Tibbdən kənd təsərrüfatına: BDU-nun elmi layihəsi yeni dövrün başlanğıcıdır MÜSAHİBƏ

Bakı Dövlət Universitetinin "2D materiallarla modifikasiya edilmiş yeni heterotsiklik əsaslı agentlərin bioloji və in silico tədqiqatları" adlı layihəsi "Əsas Qrant Müsabiqəsi - 2022" (kod: AEF-MCG-2022-1(42)) çərçivəsində seçilmiş və maliyyələşdirilməsi məqsədəuyğun hesab edilən 12 layihədən biridir. Qeyd edək ki, müsabiqə çərçivəsində ümumi maliyyələşdirilmə həcmi 2 milyon 120 min manat olub. 

Azərbaycan Elm Fondu tərəfindən dəstəklənən və maliyyələşdirilən elmi-tədqiqat layihəsinin rəhbəri, kimya üzrə elmlər doktoru, Bakı Dövlət Universitetinin İCESCO-nun Biotibbi Materiallar kafedrasının müdiri Ülviyyə Həsənova Crossmedia.az-a layihənin məzmunu, məqsədi, elmi və praktik cəhətdən əhəmiyyəti barədə geniş müsahibə verib. Həmin müsahibəni sizə təqdim edirik: 

Xərçəng əleyhinə birləşmələrin sintezi, onların identifikasiyası və təsir mexanizmlərinin öyrənilməsi tədqiqatçıların qarşısında duran əsas vəzifələrdəndir

-  Layihənin əsas məqsədi nədir?

-  Son zamanlar dərmanlara, xüsusilə də antibiotiklərə davamlı patogen mikroorqanizmlərin formalaşması və yoluxucu xəstəliklərin sürətlə yayılması, həmçinin xərçəng preparatlarına qarşı müqavimətin artması mikrob və xərçəng əleyhinə yeni agentlərin (maddələrin) axtarışını daha da aktuallaşdırır. Buna görə də yeni nəsil yüksək aktivliyə malik mikrob və xərçəng əleyhinə birləşmələrin sintezi, onların identifikasiyası və təsir mexanizmlərinin öyrənilməsi tədqiqatçıların qarşısında duran əsas vəzifələrdən biridir. Bu, çarpaz müqavimətin qarşısını almaq üçün yeni hədəf və yeni molekulyar quruluş agenti olan təkmilləşdirilmiş antibakterial və xərçəng əleyhinə dərmanlara təcili ehtiyacı açıq şəkildə vurğulayır. Digər tərəfdən, son illərdə müşahidə olunur ki, bəşəriyyət üçün başqa bir təhlükə aclıqdır və ona qalib gəlmək üçün bitkilərin biotik və abiotik stresslərə qarşı müqavimətini artıran immun cavab induktorlarına (fitohormonlara) ehtiyac var. Bütün bunlar nəticədə bitki becərilməsində yüksək məhsuldarlığına səbəb olacaqdır. Bunları nəzərə alaraq, layihənin əsas məqsədi 2D materiallardan istifadə etməklə modifikasiya edilmiş yeni heterosiklin əsaslı bioaktiv maddələrin sintezi, həmçinin onların in vitro bioloji və in silico tədqiqatlarının aparılmasıdır. Ümumilikdə, 2D materiallar iki istiqamət üzrə - xərçəng əleyhinə və antibakterial xassə daşıyan materiallar, eləcə də fitohormon funksiyasını daşıyan materiallar üzrə hazırlanıb.  

Layihənin elmi əhəmiyyəti gözlənilən nəticələrlə sıx bağlıdır

-  Bu layihənin elmi əhəmiyyəti nədən ibarətdir?

