Psixoloq: "Sosial şəbəkələr yeniyetmələr arasında ciddi asılılıq yaradır"

Yeniyetməlik dövrü insan həyatında ən həssas və formalaşdırıcı mərhələlərdəndir. Bu dövrdə fərd yalnız fiziki deyil, eyni zamanda psixoloji və emosional baxımdan da böyük dəyişikliklər yaşayır. Məhz bu keçid mərhələsində yeniyetmələr öz şəxsiyyətlərini formalaşdırmağa, sosial mühitə uyğunlaşmağa, duyğularını ifadə etməyə çalışırlar. Lakin müasir dövrün reallıqları – sosial şəbəkələrin təsiri, ailə və cəmiyyətin gözləntiləri, həmyaşıdlarla münasibətlər – bu prosesi daha da mürəkkəbləşdirə bilər.

Yeniyetmələrdə aqressiyanın səbəbləri və sosial şəbəkələrin təsiri barəsində Crossmedia.az-a psixoloq Aydan Məmmədova müsahibə verib.

-Sosial şəbəkələrin yeniyetmələrin emosional və davranış inkişafına təsiri nə dərəcədə təhlükəlidir?

-Sosial şəbəkələrin yeniyetmələrin emosional və davranış inkişafına təsiri olduqca güclüdür və bu təsir bəzən təhlükəli səviyyəyə çata bilər. Sosial mediada hər kəs daha çox xoşbəxt anlarını, uğurlarını, müsbət halları paylaşır. Sanki orada hər şey ideal görünür. Halbuki həyatın reallığı bu qədər rəngarəng və problemsiz deyil. Yeniyetmələr isə bu yaş dövründə özlərini dərk etməyə, şəxsiyyətlərini formalaşdırmağa çalışırlar. Sosial şəbəkələrdə gördükləri "ideal" həyat tərzləri onların özlərini bu "mükəmməl" obrazlarla müqayisə etmələrinə səbəb olur. Məsələn, TikTok platformasında kəşf bölməsi istifadəçiyə dayanmadan yeni və çox vaxt süni məzmunlar təqdim edir. Bu da yeniyetmədə yanlış inanc yaradır ki, "hamı xoşbəxtdir, yalnız mən geri qalmışam". Bu, zamanla emosional boşluq, aşağı özünə dəyər, sosial təcrid və hətta aqressiyaya səbəb ola bilər. Sosial şəbəkələrdə paylaşım edən insanlar çox zaman maskalanırlar. Əslində olduğu kimi deyil, olmaq istədikləri kimi görünürlər. Bu da yeniyetmələrdə “mən də belə olmalıyam” düşüncəsini gücləndirir. Onlar öz həyatları ilə oradakı “virtual həyat”ı müqayisə etdikcə maddi və mənəvi baxımdan özlərini natamam hiss edə bilirlər. Bu natamamlıq hissi şüuraltı olaraq ailəyə və cəmiyyətə qarşı aqressiya doğura bilər. “Əgər mənim ailəm onunki kimi olsaydı, bəlkə də mən də o cür yaşayardım” kimi düşüncələr formalaşa bilər. Bu zaman ailəyə qarşı narazılıq, etiraz, hətta nifrət hissi yaranır. Sosial şəbəkələrdə yayılan aqressiv, qorxulu və ya zorakı məzmunlar da bir növ bu aqressiyanı qidalandıra bilər. Yeniyetmələr belə görüntülərlə qarşılaşdıqda, həmin davranış modellərini təqlid edə bilər və bunu normal qəbul edə bilərlər. Bütün bu halların qarşısını almaq üçün valideynlər və cəmiyyət yeniyetmələrlə daha çox ünsiyyətdə olmalı, onları dinləməli, dəstək göstərməlidirlər. Sosial şəbəkələrin təqdim etdiyi süni ideallarla deyil, real həyatla ayaqlaşmağı öyrətmək bu yaş dövrü üçün həyati əhəmiyyət daşıyır.

-Texnologiya və smartfon asılılığının yeniyetmələrin gündəlik həyatına və psixikasına nə dərəcədə təsir edir?

-Texnologiyanın inkişafı ilə həyatımız asanlaşsa da, bu inkişafın bəzi mənfi tərəfləri də özünü göstərməkdədir. Xüsusilə smartfonlar və sosial şəbəkələr yeniyetmələr arasında ciddi asılılıq yaradır. Bu asılılıq artıq sadəcə texnologiyadan istifadə deyil, gündəlik həyatın bir hissəsinə çevrilib. Bəzən insanlar – və xüsusilə də yeniyetmələr – özlərini diqqətdən kənarda, anlaşılmamış və tənha hiss edəndə, bu boşluğu doldurmaq üçün smartfonlara və onlarla gələn virtual dünyaya sığınırlar. Bu vəziyyət yalnız diqqət və maraq yoxluğu ilə deyil, həm də maddi və mənəvi ehtiyacların qarşılanmaması ilə əlaqəlidir. Belə bir şəraitdə yeniyetmə özünü oyunlara və sosial şəbəkələrə qapdıraraq reallıqdan uzaqlaşır. Əslində bu asılılıq təkcə texnologiya problemi deyil, daha çox psixoloji bir məsələdir. Yeniyetmə real həyatda tapa bilmədiyi dəstəyi, anlayışı və qəbul edilmə hissini virtual məkanda axtarmağa başlayır. O, sosial şəbəkələrdə paylaşdığı şəkillərlə, aldığı "like" və rəylərlə öz dəyərini ölçməyə başlayır. Nəticədə real ünsiyyət bacarıqları zəifləyir, diqqət müddəti azalır, sosial təcrid artır və emosional balans pozulur. Bu gün biz sosial mediada daha çox virtual varlıq olmaq üçün çalışan, amma gerçək həyatda tək qalan bir gəncliklə qarşı-qarşıyayıq. Texnologiyadan tamamilə uzaq durmaq mümkün deyil, amma onun istifadəsini idarə etməyi və balanslı şəkildə həyatımıza daxil etməyi öyrənmək vacibdir. Burada həm ailələrin, həm də məktəblərin üzərinə böyük məsuliyyət düşür. Yeniyetmələrə texnologiyadan düzgün istifadə qaydalarını öyrətmək, onlara sosial bacarıqlar qazandırmaq və ən əsası – onları dinləmək, başa düşmək və dəstəkləmək vacibdir.

