdiyimiz birləşmələrin müxtəlif kənd təsərrüfatı məhsullarının məhsuldarlığına təsirini tədqiq etmək və bu bölgələrdə kənd təsərrüfatının inkişafına təkan vermək də məqsədlərimizdən biridir.

"Araşdırmalar göstərdi ki, tərkibində müxtəlif funksional qruplar saxlayan üzvi birləşmələr bitkilərin boystimullaşdırıcıları kimi tədqiq olunur"

- Layihədə nəzərdə tutulan işləri yerinə yetirilməsində aparılan tədqiqat işləri nədən ibarət olub?

- Layihə üzrə qarşıya qoyulan vəzifələri yerinə yetirmək üçün əvvəlcə bu istiqamətdə aparılan işlərlə tanış olduq, ədəbiyyat araşdırmaları apardıq. Araşdırmalar göstərdi ki, tərkibində müxtəlif funksional qruplar saxlayan üzvi birləşmələr bitkilərin boystimullaşdırıcıları kimi tədqiq olunur və müəyyən müsbət nəticələr də var. Ona görə də biz ədəbiyyat araşdırmalarını analiz edərək tərkibində azot elementi saxlayan üzvi birləşmələr sintez etmək və onları boystimullaşdırıcı kimi tədqiq etmək qərarına gəldik. Tədqiqatlarda boy stimullaşdırıcı xassələrə malik birləşmələrin alınmasında xammal kimi pambıq və qargıdalı yağları, texniki neft turşuları, tərkibində həm amin qrupu, həm də hidroksil qrupu saxlayan üzvi birləşmələr - aminspirtlər götürülüb. Qarğıdalı və pambıq yağlarının hidroliz reaksiyaları aparılıb, yağ turşularını ayırmışıq. Eyni zamanda, qarğıdalı və pambıq yağlarını birbaşa natium və kalium qələviləri ilə hidroliz edərək yağ turşularının natrium və kalium duzları da alınıb. Yağ turşularının ammonium duzu isə bitki yağlarından mərhələli yolla alınıb. Sintez reaksiyalarının aparılması üçün həm yağ turşularından, həm də Bakı neftlərinin kerosin fraksiyasının qarışığından ayrılmış texniki neft turşularından istifadə etmişik. Bu məqsədlə texniki neft turşusunun özü üç müxtəlif fraksiyaya ayrılıb. Həm texniki neft turşusu qarışığı, həm də ayırdığımız fraksiyalar sintez reaksiyalarının aparılması üçün istifadə olunub. Qarğıdalı və pambıq yağlarından alınmış yağ turşularının, texniki neft turşusunun və texniki neft turşusundan ayırdığımız fraksiyaların monoetanolamin, dietanolamin, trietanolamin adlanan üzvi birləşmələrlə - aminspirtlərlə və izopropil, izobutilamin birləşmələri ilə sintez reaksiyalarını apararaq bu turşuların kompleks birləşmələrini sintez etmişik. Qeyd etmək istəyirəm ki, həm laboratoriya sınaqlarının, həm də sahə sınaqlarının aparılması üçün bu birləşmələr kifayət qədər miqdarda alınıb. Sahə sınaqlarının aparılması üçün Neft Kimya Prosesləri İnstitutunun pilot qurğusunda 75 kq iki qida elementli Azofos gübrəsi və 50 kq üç qida elementli Azofos-K gübrəsi istehsal olunub. Tədqiqat zamanı istifadə olunan birləşmələrin bəzi fiziki xassələrini bilmək, onların quruluşları və effektləri arasında asılılığı öyrənmək önəmli rol oynayır. Buna görə də sintez etdiyimiz birləşmələrin bir sıra fiziki-kimyəvi xassələrini, eyni zamanda İQ- və NMR spektroskopiya üsulundan istifadə etməklə quruluşlarını tədqiq etmişik.

"Sonrakı təcrübələr daha yaxşı stimullaşdırıcı təsir göstərən bitkilərlə və daha yaxşı nəticə alınmuş qatılıqda davam etdirilir"

- Bitkilərlə laboratoriya sınaqlarının necə aparılması barədə məlumatlar maraqlı olardı…

- Laboratoriyada sınaqlar aparılarkən sintez olunmuş birləşmələrin üç müxtəlif qatılıqda - 0,001; 0,0001 və 0,00001%-li məhlulları hazırlanmışdır. Tədqiqatlarda noxud, qarğıdalı və pambıq toxumlarından istifadə olunub. Bitki toxumları 2 gün bu məhlullarda isladıldıqdan sonra torpağa əkilir. Nəzarət üçün götürülən toxumlar isə suda isladılır. Bir neçə gündən sonra sintez edilmiş maddələr məhlullarında və suda isladılmış bitki toxumlarının kök sistemlərinin və gövdələrinin boyatmasının müqayisəli şəkildə tədqiqi aparılır, nəticələr qeyd olunur, lazım gəldikdə tədqiqatlar bir neçə gün də davam etdirilə bilir. Sonrakı təcrübələr daha yaxşı stimullaşdırıcı təsir göstərən bitkilərlə və daha yaxşı nəticə əldə olunan qatılıqda davam etdirilir.