-  Layihənin elmi əhəmiyyəti gözlənilən nəticələrlə sıx bağlıdır. Layihənin sintetik hissəsi nano, supramolekulyar, üzvi və heterosiklik kimya baxımından çox vacib olan yeni növ birləşmələrin yaradılmasına imkan verəcəkdir. Onların strukturunun tədqiqindən alınan nəticələr spektroskopik, xromatoqrafik və vizual məlumatların dünya bazasına daxil olacaq ki, bu da bu tip məlumatların təhlili üsullarının inkişafına öz töhfəsini verəcək. Həmçinin, əczaçılıq və tibb baxımından çox əhəmiyyətli hesab olunan antimikrob və xərçəng əleyhinə agentlərin yeni növləri dizayn olunub. İmmunologiya, biokimya, bitki fiziologiyası və kənd təsərrüfatı baxımından çox vacib olan yeni növ bitki immun cavab induktorları dizayn olunub. In vitro tədqiqatlar bizə sintez edilən komplekslərin bioloji aktivliyi ilə bağlı ətraflı məlumat verəcək və bu da komplekslərin hazır əczaçılıq və kənd təsərrüfatı məhsullarına çevrilməsində çox vacib rol oynayır. İn silico tədqiqatlar sintez edilən materialların enzim səviyyəsində təsir etmə mexanizmini izah etməyə imkan verir.

Bu, Azərbaycanda əczaçılıq və kənd təsərrüfatı sənayesinin təkmilləşdirilməsinə də böyük təkan verəcək

-  Bu tədqiqatların nəticələri hansı yeni praktiki imkanlar yaradır?

-  Praktiki əhəmiyyəti baxımından bu layihə bizə yeni növ antimikrob və xərçəng əleyhinə agentləri, eləcə də bitki immun reaksiya induktorlarını yaratmaq şansı verib. Belə ki, onlar artıq in vitro tədqiqatlardan keçmiş və növbəti addım - in vivo tədqiqatlarında istifadə oluna bilən materiallardır. Bununla yanaşı, bu, Azərbaycanda əczaçılıq və kənd təsərrüfatı sənayesinin təkmilləşdirilməsinə də böyük təkan verəcək. Nəzərə alsaq ki, son illər Azərbaycan hökuməti əczaçılıq və kənd təsərrüfatı sahələrinin inkişafına böyük diqqət yetirir, bu perspektivli layihə bu  istiqamətlərə böyük dəstək göstərəcəkdir. Digər nöqtəyi nəzərdən layihənin yerinə yetirilməsi zamanı gənc tədqiqatçılar, magistr və doktorantlar aktiv iştirak etmişdilər ki, bu da öz növbəsində yeni kadrların hazırlanmasında böyük töhfə verir. Layihələrin nəticəsi olaraq “The Involvement of Phytohormones in Plant–Pathogen Interaction”, “Graphene Oxide-Modified Dihydropyrimidines”, “Synthesis, Nanostructuring and In Silico Studies of a New Imine Bond Containing a Macroheterocycle as a Promising PBP-2a Non-β-Lactam Inhibitor”, “Crystal Structure, Hirshfeld Surface Analysis, In-Silico and Antimycotic Investigations of Methyl 6-Methyl-4-(4-Nitrophenyl)-2-Oxo-1,2-Dihydropyrimidine-5-Carboxylate”, “Crystal Structure, Hirshfeld Surface Analysis, Computational and Antifungal Studies of Dihydropyrimidines on the Basis of Salicylaldehyde Derivatives”, “Synthesis, Crystal Structure”, “Hirshfeld Surface, Computational and Antibacterial Studies of a 9-Phenanthrenecarboxaldehyde-Based Thiodihydropyrimidine Derivative” məqalələri çap olunub. Bundan əlavə, 1 məqalə European Journal of Medicinal Chemistry jurnalında rəy mərhələsindədir və 1 məqalə hazırlanır. Layihə çərçivəsində yerinə yetirilən elmi ezamiyyətlər Türkiyənin (Sivas Cümhuriyyət Universiteti, Ege Universiteti, Koç Universiteti və Yıldız Texniki Universiteti), İtaliyanın (Pavia Universiteti və Milan Universiteti), Qazaxıstanın (Almatı Texnoloji Universiteti) və Bolqarıstanın (Bolqarıstan Elmlər Akademiyası) elmi təhsil müəssələri ilə əməkdaşlıq imkanları yaratmışdır ki, bu da öz növbəsində daha geniş spektrli elmi-tədqiqat işlərinin aparılmasına təkan vermişdir.

