II yazı
Orta Dəhliz — rəsmi adı ilə Trans-Xəzər Beynəlxalq Nəqliyyat Marşrutu (TITR) — Çinin genişmiqyaslı Bir Kəmər, Bir Yol Təşəbbüsünün (BRI) bir hissəsidir və Çini Mərkəzi Asiya və Cənubi Qafqaz vasitəsilə Avropa ilə əlaqələndirmək məqsədi daşıyır. Buna baxmayaraq, Türk Dövlətləri Təşkilatı (TDT) Orta Dəhlizdən istifadə edərək öz regional təsirini artırmaq və Çindən asılılığını azaltmaq üçün strateji olaraq bu təşəbbüsdəki rolunu idarə edə və müxtəlifləşdirə bilər. Burada TDT-nin Orta Dəhlizi öz iqtisadi ambisiyalarının təməli kimi istifadə edərkən Çinə qarşı həddindən artıq asılılığın qarşısını almaq və davamlılığın artırılması istiqmətində müxtəlif tədbirləri nəzərədən keçirmək mümkündür:
1. Müstəqil infrastruktur və maliyyələşdirmə yaratmaq
Tez-tez siyasi və iqtisadi şərtlərlə gələn Çin maliyyələşdirməsindən asılı qalmaq əvəzinə, TDT üzvləri Avropa İttifaqı, ABŞ, Yaponiya və ya hətta təşkilatdaxili investisiya fondu kimi müxtəlif mənbələrdən maliyyə axtara bilər. Bu müxtəlifləşmə Çindən maliyyə asılılığını azalda və əsas infrastruktura TDT üzvlərinin daha çox nəzarət etməsini təmin edə bilər.
TDT üzvləri infrastruktur layihələri üçün yerli şirkətlərin, texnologiyaların və işçi qüvvəsinin istifadəsinə üstünlük verə bilər. Daxili sənaye və logistika, dəmir yolu və liman idarəçiliyində təcrübə inkişaf etdirmək digər ölkələrdə BRI layihələrində üstünlük təşkil edən Çin şirkətlərinə olan asılılığı azaldar.
Həm region daxilindən, həm də Çin şirkətlərindən kənar özəl sektorun iştirakını təşviq edən TDT ölkələri infrastruktur üzərində Çin təsirini zəiflədə bilər və strateji məqsədlərinə uyğun birbaşa xarici investisiyalar cəlb edə bilər.
2. Çindən kənar siyasi və iqtisadi alyansları gücləndirmək
Orta Dəhliz Avropa üçün də Rusiyadan yan keçən alternativ ticarət marşrutu kimi strateji əhəmiyyət kəsb edir. Aİ, Mərkəzi Asiyada alternativ marşrutları gücləndirmək üçün infrastruktur dəstəyi göstərməyə maraq göstərir. Aİ və ABŞ ilə tərəfdaşlıqları dərinləşdirərək, TDT Orta Dəhlizi Çin təsirindən asılı olmadan rəqabətli bir marşruta çevirmək üçün dəstək, maliyyələşdirmə və texnologiya təmin edə bilər.
Yaponiya və Cənubi Koreya Mərkəzi Asiya və Qafqazda maraqları olan əsas investorlardır. Onlar Orta Dəhliz layihələrini BRI-ya alternativ kimi maliyyələşdirməyə və ya dəstəkləməyə hazır ola bilərlər. Belə tərəfdaşlıqlar Çin təsirini zəiflədər və geosiyasi müxtəlifliyi artırar.
Avropa, Türkiyə və hətta Körfəz ölkələrindən olan şirkətləri Orta Dəhliz boyunca logistika və nəqliyyat tərəfdaşlıqlarına daxil etməklə Çin asılılığı azaldıla bilər. Bu yanaşma rəqabəti artırar və bölgəyə daha yaxşı şərtlər və daha yüksək səmərəlilik gətirər.
3. Daxili iqtisadi inteqrasiya və müstəqilliyi gücləndirmək
TDT üzvləri azad ticarət zonası və ya gömrük ittifaqı yarada bilər ki, bu da məhsulların hərəkətini asanlaşdırar və Çin məhsulları və vasitəçilərindən asılılığı azaldar. TDT daxilində rəqəmsal iqtisadiyyatın, o cümlədən elektron ticarət və fintech həllərinin inkişafı isə qtisadi müstəqilliyi təşviq edə bilər.
4. Logistika və infrastrukturda təhlükəsizlik və kibertəhlükəsizliyi gücləndirmək
Logistika və nəqliyyat infrastrukturu sahəsində müstəqilliyi qorumaq üçün kibertəhlükəsizlik vacibdir. TDT üzvləri infrastruktur layihələri üçün təhlükəsizlik çərçivəsi yarada bilər ki, bu da əsas aktivləri xarici nəzarətdən və ya kiber təhdidlərdən qorumağa kömək edər.
5. Orta Dəhliz üzərində tranzit ödənişləri və qaydalarına nəzarət etmək
TDT Orta Dəhliz boyunca standartlaşdırılmış tranzit haqları, gömrük qaydaları və tariflər tətbiq edə bilər ki, bu da Çinin logistik zəncirində üstünlük qurmasına mane olar. İnfrastrukturun necə idarə olunacağı və qiymətləndiriləcəyində şəffaflıq təmin edərək hər hansı bir ölkənin, o cümlədən Çinin marşrut üzərində inhisar qurmasına və ya onu öz mənfəəti üçün təhrif etməsinə mane olar.
6. Alternativ ticarət marşrutlarını paralel inkişaf etdirmək
Orta Dəhlizdən başqa, TDT digər ticarət dəhlizlərinə sərmayə qoyaraq seçimlərini şaxələndirə bilər. Məsələn, Mərkəzi Asiyanı İran və Körfəz ilə birləşdirən və ya Mərkəzi Asiyanı Rusiya ilə birləşdirən marşrutlar Orta Dəhlizə olan asılılığı azaldar. Xəzər dənizi infrastrukturunu Çindən müstəqil şəkildə inkişaf etdirmək, Mərkəzi Asiya üzvlərinə, Avropaya Azərbaycan və Türkiyə vasitəsilə dəniz yolları ilə çıxış imkanı verər.
Nəticə
Türk Dövlətləri Təşkilatı Orta Dəhlizdən istifadə edərkən müstəqilliyini gücləndirmək üçün müxtəlifləşmə, infrastruktur və maliyyədə müstəqillik və Çindən kənar strateji tərəfdaşlıqlara diqqət yetirə bilər. Daha davamlı və müstəqil dəhliz quraraq, TDT üzvləri Avrasiya ticarətinin gələcəyini öz şərtləri ilə formalaşdırmaqda fəal rol oynaya bilərlər.
Nicat Məmmədli
Cross Media Analitik Qrupunun eksperti