"Sahə sınaqları Tərtər, Sabirabad və Ucar rayonlarının əkin sahələrində, Ağsu və Şamaxı rayonlarının bağ sahələrində aparılıb"

- Bəs sahə sınaqlarını harda və hansı bitkilər üzərində aparmısınız?

- İlk olaraq qeyd edim ki, sahə sınaqları Tərtər, Sabirabad və Ucar rayonlarının əkin sahələrində, Ağsu və Şamaxı rayonlarının bağ sahələrində aparılıb. Tədqiqat üçün xüsusi ayrılmış sahədə pambıq, noxud və qarğıdalı toxumları səpilmiş, bu sahələr bitki boy stimullaşdırıcıları və tərkibi iki qida elementindən - azot və fosfordan ibarət olan Azofos gübrəsi, eyni zamanda tərkibində üç qida elementi - azot, fosfor və kalium olan AzofosK gübrələri verməklə suvarılıb. Nəzarət zonasına isə bitki boy stimullaşdırıcılar və gübrə verilməyib. Tədqiqatlarda meyvə ağacı kimi nar, badam, püstə və üzüm tingləri, dekorativ ağaclar, Xan çinar, küknar, sərv, Eldar şamı obyekt olaraq seçilib. Sintez etdiyimiz birləşmələrin hər birinin bitkilərin boy stimullaşdırıcısı kimi noxud, pambıq və qarğıdalı toxumları üzərində təsiri öyrənilib. Qeyd etdiyim yağ turşuları və texniki neft turşuları əsasında alınmış natrium, kalium və ammonium duzlarının, bu turşuların monoetanolamin, dietanolamin, trietanolamin, izopropilamin və izobutilamin ilə komplekslərinin, iki və üç qida elementli gübrələrin noxud, pambıq və qarğıdalı bitkilərinin, meşə ağaclarının, dekorativ ağacların kök və gövdə sistemlərinin, meyvə ağaclarının kök və gövdələrinin inkişafına, məhsuldarlığına təsirini tədqiq olunub.

"Yeni gübrənin və boy stimullaşdırıcıların tətbiqi bitkilərin məhsuldarlığının kifayət qədər artmasına səbəb olur"

- Bu tədqiqatlar zamanı hansı nəticələr əldə etmisiniz?