Beynəlxalq səviyyəli 2 layihəyə keçid üçün imkan yaranıb

-  Bu elmi nəticələr gələcək layihələr üçün hansı perspektivləri təqdim edir?

-  Layihə çərçivəsində alınan elmi nəticələr və kadr hazırlığını nəzərə alaraq beynəlxalq səviyyəli 2 layihəyə keçid üçün imkan yaratmışdır. Belə ki, alınan nəticələr ilə İslam Dünyası Təhsil, Elm və Mədəniyyət Təşkilatının (ICESCO) elan etdiyi qrant proqramına müraciət edilmiş və nəticə etibarilə ICESCO-nun maliyyəsi ilə BDU-da Biotibbi materiallar kafedrası yaradılmışdır. Bundan əlavə olaraq, COP29 beynəlxalq tədbirdə ICESCO pavilionunda beynəlxalq ekspertlərin iştirakı ilə bizim birgə  «Karbon tutma texnologiyasının inkişafı» adlı layihəmizin panel müzakirəsi keçirilmiş və kafedranın əməkdaşları mən, Aygün İsrayılova və Ələkbər Hüseynzadə qeyd olunan müzakirələrdə iştirak etmişdik. İkinci beynəlxalq səviyyəli layihə Avropa Birliyinin elan etdiyi Erasmus + Jean Monnet qrant müsabiqəsinə “Yaşıl Yönümlü Tədqiqatlar” layihəsinə müraciət edilmiş və qeyd olunan müsabiqənin qalibi olduq. Nəticədə, BDU-da yaşıl yönümlü fənlər tədris sillabuslarına daxil edilmiş və tələbələrə tədris olunmağa başlanılmışdır. 

Məktəblilərin elmi tədqiqatlara cəlb edilməsi məqsədilə onların "Sabahın alimləri" adlı tədbirdə iştirak etməsinə gətirib çıxarmışdır.

-  Azərbaycan Elm Fondunun maliyyə dəstəyi ilə həyata keçirilən bu layihələr gənc tədqiqatçıların beynəlxalq elmi mühitə inteqrasiyasına və ölkədə yaşıl elmlərin inkişafına necə töhfə verir?

