Araşdırma
Xürrəmilər və erməni-haylar - ARAŞDIRMA
Xürrəmilər hərəkatı və onun öndəri Babək Xürrəminin fəaliyyəti ilə bağlı tədqiqatlarda diqqətdən kənarda qalmış məsələlərdən biri də xürrəmilər hərəkatının geniş vüsət aldığı dövrlərdə erməni-hayların bölgədə gedən siyasi proseslərdə tutduqları mövqe və xürrəmilərin onlara qarşı atdıqları addımlardır. Xürrəmilər hərəkatının Babək dövründə (816-838-ci illər ərzində) erməni-hayların bölgədəki fəaliyyəti və tutduqları mövqe barədə həm ərəb mənbələrində, həm fars mənşəli tarix yazarlarının kitablarında, həm də erməni tarix yazarlarının öz əsərlərində maraqlı məlumatlara rast gəlinir. Bunlar arasında erməni-hayların xürrəmilər hərəkatı və onun öndəri Babək Xürrəmiyə olan mövqeyini dəqiq müəyyən etmək üçün daha çox məhz erməni yazarlarının əsərlərindəki faktlara nəzər salmaq məntiqəuyğun olardı. Əvvəla, ona görə ki, erməni-hay tarix yazarları öz əsərlərində bir qayda olaraq öz etnik maraqlarından çıxış edərək baş verən hadisələrə qiymət verməyə çalışmışlar və onların tutduqları mövqe bir qayda olaraq erməni-hay elitasının mövqeyi ilə üst-üstə düşmüşdür. Digər səbəb isə ondan ibarətdir ki, Abbasilər xilafətinə qarşı alovlanmış xürrəmilər hərəkatı dövründə xilafət sarayının birbaşa dəstəyini əldə edən erməni-hay faktoru əsasən pərdə arxasında və diqqət çəkmədən fəaliyyət göstərməyə daha çox çalışmışdır. Ermənilərin xürrəmilərə və Babəkə qarşı olan fəaliyyətini araşdırmaq üçün ilk növbədə onların ərəb xilafəti ilə olan münasibətlərinə nəzər salmaq və bunun kökünə və qarşılıqlı maraqlara diqqət yetirmək lazım gəlir.
İslam xilafətində erməni-haylara loyal münasibətin kökləri xəlifə Osmanın hakimiyyəti illərində Dəməşq (Şam) valisi olan Müaviyə ibn Əbu Süfyana gedib çıxır. Başqa sözlə ifadə etsək, Sasanilərin çöküşünü kənardan seyr edən erməni-hay din xadimləri və feodalları xilafət daxilindəki qüvvələr nisbətini nəzərə alaraq hakimiyyətdə tədricən söz sahibi olan gələcək Əməvilər sülaləsinin banisi Müaviyə ilə uzunmüddətli münasibətlər formalaşdırmağa nail oldular, hətta onu bir sıra doğu Anadolu və qərbi Azərbaycan torpaqlarının guya onların vətəni olmasına belə inandıra bildilər. Bununla qalmayan erməni-haylar Alban kilsəsi barədə dəfələrlə xəlifəyə və onun Dəməşqdəki valisinə böhtan və iftiralarla dolu məktublar yazmış, nəticədə xəlifədə və onun valisində Alban kilsəsinə qarşı soyuq münasibət yaratmağa nail olmuşlar. Bəzi mənbələrə görə, xəlifə Osman (Sebeosa görə isə, o vaxt Dəməşq valisi olan gələcək Əməvi hökmdarı Müaviyə ibn Əbu Süfyan) 654-cü ildə Ərməniyyə, Albaniya (Alpan eli), İberiya, Sünik və Qafqaz dağlarından Dərbəndə qədər olan ərazilərə milliyyətcə erməni (hay) olan feodal Teodor Rştunini məlik təyin etmişdi. Bizans imperatoru II Konstans da eyni ərazilərə Albaniya hökmdarı Cavanşiri böyük knyaz təyin etdi. Elə təxminən həmin dövrlərdən başlayaraq xilafət taxtında mövcud olan hakim sülalə mənsubları Qafqaz və doğu Anadolu yaylasında erməni-haylara özlərinə sadiq bir təbəə kimi baxmağa başlamış, onları hər cür hərbi və digər köməklə təmin