Türkiyəli ekspertlə sensasion müsahibə: "NATO parçalana bilər"

Müharibələr və gərginliklərin səngimədiyi, əksinə, getdikcə artdığı dünyanın necə olacağı kimsəyə məlum deyil. Danışıqlar ya nəticə vermir, ya da az effektiv olur. Mövcud qarşıdırmalar başa çatmır. Əksinə, yeni gərginlik ehtimalları artır. 

Türkiyənin tanınmış politoloqu, Kütahya universitetinin professoru Hüsametdin İnaç fərqli regionlardakı perspektivlərlə bağlı Crossmedia.az-a geniş müsahibə verib:

- İkinci Qarabağ müharibəsinin üzərindən beş il keçib. Amma hələ də, Azərbaycanla Ermənistan arasında sülh sazişi imzalanmayıb. Sizcə, bunun səbəbi nədir?

- Burada xüsusilə Ermənistanın Baş naziri Nikol Paşinyan əsas fiqurlardan biridir. Təəssüf ki, həm erməni diasporu, həm də ABŞ, Fransa kimi Türkiyəyə qarşı yönəlmiş siyasət aparan dövlətlər, eləcə də Avropa İttifaqının (Aİ) bəzi ölkələri Ermənistanın sülh müqaviləsini imzalamamasında onu davamlı olaraq cəsarətləndirir. Bu amilin çox ciddi təsiri olduğunu düşünürəm. İkinci vacib məqam isə budur: yekun sülh müqaviləsinin imzalanmasından sonra Cənubi Qafqazda sabitliyin təmin edilməsi məsələsi gündəmə gələcək. Lakin bu sabitlikdən narahat olan ölkələr və qüvvələr var. Onların içində, bildiyiniz kimi, "Qarabağ klanı" adlandırılan qrup – başda Serj Sarkisyan olmaqla – hələ də mühüm rol oynamağa çalışır. Çünki müharibə tamamilə başa çatdığı və Türkiyə ilə münasibətlərin bərpası baş verdiyi təqdirdə, bu dairələrin həm siyasi mövqeləri, həm də təsir imkanları əhəmiyyətli dərəcədə zəifləyəcək, hətta yox ola bilər.

- Ermənistan son zamanlar yeni təxribatlar törədir. Sizcə, yeni savaş başlaya  bilər?

- Ermənistanın sabotajlarına baxmayaraq, yeni savaşın başlana biləcəyini düşünmürəm. Xüsusilə bölgə ölkələri və ya qlobal güclər bu mərhələdə Cənubi Qafqazda yeni bir müharibəni nə maliyyələşdirə, nə də ondan hər hansı bir strateji uğur əldə edə biləcək vəziyyətdə deyillər. Qəzzada baş verən soyqırımı, Ukrayna-Rusiya müharibəsi və digər potensial münaqişə ocaqları nəzərə alındıqda, bölgədə yeni bir müharibəyə rəvac verilməyəcəyi qənaətindəyəm. Burada Paşinyan xüsusilə önəmli bir fiqurdur. Düşünürəm ki, o, öz mövcudluğunun yeni bir müharibəyə səbəb ola biləcəyini bildiyi üçün daha fərqli bir siyasi xətt izləyə bilər. Bu səbəbdən yaxın zamanda bölgədə yeni bir müharibənin olacağını gözləmirəm.

- Ermənistanın konstitusiyasını dəyişmədən sülh mümkündür?

- Ermənistanın konstitusiyasını dəyişməsi zəruridir. Çünki mövcud konstitusiyada həm Türkiyəyə, həm də Azərbaycana qarşı ərazi iddiaları yer alır. Ermənistanın nəinki Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü, eyni zamanda Türkiyənin ərazi bütövlüyünü və suverenliyini də konstitusiya səviyyəsində tanıması vacibdir. Lakin təəssüf ki, "Qarabağ klanı"  bu konstitusiya dəyişikliklərinə qarşı çıxır və bu prosesi əngəlləməyə çalışırlar. Bununla belə, bir sıra beynəlxalq hüquqşünaslar hesab edirlər ki, yekun sülh müqaviləsi imzalandığı təqdirdə Ermənistanın konstitusiyasında dəyişiklik edilməsi hüquqi baxımdan da labüd olacaq. Bu, mübahisəli mövzu olsa da, konstitusiyanın dəyişdirilməsi məsələnin kökündən həll olunması istiqamətində mühüm mərhələ ola bilər.