-  Azərbaycan Elm Fondunun maliyyə dəstəyi sayəsində tibbdən ekologiyaya qədər geniş tətbiq sahəsinə malik yeni materialların elmi istiqamətinin formalaşdırılması 23-24 dekabr tarixlərində BDU-da "Biotibb və Ətraf Mühit üçün Yeni Təkmilləşdirilmiş Materiallar: AMBEC-2024" adlı beynəlxalq konfransın keçirilməsinə dəstək olmuşdur. Gənc tədqiqatçıların konfransa marağını nəzərə alaraq, konfransda iştirak etmiş yerli və xarici alimlərin iştirakı ilə konfransın ardınca dekabrın 25-26 tarixlərində 1-ci BDU Yaşıl və Davamlı Elm və Təhsil Məktəbi (SG3S) keçirilmişdir. Qeyd olunan məktəbdə paytaxt tələbələri ilə yanaşı, Sumqayıt, Lənkəran, Gəncə və Naxçıvan universitetlərindən də tələbələr iştirak etmişdir. SG3S-2024 qış məktəbinin keçirilməsində məqsəd yaşıl elm və tədqiqatın əhəmiyyətini, həmçinin SDG-lərə (Dayanıqlı İnkişaf Məqsədləri) çatmaq üçün onların rolunu artırmaq, gənclər arasında tədqiqat və təhsildə yaşıl bacarıqların inkişafını təşviq etmək, bütün maraqlı tərəflərə baxış və ideyaların mübadiləsi üçün inklüziv bir platforma təmin etməkdir. Məktəblilərin elmi tədqiqatlara cəlb edilməsi onların "Sabahın alimləri" adlı tədbirdə iştirak etməsinə səbəb olmuşdur. Belə ki, 2024-cü ildə "Sabahın alimləri" müsabiqəsində karbon qazının udulmasına həsr olunmuş "INNAM" adlı layihə ilə iştirak etmiş BDU-nun Gənc İstedadlar liseyinin şagirdləri İlyas Muxtarov və Bəxtiyar Əmiraslanov ikinci yerin qalibi olmuşdular. 2025-ci ildə "Sabahın alimləri" müsabiqəsində bitki toxumlarının stress faktorlara qarşı dözümlüyünün artırılmasına həsr olunmuş layihə ilə iştirak etmiş BDU-nun Gənc İstedadlar liseyinin şagirdi Mirsadiq Kərimli və 160 saylı klassik gimnaziyanın şagirdi Şölə Həsənzadə birinci yerin qalibi olmuşdular.  Azərbaycan Elm Fondunun gənc tədqiqatçıları dəstəklədiyi proqramları da qeyd etməmək mümkün deyil. Belə ki, Mobillik proqramı çərçivəsində komandamızın üzvləri Türkiyənin Sivas Cümhuriyyət Universitetində təşkil olunmuş beynəlxalq dərəcəli təlimdə UHPLC, LC-MS, GC-MS, NMR, FTIR adlı cihazlarda praktiki və nəzəri biliklərə yiyələnmişdilər və təlimi uğurla bitirərək beynəlxalq dərəcəli sertifikatla mükafatlandırılmışdılar. Bundan əlavə, Pakistanın Karaçi Universitetində keçirilən monokristalların analizi üçün XRD cihazı, Türkiyənin Osmanqazi Universitetində keçirilən Bərk fazalı NMR adlı cihaz, Fransanın Lorrain Universitetində hesablamalı kimyaya  dair təlimlərdə uğurla iştirak etmiş və iştirakçılar beynəlxalq dərəcəli sertifikatlar tədqim olunmuşdur. Mobillik proqramı çərçivəsində gənc tədqiqatçılarımız Ege Universitetinin, Yıldız Texnik Universitetinin və Hacettepe Universitetinin keçirdiyi birgə tədqiqat proqramlarında da iştirak ediblər və qeyd etmək istəyərdim ki, həmin proqramlar əsasında hal-hazırda məqalələr yazılır. 

Elmi tədqiqatları aparmaq üçün reaktiv və cihazların alınması fond tərəfindən necə tənzimlənir?

Sualınıza görə təşəkkür edirəm, çox vacib bir məsələyə toxundunuz. Qeyd etmək istərdim ki, tədqiqatda istifadə olunan reaktiv və avadanlıqların alınma qaydalarının sadələşdirilməsi çox vacibdir. Belə ki, layihə çərçivəsində tədqiqatçılar birbaşa elmi cihazlar və reaktivləri əldə etməkdə çətinlik çəkirlər. Çünki, tədqiqatçılar lazım olan avadınlaqları yalnız tender vasitəsilə tədarük edə bilərlər. Yaxşı olardı ki, layihə rəhbərlərinə layihə çərçivəsində lazım olan cihazların birbaşa alınmasına icazə verilsin. Bu da öz növbəsində tədqiqat üçün zəruri olan avadanlıqların alınmasını faktiki olaraq mümkünsüz edən sonsuz tender prosedurlarından yayınmağa imkan verərdi.

Nəzrin Salmanova