etmiş, türk soylu isəvi albanların taleyinə isə biganə və laqeyd yanaşmışdır. Müaviyənin həmin dövrdə bölgədə məhz erməni-haylarla isti münasibətlər formalaşdırmasının daha bir səbəbi ondan ibarət idi ki, Azərbaycan türklərinin isəvi olan hissəsi həmin dövrdə Bizans və Xəzərlərlə münasibətləri normal saxlamağı uyğun görür, İslamı qəbul etmiş qismi isə əsasən Müaviyənin düşmən gördüyü Əli bin Əbu Talibi və onun rəhbərliyini qəbul edirdi. Yalnız Əli ibn Əbu Talibin 661-ci ildə öldürülməsindən sonra alban hökmdarı Cavanşir Müaviyə ilə münasibətlər qurmağa məcbur qaldı. Cavanşirin ölümündən sonra Əməvilərin Azərbaycan xalqına olan bu soyuq münasibəti yenidən davam etdi, Abbasilərin iqtidarı dövründə Azərbaycan türklərinə olan münasibət daha da pisləşdi. Belə ki, Azərbaycan xalqı vaxtilə Abbasiləri iqtidara gətirmiş olan Əbu Müslüm Xorasanin xilafət sarayında öldürülməsindən və peyğəmbər və Əli nəslinə aid olan insanların hakim Abbasi xanədanı tərəfindən başlarına gətirilənlərdən sonra nəinki Abbasilərə olan inamlarını itirmişdi, hətta batinilərlə birlikdə çıxış edərək xilafətə qarşı uzunmüddətli kütləvi etirazlara başlamışdı. Bu fonda erməni-hayların fürsətdən yararlanma cəhdləri tamamilə anlaşılandır.
Erməni-hayların Qafqazdakı isəvi Alban kilsəsinə qarşı əməlləri və onlar əleyhinə zaman-zaman xəlifələrə məkrli niyyətlə məktublar ünvanlamaları barədə mənbə məlumatları mövcuddur. Tarixçi-alim Nailə Vəlixanlı qeyd edir ki, 699-cu ildə alban katolikosu Nersesin alban knyazı I Varaz Tiridatın arvadı Sparama ilə əlbir fəaliyyətinin albanları gücləndirəcəyindən əndişələnən erməni-hay katolikosu İlya Əməvi xəlifəsi Əbdülməlikə məktub yazıb alban katolikosunun fəaliyyətini Bizansa satılmaq kimi qiymətləndirir. “Bizansın cənubi Qafqazda nüfuzunu sarsıdan hər bir addımı razılıqla qarşılayan xəlifə Əbdülməlik öz cavab məktubunda İlyaya Nersesi və onun tərəfdarlarını cəzalandırmaq əmrini verir. Nəticədə ərəblərin siyasi-hərbi qüdrətinə arxalanan erməni katolikosu İlya xilafətin köməkliyi ilə Albaniyanın və ümumiyyətlə Azərbaycanın sonrakı taleyində həyati əhəmiyyətə malik mühüm bir addım atır – alban kilsəsinin erməni katolikosuna tabe olmasına nail olur”. Tarixçi-alimimizin bu məlumatına Moisey Kaqankatvatsinin “Aqvan tarixi” əsərində daha geniş formada rast gəlinir.
İstər Moisey Kalankatvatsinin, istər keşiş Vardapet Vardanın, istərsə də Yegişenin əsərlərində Babəkin ismi “Bab” yaxud “Baban” kimi qeyd olunmuşdur. V.Abazanın “Ermənistan tarixi” əsərində də Babəkin adı “Baban” şəklində çəkilmişdir. Səid Nəfisi yazır ki, erməni mənbələri «Babəkin adını bəzən Bab ya Baban, bəzən də Babək şəklində yazmışlar». Məsələn, 1270-ci ilində ölmüş erməni tarixçisi, keşiş Vardapet Vardanın yazmış olduğu «Ümumi tarix» adlı kitabda 826-cı il hadisələrinə dair belə bir fikir vardır: «Bu günlərdə Bağtatdan (Bağdaddan – C.B.) çıxmış Bab adlı bir nəfər iranlı ismail irqinə (ərəb mənşəlilər nəzərdə tutulur – C.B.) mənsub olanların bir çoxunu qılıncdan keçirib bir parasını da əsir tutub apardı. O, özünü Cavidan, yəni ölməz hesab edirdi».