- Tədqiqatlar nəticəsində toxumların günlər üzrə cücərməsinin faizlə müqayisəsi nəticəsində müəyyən olunub ki, bitkilərin boy artımı reagentlərin 0,001%-li məhlullarında 0,0001%-li məhluluna nisbətən daha yaxşı gedir. Nəzarətdə noxud bitkisinin 4 gündə boy artımı 50%-dir, amma qarğıdalı yağı turşusunun kalium və ammoium duzu ilə bitkinin boy artımı 60%-dir. Qarğıdalı yağı turşusunun trietanolaminlə kompleksinin 0,001%-li məhlulunda bitkilərin boy artımı 60%, qarğıdalı yağı turşusunun izobutilamin kompleksi ilə 0,0001%-li məhlulda isə 55% artmışdır. İlkin sınaqların nəticələrinə görə müəyyən olunmuşdur ki, texniki neft turşuları qarışığının daha aşağı temperatur intervalında qaynayan I fraksiyası əsasında alınan duzlar yuxarı temperatur intervalında qaynayan II və III fraksiyalar əsasında alınan duzlarla müqayisədə daha yaxşı nəticə göstərir. Qarğıdalı yağı turşusunun ammoniun duzunun 0,001%-li məhlulunda saxlanıldıqda noxud toxumlarında gövdənin uzunluğu 18 gün ərzində 50 sm, qarğıdalı yağı turşusunun kalium duzunda 0,001%-li məhlulunda 44 sm, pambıq yağı turşusunun trietanolaminlə kompleksinin 0,001%-li məhlulunda saxlanıldıqda isə 37 sm olduğunu müəyyən edilib. Bitki toxumuna boy stimullaşdırıcı əlavə edilmədikdə yəni nəzarətdə bitkinin cücərtilərinin boy atması 36 sm olub. Qeyd etmək istəyirəm ki, nəzarətdə distillə suyundan istifadə edilir. Texniki neft turşusu əsasında sintez olunmuş duzların və komplekslərin sərv və şam ağacına boy stimullaşdırıcı kimi təsirinin müqayisəli tədqiqi aparılıb. Tədqiqatlar göstərir ki, texniki neft turşusunun I fraksiyasının duzları və kompleksləri bitkilərin boyatma prosesinə daha effektiv təsir göstərir, duzların və komplekslərin məhlullarında saxlanılan sərv və şam ağaclarının tumraşları nəzarət variantına nisbətən daha yaxşı cücərir. Müəyyən etmişik ki, aldığımız kompleks birləşmələr bioloji aktiv maddələrdir. Sərv və şam ağaclarının tumraşlarının 20 gün ərzində cücərməsinin müqayisəli təhlili göstərmişdir ki, texniki neft turşusunun natrium duzu bu ağacların tumraşlarının inkişafını daha sürətlə stimullaşdırır. Nəzarətdə tumraşların boyatma prosesində 5 gün ərzində 45%, natrium duzunda isə 55% artım müşahidə olunub. Texniki neft turşusunun monoetanolamin, dietanolamin və trietanolamin ilə komplekslərinin 0,001%-li məhlullarının effektliliyi 5 gün ərzində sərv və şam ağacınnın tumraşlarının boyatma prosesini müvafiq olaraq 48, 55 və 62%, izobutilamin kompleksinin məhlulu isə boyatmanı 56% artırır. Tədqiqatlar göstərdi ki, 20 gün ərzində sərv ağacı tumraşlarının gövdə hündürlüyü texniki neft turşusunun natrium duzunun 0,001%-li məhlulunda saxlanıldıqda 25 sm, kalium duzunun 0,001%-li məhlulunda 22 sm, trietanolamin kompleksinin 0,001%-li məhlulunda saxlanıldıqda 20 sm, nəzarətdə bitkinin cücərtilərinin boy atması isə 12 sm olunub. Şam ağacı tumraşları ilə aparılan tədqiqatlarda da oxşar nəticələr almışıq. Bu zaman gövdənin uzunluğu təbii neft turşusunun natrium duzunun 0,001%-li məhlulunda saxlanıldıqda 20 gün ərzində 25 sm, kalium duzunun 0,001%-li məhlulunda 20 sm, trietanolaminlə kompleksinin 0,001%-li məhlulunda saxlanıldıqda isə 18 sm olub. Təbii neft turşusunun izobutilamin kompleksinin 0,001%-li məhlulunda saxlanılmış sərv ağacı tumraşlarının 20 gün ərzində uzunluğunun 22 sm, şam ağacı tumraşlarının uzunluğunun 24 sm olduğu müəyyən olunub. Sintez olunmuş bitki boystimullaşdırıcı xassəli duzlar və komplekslərin Azofos və Azofos-K gübrələri ilə birgə bitki və ağacların boyatma və məhsuldarlığına təsiri də tədqiq olunmuşdur. Bifunksional Azofos gübrəsinin və azot, fosfor və kalium qida elementləri əsasında yaradılmış Azofos-K gübrəsinin qarğıdalı, noxud, pambıq bitkilərinin, rozmarin, üzüm, badam, nar və püstə kimi meyvə ağaclarının məhsuldarlığına təsiri öyrənilib. Sintez edilmiş duzların və komplekslərin üzüm, badam, nar və püstə kimi meyvə ağaclarının boyatma prosesinə təsiri öyənilib. Sintez etdiyimiz komplekslərin bitki boy stimullaşdırıcı kimi dekorativ ağacların, Xan çinar, küknar, sərv, Eldar şamı ağaclarının boyatmasına təsir dinamikası tədqiq edilib. Aparılmış təcrübələr göstərir ki, təbii neft turşusunun natrium duzu, trietanolamin və izobutilaminlə kompleksləri şam və sərv ağaclarının tumraşlarının boyatma prosesinə digər reagentlərlə müqayisədə daha yüksək stimullaşdırıcı təsir göstərirlər. Müəyyən olunmuşdur ki, ümumi boyatma prosesinə təsirinə görə bitki yağlarının və təbii neft turşusunun natrium duzu, trietanolamin və izobutilaminlə kompleksləri daha bioloji aktiv reagentlərdir.