-Son dövrlərdə yeniyetmələr arasında intihar cəhdlərinin artmasının səbəbləri nə ilə bağlı ola bilər?

-Son dövrlərdə yeniyetmələr arasında intihar halları və cəhdlərinin artması narahatedici  tendensiyadır. Bu artımın bir sıra səbəbləri mövcuddur və onların başlıca hissəsi psixoloji, sosial və ailə faktorları ilə bağlıdır. Alimlərin araşdırmalarına görə, intihar cəhdlərinin əsas səbəblərindən biri yeniyetmələrin akademik uğursuzluqlardan – xüsusilə imtahan nəticələrindən qaynaqlanan təzyiq hissidir. Yeniyetməlik dövrü emosional baxımdan olduqca həssas bir mərhələdir və bu yaş qrupunda duyğuların ani dəyişməsi, özünü kəşf etmə prosesi və sosial təcrid kimi hallar daha tez-tez rast gəlinir. Bir yeniyetmə emosional boşluq, anlaşılmama, ünsiyyət çatışmazlığı və çarəsizlik hissi ilə qarşılaşdıqda, bəzən çıxış yolunu intiharda görür. Əslində, intihar etməyə cəhd edən bir çox şəxs sonradan etiraf edir ki, onların əsas istəyi ölmək deyilmiş – sadəcə yaşadıqları ağrıdan, boşluqdan və çıxılmaz vəziyyətdən xilas olmaq istəyiblər. Bu bir növ “imdad çağırışı”dır – onlar içində olduqları vəziyyətdən çıxmaq üçün yardım axtarırlar. Bəzən sadəcə bir kəlmə anlayış, bir səmimi qucaq, bir dinləyici belə onları bu fikirdən çəkindirmək üçün kifayət ola bilər.

Azərbaycanda intihar hallarının bəzi Avropa ölkələrinə nisbətən daha az olmasının səbəblərindən biri dini inanclardır. İslamda intihar böyük günah sayıldığı üçün bu inanc bir çox insanı bu addımı atmaqdan çəkindirə bilir. Lakin burada da emosional ehtiyaclar və sosial təzyiqlər eyni dərəcədə mövcuddur.

Bu halların qarşısını almaq üçün cəmiyyətin və xüsusilə valideynlərin üzərinə böyük məsuliyyət düşür. Yeniyetmələrin ən çox ehtiyac duyduğu şeylərdən biri – dinlənilmək və anlaşılmaqdır. Əgər bir uşaq yaşadığı çətinliyi valideyni ilə bölüşə bilmirsə, ya da səsi eşidilmirsə, bu zaman daxili dünyasında tək qalır və intihar kimi ağır nəticələrə səbəb ola biləcək qərarlar verə bilər. Bu səbəbdən cəmiyyət olaraq yeniyetmələrin mənəvi ehtiyaclarına cavab verməli, onların duyğularını ciddiyə almalı və psixoloji dəstək imkanlarını əlçatan etməliyik. Valideynlər övladlarının yanında olmalı, onları sadəcə tərbiyə etməklə deyil, eyni zamanda dinləməklə, başa düşməklə, sevgi və dəstəklə müşayiət etməlidirlər. Çox dəyərli bir söz var: "Paylaşım yoxdursa, duyulmaq da olmur".  Əgər bir insan duyğularını paylaşa bilmirsə, onun yaşadığı ağrılar görünməz qalır və zamanla bu, təhlükəli nəticələrə gətirib çıxara bilər.

-Sosial mediada "ideallaşdırılmış həyat" obrazlarının yeniyetmələrə necə təsir edir?

-Qeyd etdiyim kimi, sosial mediada elə bir mühit formalaşdırılıb ki, sanki həyat yalnız xoşbəxtlikdən və uğurdan ibarət olmalıdır. Bu xüsusilə bloggerlər arasında daha qabarıq şəkildə görünür. Onların paylaşdığı məzmunlarda daim pozitiv emosiyalar, ideal münasibətlər, mükəmməl həyat tərzi ön plandadır. Məsələn, çox nadir hallarda bir bloggerin çıxıb “bu gün çox üzgünəm” deyə, yaşadığı həqiqi hissləri kamera qarşısında səmimi şəkildə bölüşdüyünü görürük. Ola bilər ki, belə hallar var, lakin mənə hələ rast gəlməyib – halbuki bu sahəni kifayət qədər izləyirəm və araşdırıram. Görünən odur ki, bu cür səmimi yanaşmalar onların maraq dairəsinə daxil deyil. Əslində isə belə səmimiyyət olsa, həmin blogger daha çox insana toxunar və bəlkə də ən çox sevilənlərdən birinə çevrilərdi. Çünki xüsusilə yeniyetmələr üçün real və dürüst təmsilçilik olduqca vacibdir. İdeallaşdırılmış həyat obrazları isə onlarda gerçək həyatla bağlı yanlış təsəvvürlər formalaşdıra bilər.

Xumar Emilqızı