Rusiya İmperator Akademiyasının üzvü, prof. Kerop Patkanyan VIII əsrin erməni-hay tarix yazarı vardapet Gevondun “Xəlifələr tarixi” əsərinin ruscaya tərcümə olunmuş nəşr variantına (1862) yazdığı izahlarda Babəkin ismini “Baber-al Horremi” şəklində qeyd edir və onun “məşhur təriqət rəhbəri” (izvestnıy sektonaçalnik) olduğunu yazır.
Ermənilərin xürrəmilər hərəkatına və onun öndəri Babəkə olan mövqeyi ilə bağlı danışarkən ilk öncə bunu qeyd etmək yerinə düşər ki, demək olar ki, bütün erməni-hay yazarları, eynilə ərəb və fars mənşəli tarix yazarları kimi, öz əsərlərində Babək və xürrəmiləri pisləyir, onlara mənfi münasibət bəslədiklərini bir sıra kobud ifadələrlə göstərirlər. Bunun əsas səbəbi ondan ibarətdir ki, Babək 22 ildən artıq tarixi Azərbaycan ərazilərinə nəzarət edən bir hakim qismində indiki Ermənistan ərazilərində erməni-hayların hər cür fəaliyyətinə əngəl olmuş, onlara qarşı cəbhə açmış və ordusu ilə savaşaraq onlara çoxsaylı zərbələr vurmuşdur.
Mənbə məlumatlarından aydın olur ki, xürrəmilər hərəkatı zamanı Abbasi ordularının Azərbaycan ərazilərini xilafətin nəzarətinə qaytarmaq məqsədilə bu torpaqlara ardıcıl yürüşlərinin səngidiyi bir vaxtda, daha konkret desək, xilafət sərkərdəsi Əhməd ibn Cüneyd İskafi 824-825-ci illərdə Babəkə məğlub olub əsir düşdükdən sonra – 826-828-ci illərdə Babək fürsət taparaq diqqətini Arazın quzeyində olan torpaqlara yönəltmiş, burda qayda-qanunu bərpa etmiş, qurduğu dövlət qurumunun qanunlarına zidd üsyan və digər fəaliyyətlərin qarşısını almaqla yanaşı, qərbi Azərbaycan torpaqlarında bir araya gəlib güc mərkəzinə çevrilməyə çalışan erməni-hayların planlarını puça çıxararaq onlara öldürücü zərbələr endirmişdir. Uzun müddət tarix elmində diqqətdən kənarda qalmış bu hadisələrin təhlilini apararkən bir faktı nəzərə almaq lazımdır ki, həmin dövrdə quzey Azərbaycan torpaqlarında çoxsaylı müsəlman əhali ilə yanaşı, Qafqaz bölgəsindəki xristian və isəvi əhalini öz təsirinə almaq istəyən qriqorian kilsəsinin məkrli əməllərinə boyun əyməyən isəvi Albanlar (alpan) da var idi. Və isəvi Alban feodalları Babəki Azərbaycan torpaqlarında hakimi-mütləq kimi qəbul edərək onunla birlikdə fəaliyyət göstərmişlər.
Moisey Kalankatvatsinin (Musa Kalankaytuklunun) “Alban ölkəsinin tarixi” adlı əsərində bu hadisələr aşağıdakı kimi təsvir olunmuşdur: «Həmin ildə (827-ci il nəzərdə tutulur – C.B.) Sünik hökmdarı Vasak öldü. Baban Sünik hökmdarı Vasakın qızını özünə arvad aldı. Bundan sonra Baqk vilayəti Babanın təqsiri üzündən hakimiyyətsiz qaldı. İrandan səfərə çıxan Baban, ölkəni alıb viran etdi, Baqkın qadın və uşaqlarını qılıncdan keçirtdi. Sonrakı ildə Baban Geqarkunik vilayətinə (təxminən Göyçə gölünün qərbindəki ərazilərə ermənilərin verdiyi addır – C.B.) gəldi, 15 minədək əhalini qılıncdan keçirtdi, böyük Makenos monastrını yandırdı. [Burada] ancaq bir dəyirmandan başqa heç bir şey qalmadı». Digər erməni-hay tarix yazarı Mxitar Ayrivanetsi də özünün “Xronoqrafik tarix” adlı əsərində eyni hadisəni “Baban müqəddəs Makenatsi qardaşlığını yandırdı” deyə qeyd edir. Ümumiyyətlə, Moisey Kalankatvatsinin əsərində Babək «dinsiz», «ölüm saçan», «qani¬çən», «yırtıcı» kimi təsvir olunur, onu aldadıb xəlifənin sərkərdəsinə təslim etmiş Səhl Sumbat isə tərif¬lənir və mədh olunur.