- Bəs Şərqi Avropada davam savaş barədə nə düşünürsünüz? Nəticəsi nə olar?

- Əslində, Rusiya-Ukrayna müharibəsində bu vaxta qədər sülhün əldə olunması gözlənilirdi. Lakin maraqlı bir inkişaf baş verdi: ABŞ-də Donald Trampın hakimiyyətə gəlməsi ilə ABŞ administrasiyası Rusiyaya təzyiq göstərmək əvəzinə, Ukraynaya təzyiqlərini artırdı. Bu vəziyyətdə Prezident Volodimir Zelenski ağıllı bir siyasət yürüdərək bütün tələbləri qəbul etdi və Tramp ilə rusiyalı həmkarı Vladimir Putin arasında bir qarşıdurma yaratdı.

Bununla belə, Trampın Putinə güvənməsinə və onun istəklərini qəbul edəcəyini düşünməsinə baxmayaraq, Putin sərt mövqe sərgilədi və müharibəni bitirmək niyyətində olmadığını, atəşkəsi də dəstəkləmədiyini bildirdi. Kursk bölgəsində hərbi geyimdə görüntülənməsi, Trampa "Mən Zelenski deyiləm, sənin istəklərinlə hərəkət etməyəcəyəm" mesajını verdi. Bu səbəbdən, yaxın zamanda müharibənin sona çatması gözlənilmir və ən azı beş-altı ay daha davam edəcəyi ehtimal olunur. Nəticə etibarilə, Rusiya işğal etdiyi əraziləri əhəmiyyətli dərəcədə qoruyacaq. Ukrayna isə Avropa ölkələrinin dəstəyi ilə mövcudluğunu gücləndirərək davam etdirəcək.

- ABŞ ilə Aİ arasında artan gərginlik nə ilə nəticələnə bilər? Bu, NATO-nu zəiflədər?

- ABŞ ilə Avropa arasında artan gərginlik, əslində, NATO-nun sonunu gətirə biləcək bir addımdır. 80 illik transatlantik ittifaqın artıq sona çatdığını söyləmək mümkündür. Soyuq müharibə dövründə ABŞ, Avropanın təhlükəsizliyini və müdafiəsini heç bir ödəniş almadan təmin edirdi. Lakin bu gün ABŞ iqtisadi çətinliklərlə üzləşərkən, Aİ 2019-cu ildə Çinlə dünyanın ən böyük ticarət anlaşmasını imzalaması və 2020-ci ildən etibarən Rusiya təbii qazına asılılıq yaradan Baltik dənizi üzərindəki "Şimal Axını-2" boru kəmərini işə salması, ABŞ tərəfindən Avropaya xəyanəti kimi qiymətləndirilir. Trampın son açıqlamalarında Aİ-nin ABŞ-ı zəiflətmək üçün qurulmuş bir layihə olduğunu düşündüyünü bildirməsi, tərəflər arasında etimadın qalmadığını göstərir. Ukrayna müharibəsində də ABŞ Aİ-ni Rusiyaya qarşı təkbaşına buraxdı. Bu səbəbdən NATO-nun artıq funksional bir qurum olmadığı düşünülür. Avropa isə öz təhlükəsizlik arxitekturasını qurmaq istiqamətində ciddi səylər göstərir və Türkiyənin bu layihədə yer alması da mümkündür.

- Yaxın Şərqdəki savaş barədə gözləntiləriniz nələrdir? Döyüşlər yaxın zamanda başa çatar?

- Baş verənlərə "müharibə" demək mümkün deyil. Bu, soyqırımdır. Qəzza artıq yox olma nöqtəsinə doğru irəliləyir. Trampın açıqlamaları Qəzzadan fələstinlilərin təxliyəsinin və Fələstinin fələstinlilərdən təmizlənməsi prosesi yaxın olduğunu göstərir.

Bununla yanaşı, İsrailin bu aqressiv davranışının sonuna yaxınlaşdığı müşahidə olunur. Xüsusilə Livan, Yəmən və Suriyadakı aqressiv siyasətləri, İsrailin həm hərbi gücünü zəiflətməkdə, həm də beynəlxalq ictimaiyyətin vicdanında mənfi bir imic yaratmaqdadır. Bu səbəbdən İsrail bu müharibələri qazansa belə, beynəlxalq aləmdə mənfi bir mövqe qazanacaq və təcrid olunacaq. ABŞ-ın da İsraili dəstəkləmək gücünün qalmadığı düşünülür.