Ağsu rayonunun nar bağlarında azot, fosfor və kalium qida elementlərinin bir hektara hesablanmış verilmə norması uyğun olaraq kiloqramla 17:8:24 nisbətində hesablanaraq təcrübə sahəsinə damcı üsulu ilə verilib. Gübrə bir hektara fiziki çəkisi 88 kq olmaqla verilib. Ümumi halda 0,45 ha sahəyə 0,039 kq Azofos-K gübrəsi verilib. Qeyd etmək istəyirəm ki, yeni gübrə verilən sahələrdə narın xarici görünüşü nəzarətlə müqayisədə daha yaxşı olmuşdur, nar qabığının çatlaması və çürümə halları müşahidə olunmamışdır. Bir məsələni də qeyd etmək istəyirəm ki, tədqiqatlar aparılmasında üç sahədə - nəzarət sahəsində, klassik ammoniun nitrat və sadə superfosfat gübrələrindən istifadə olunan sahədə və bizim sintez etdiyimiz bitki boy stimullaşdıricılar və gübrələrin istifadə olunduğü sahələrdə sınaqlar keçirilmişdir. Boy stimullaşdırıcılar 0,001%-li sulu məhlul şəklində meyvə və dekorativ ağaclara verilib. Meyvə ağaclarına isə mütamadi olaraq həm gübrə, həm də bitki boy stimullaşdırıcıların birgə qarışdırılmış məhlulları verilib. Qarğıdalı, noxud və buğda sahələri də eyni qayda ilə suvarılmışdır. “Zaqatala-68” qarğıdalı bitkisinin inkişafı, boyatması və məhsuldarlığının hər üç sahədə müqayisəli tədqiqinin nəticəsi fərqli, tədqiqat nöqteyi-nəzərdən maraqlı və faydalı olub. Nəzarət sahəsində becərilən hər 10 qarğıdalı bitkisinin şaxından 9 qarğıdalı qıçası, ammonium nitrat və superfosfat gübrələrinin qarışığı verilən sahədən hər 10 qarğıdalı bitkisinin şaxından 12 qarğıdalı qıçası, yeni Azofos gübrəsi verilən sahədən hər 10 qarğıdalı bitkisinin şaxından 17 qarğıdalı qıçası almışıq. Nəzarət sahəsində alınan qarğıdalı qıçalarının uzunluğu orta hesabla 19 sm¸ ammonium nitrat və superfosfat gübrələrinin qarışığı verilən sahədə 23 sm¸ yeni gübrə verilən sahədə isə 26 sm olub. Hər sahədən alınan qıçalarda dənlərin miqdarını saymışıq. Müəyyən olunmuşdur ki, bir qıçada olan dənlərin sayı nəzarət sahəsində 523 ədəd, ammonium nitrat və superfosfat gübrələrinin qarışığı verilən sahədə 637 ədəd, yeni gübrə sahəsində isə 723 ədəd qədərdir. Sınaqlar göstərmişdir ki, nəzarətlə müqayisədə Azofos gübrəsi verilən yonca sahələrində gövdənin və kökün inkişafı ilə əlaqədar olaraq məhsuldarlıq çox yüksəkdir.

Sahə sınaqları göstərir ki, Azofos gübrəsi verilən sahədə buğda və noxud bitkilərinin inkişafı və müvafiq olaraq məhsuldarlığı daha yüksəkdir. Aparılan sahə sınaqları nəticəsində müəyyən etmişik ki, yeni Azofos gübrəsi və təbii neft turşusunun duzları və kompleksləri əsasında hazırlanmış boy stimullaşdırıcılar Xan çinar, şam və sərv ağaclarının tinglərinin boyatma və köklərin inkişafı prosesinə nəzarət sahəsində və klassik gübrə verilmiş sahə ilə müqayisədə daha yüksək stimullaşdırıcı təsir göstərirlər.

Beləliklə nəticə olaraq tədqiqatlar göstərdi ki, yeni gübrənin və boy stimullaşdırıcıların tətbiqi bitkilərin boyatma prosesinə kök sisteminin inkişafına, məhsuldarlığının kifayət qədər artmasına səbəb olur.

"Qrant layihəsi əsasında aparılmış tədqiqat işinin nətcələri çox yüksəkdir"

- Yaradılmış Azofos gübrəsi və bitki boy stimullaşdırıcıları kənd təsərrüfatı və dekorativ bitkilərdə məhsuldarlıq və inkişaf baxımından hansı üstünlüklər yaradır?