Daha bir tarixi mənbədə haqqında danışılan hadisələr bu cür təsvir olunub:
«Müsəlman sərkərdəsi Mruvan Sünik üstünə gedir. İranlı Baban bu ölkənin hökmdarı Vasakın kürəkəni olur, Makenik monastırını yandırır, Geqarkuni vilayətini, habelə Baqasakanı qarət edir» /Stepannos Orbelian, Sünik tarixi, XXXIII fəsil, səh. 95-97/. «Mruvan» isminin Mərvan adlı sər¬kərdə olması başa düşülür, «Baban» ismi isə, az öncə qeyd etdiyimiz kimi, Bizans və erməni-hay mənbələrində Babək isminin başqa şəklidir. Bu iki mənbənin məlumatlarında Babəkin Sünik vilayətinə sahib olması göstərilir. Stepannos Orbelianın bu qeydləri Z.Bünya¬dovda aşağıdakı şəkildə əks olunub: «Balasakan vilayətinin əhalisi Babana tabe olmaqdan boyun qaçırtdılar, buna görə də o, albanlı Ablasadın (Əbül Əsəd – C.B.) köməyi ilə vilayəti rəhmsizcəsinə talayıb viran etdi, hətta qadın və məsum uşaqları qırdı».
Qeyd olunan bu məlumatlar onu söyləməyə əsas verir ki, Sünik knyazı Vasakın qızı ilə evləndikdən və Vasak öldükdən sonra Babək bu ərazilərin erməni-hayların nəzarətinə keçməsinə imkan verməmək üçün Göyçə gölü və Çuxursədd torpaqlarına qoşun çəkmiş, mənbələrdə “əhali” kimi qeyd olunan 15 minlik erməni-hay qoşun dəstələrini darmadağın etmiş, o zaman Makenos (Makenasos) yaxud Makenik adıyla bilinən monastırı yandırıb külünü göyə sovurmuşdur. Hərçənd Stefanus Orbelian öz xronologiyasında 827-ci ildə Sünik knyazı Vasakın Babəkə qarşı vuruşmaq üçün xəlifədən xeyir-dua alıb qoşun hazırladığını, lakin yola düşmədən öldüyünü qeyd edir, ancaq bu məlumat inandırıcı gəlmir, çünki həmin dövrdə Babəkin qoşunlarının sayı yüz minlərlə ölçülürdü və təkcə 833-cü ildə Həmədan yaxınlığında xilafət sərkərdəsi İshaq ibn İbrahimin ordusu ilə Babəkin özünün iştirak etmədiyi qeyri-bərabər döyüşdə 60 mindən artıq xürrəmi həlak olmuşdu. N.Vəlixanlı qeyd edir ki, “ərəb mənbələrinin məlumatına görə, Azərbaycanın cənubunda və Deyləmdə xürrəmilərin sayı 300 min nəfərə çatırdı”.
Bu qədər çoxsaylı qüvvəsi olan bir sərkərdəyə qarşı Sünik kimi kiçik bir vilayətin hakiminin güclü qoşunla çıxış etməsi qeyri-mümkün idi. Olsun ki, qüvvələr nisbətini gözəl anlayıb-bilən Sünik knyazı Babəklə dostluğu daha uyğun görmüş və qızını ona ərə vermişdir. Eyni zamanda, IX əsrin əvvəlində ermənilərin Gegarkunik vilayəti adlandırdığı Göyçə gölü civarında erməni-hayların yaşadığını sübut edən dəlillərin olmaması mənbə məlumatlarında Babəkin guya on beş minədək əhalini qırması barədə yazılanları şübhə altına alır. Təxmin etmək olar ki, həmin torpaqların nəzarətdən kənarda qaldığı bir şəraitdə erməni-haylar həmin yaylaq ərazilərinə nəzarəti əllərinə keçirmək istəmiş, lakin Babək vaxtında addım ataraq ələ keçirilmiş qədim Alban monastırında (nəzərə almaq lazımdır ki, erməni-hayların dini inancında monastır yox, məhz qriqorian kilsə sistemi olmuşdur) toplaşan erməni-hay din xadimlərinin planlarını gözündə qoymuşdur. Və bəzi tədqiqatçıların guya Vasakın erməni-hay olması barədə fərziyyəsi də bu fonda əhəmiyyətini itirir, burda quzey Azərbaycan ərazilərində, o cümlədən də, indiki qərbi Azərbaycanın ərazilərini əhatə edən Sünik knyazlığındakı xristian (isəvi) alban feodallarından söhbət gedə bilər ki, bunu da tarixçilərimiz Z.Bünyadov, N.Vəlixanlı və digərləri hələ sovet dövründə yazdıqları əsərlərində müxtəlif formalarda dəfələrlə qeyd etmişlər.