Bu kontekstdə dünən HƏMAS nümayəndə heyətinin Qahirədə sülh danışıqları üçün görüşməsi yaxın zamanda bir atəşkəsin əldə olunacağına işarə edir. Lakin yekun sülh üçün ABŞ-nin mövqeyi və təşəbbüsü həlledici olacaq. Son Trampla İsrail Baş naziri Benyamin Netanyahu arasında baş tutan  görüşü bu istiqamətdə kiçik də olsa, müsbət siqnallar verir.

- ABŞ İrana müdaxilə edə bilərmi? Yeni savaş başlana bilərmi?

- ABŞ-nin İrana birbaşa müdaxiləsi gündəmdə deyil. Çünki quru əməliyyatı olmadan İranı bölmək və nəzarət altına almaq mümkün deyil. ABŞ da bunu bilir. Əslində İranla bağlı müzakirələrin arxasında Yəməndə aparılacaq bir müharibə planı var. ABŞ İrana fokuslanaraq Yəməndə bir quru əməliyyatı həyata keçirməyi planlaşdırır. Bildiyiniz kimi, şənbə günü Ummanda ciddi bir müzakirə prosesi başladı və ABŞ Prezidenti bu prosesin müsbət istiqamətdə irəlilədiyini açıqladı. Bu kontekstdə Tramp maksimalist yanaşmalar sərgiləyərək istədiklərini əldə etməyə çalışır. Lakin İsrail birbaşa nüvə obyektlərini və enerji infrastrukturunu vurmaq istəyir. ABŞ-nin buna icazə verəcəyini düşünmürəm, çünki İranın nəzarətsiz şəkildə bölünməsi və parçalanması Yaxın Şərqdəki sabitliyin tamamilə pozulmasına səbəb olacaq. Xüsusilə Suriya torpaqlarında İsraillə Türkiyənin bir araya gəlməsi ehtimalını olduqca zəif görürəm. Çünki Türkiyə NATO üzvü olan bir dövlətdir, İsraili isə ABŞ dəstəkləyir.  Bu iki dövlətin qarşıdurması halında, onsuz da dağılmaq üzrə olan NATO-nun yükə çevrilməsi məsələsi gündəmə gələ bilər. Eyni zamanda, bu, ABŞ-nin liderlik və hegemon gücünün də artıq mübahisə mövzusuna çevrilməsinə səbəb olacaq. Bu səbəbdən də Tramp və Netanyahu arasında baş tutan görüşdə ABŞ liderinin İsrail baş nazirinin istəklərinə müsbət cavab verməyib, əksinə, Türkiyənin çox önəmli bir ölkə olduğunu və onun lideri ilə yaxşı münasibətlər qurduğunu bildirərək Netanyahunu məntiqli və ağıllı olmağa çağırıb. Düşünürəm ki, Türkiyə və İsrail arasında yaxın zamanlarda bir toqquşma gözlənilmir. Eyni zamanda hesab edirəm ki, Netanyahunun üzərində ABŞ -nin  çox ciddi təzyiqi var. 

Türkiyə isə burada öz hərbi gücünü formalaşdırmaq, hava məkanına nəzarəti ələ almaq və PKK/YPG varlığını tamamilə aradan qaldırmaqla Suriya ərazisində daha vahid və idarəolunan bir dövlət strukturu qurmaq istiqamətində ciddi addımlar atacaq.

İsrailin isə Suriyada manevr imkanları əhəmiyyətli dərəcədə məhdudlaşacaq. Hazırda yalnız ölkənin cənubunda – Dəra və Süveyda bölgələrində müəyyən üstünlüklərə sahibdir. Lakin əminəm ki, bu işğal da qısa müddətdə sona çatacaq. Çünki ABŞ-nin Türkiyəyə böyük ehtiyacı var. Xüsusilə də İrana təzyiq göstərmək və Yaxın Şərqi yenidən dizayn etmək istəyirsə, Türkiyənin dəstəyi həlledici əhəmiyyət daşıyır. Türkiyə hər zaman sistemlə tam uyğunlaşmasa da, çox ciddi şəkildə sistem pozucu güc kimi çıxış edə bilir. Tramp isə bu reallığı çox yaxşı bilir: Türkiyənin dəstəyi olmadan Yaxın Şərqdə yeni düzən qurmaq mümkün deyil.

Həmayıl Şükürlü