- Yeni yaradılmış Azofos-K kompleks gübrəsi Şamaxı rayonunda üzüm bağlarında 1 ha sahəyə 310 kq hesabı ilə verməklə xaricdən gətirilmiş anoloji klassik gübrə ilə müqayisə edilib. Müəyyən edilmişdir ki, bu gübrənin bütün göstəriciləri İsrailin Haifa Chemcal firmasının istehsal etdiyi gübrənin göstəricilərindən üstündür. Müqayisə üçün yetişdirilmiş üzümün şəkərlilik faizi və hər hektara düşən tonla məhsuldarlığı hesablanıb. Gübrə verilməyən nəzarət sahəsində üzümün şəkərlilik faizi 15-16% və hər hektardan 11 ton üzüm yığılırsa, adi gübrədən istifadə etdikdə üzümün şəkərlilik faizi 18% və hər hektardan 15-16 ton üzüm yığmaq olur. Azofos-K gübrəsindən istifadə etdikdə isə isə hər hektardan 20-22 ton üzüm yığmaq mümkündür, bu zaman üzümün şəkərliliyi 22%-dən yüksək olub.

Ucar rayonunun əkin sahəsində pambıq bitkisi ilə aparılmış sahə sınaqları da yüksək nəticə vermişdir. Belə ki, nəzarət sahəsində hər pambıq kolundan 5-8 qoza, azot və fosfor tərkibli klassik gübrədən istifadə etdikdə hər pambıq kolundan 10-14 qoza, yeni yaradılmış Azofos-K gübrəsindən istifadə etdikdə isə hər pambıq kolundan 25-28 qoza yığılıb. Qeyd etmək istəyirəm ki, Azofos-K gübrəsi və bitki boy maddəsi pambıq sahəsində birgə qarışıq şəkildə verilib. Bitki boy maddəsinin verilmiş olduğu sahələrdə pambıq bitkisinin gövdəsinin və kök sisteminin inkişafı nəzarətlə müqayisədə təqribən 1,5-2 dəfə yüksək olub. Bu isə nəzarət və digər gübrə ilə müqayisədə məhsuldarlığın artmasına səbəb olub. Boy stimullaşdırıcı verilmiş və nəzarət kolları arasında fərq aydın müşahidə olunmuşdur. Stimullaşdırıcıdan istifadə edilməsi pambıq bitkisində qozaların sayına da əhəmiyyətli dərəcədə təsir edir. Belə ki, nəzarət sahəsindəki kollarda qoza sayı 6-17 arasında dəyişdiyi halda, bu göstərici toxumları boy stimullaşdırıcı məhlulda isladılmış pambıq kollarında 35-45, gübrə əlavə edilmiş sahədə 42-64 arasında olub. Qeyd etmək istərdim ki, boy stimullaşdırıcı maddənin verilmiş sahədəki bir qozadan çıxan pambığın çəkisi orta hesabla 6,2 qr, nəzarət sahəsində isə 4,7 qr olub.

Kombinə olunmuş azotlu və fosforlu gübrələrin dekorativ bitkilərin boy, inkişaf və toxum məhsuldarlığına təsirinin öyrənilməsi zamanı maraqlı nəticələr alınmışdır. Azofos və Azofos-K gübrələrinin nəzarətlə müqayisədə bitkilərin morfoloji göstəricilərinə təsiri də müxtəlifdir. Nəzarətdə - gübrəsiz sahədə dərman rozmarini bitkisinin hündürlüyü 15 sm, həmişəyaşıl sərvin hündürlüyü 18 sm, Eldar şamının hündürlüyü 12 sm olub. Gübrələrin 500 kq/ha hesabında sahəyə verilməsi zamanı isə Azofos gübrəsi verilmiş sahədə dərman rozmarini bitkisinin hündürlüyü 48 sm, həmişəyaşıl sərvin hündürlüyü 35 sm, Eldar şamının hündürlüyü 32 sm olmuşdur. Azofos-K gübrəsi verilmiş sahədə isə müvafiq olaraq dərman rozmarini bitkisinin hündürlüyü 45 sm, həmişəyaşıl sərvin hündürlüyü 32 sm, Eldar şamının hündürlüyü 30 sm olduğu müəyyən edilmişdir. Göründüyü kimi bitki boy stimullaşdırıci və yeni gübrələrin sahələrə verilməsi bütün hallarda bitkilərin boyatması kök sisteminin inkişafına, məhsuldarlığına müsbət təsir edib. Hesab edirəm ki, qrant layihəsi əsasında aparılmış tədqiqat işinin nəticələri yüksəkdir, tədqiq etdiyimiz reagentlərin kənd təsərrüfatının müxtəlif sahələrində tətbiqi həyata keçirilərsə bu aqrar sektorun inkişafında, bağçılıqda və meşəsalmada geniş perspektivlər açar və ölkə iqtisadiyyatına mənfəət gətirər.