Stefanus Orbelianın yazdığına görə, təxminən 828-ci ilin əvvəllərində Babək Geğarkuniyə (Göyçə gölü civarına) gedərək Makenik din xadimlərinin əmlakını qarət etmiş, onların imarətlərinə od vurmuşdur. Babək təhlükəsinin yaxınlaşdığını duyan erməni-hay din xadimləri iki dəstəyə bölünərək bölgəni tərk edib aradan çıxmışlar.
Babəkin erməni-haylarla bağlı fəaliyyəti bu söylədiklərimizlə məhdudlaşmır. Tarixi mənbələrin məlumatlarından bilirik ki, təxminən 827-828-ci illərdə Babək quzey Azərbaycanın bir sıra yerli feodallarının, o cümlədən Beyləqan hakimi olan Əbu Musa Yesainin (erməni mənbələrində İstifanus və ya İsa ibn İstifanus) xahişi ilə onlara kömək etmiş, Balasakanın xristian əhalisinin və pavlikianların üsyanını sərt bir şəkildə yatırmışdır. Babək qoşunları tərəfindən məğlub edildikdən sonra üsyançı pavlikianlar pərən-pərən düşüb dağılışmış, mənbələrin məlumatlarına görə, onların böyük bir qismi Bizans ölkəsinə qaçmışdır.
Pavlikian¬ların kimliyi barədə araşdırmalar ənənəvi fərziyyələrdən fərqli bir baxış bucağını ortaya çıxarır. Babək hərəkatı dönəmində güclənmiş bu təriqət hətta bir sıra Arran knyazlarını özləri ilə hesablaşmağa məcbur etmişdilər. Məsudinin əsərində onların adları “bəyaliqə” (baylakani) kimi çəkilir. Pavlikianların dini inancı barədə Z.Bünyadovun gəldiyi nəticə bu olmuşdur ki, bu təriqət Albaniyaya aid olsa da, xristianlıqla atəşpərəstlik arasında orta mövqe tutmuşdur. Türkiyəli alim Osman Turan bildirir ki, «Gerçekten Mani dini Bizans Anadolusunda Pavlakiler (Arapça cemi’ şekli ile Bayalıka, fransızca Pauliciens), Balkanlarda Bogomil’ler, Dalmaçya sahillerinde Kathar’lar ve cenubi Fransa’da Albigeois’lar adı ile meydana çıkarak cihan-şümül bir din olmağa başladı». Digər Türkiyəli alim, dr.Harun Güngör isə «Orta Asya’da Mani dininin yayılması ve Türk kültürüne etkisi» adlı araşdırmasında Mani dininin ermənilər arasında Pavlikian məzhəbi adı altında öz varlığını sürdürməsini qeyd edir.
Moisey Kaqankatvatsinin “Aqvan tarixi” əsərində Babəkin 828-833-cü illər ərzində erməni-haylara və onlara məxsus xristian təriqətlərinə qarşı mübarizəsinə geniş yer verilmişdir. Bu barədə sözügedən əsərdə, yuxarıda qeyd etdiklərimizlə yanaşı, Babəkin Makenatsi monastırını yandırmasından sonra baş vermiş hadisələr barədə aşağıdakı maraqlı məlumatlar da vardır: “Bu hadisə erməni təqviminin 276-cı ilində (828-ci ildə) baş vermişdi. İki ildən sonra Baban Tavusini talan etdi və təxminən 150 min nəfəri ordan qovdu. Növbəti ildə Baban Getanın oğlu İbrahimi (güman ki, bu ad İbrahim ibn Əta olmalıdır – C.B.) məğlub etdi. Elə həmin il dostluq və sülh bəhanəsi ilə, Davon və Şapur Balakanlıları məğlub edən Babanı ora dəvət etmiş Ablasad (Əbül Əsəd – C.B.) adıyla tanınan İstifanı xəyanət yolu ilə öldürdülər, və Bertsor vilayətini və Uryaç, Karnakaş, Qakari (Həkəri çayı vadisi ola bilər – C.B.), Tafat adlı yerləri viran qoyub boşaltdılar. Onlar yenə də Babana qarşı qəzəblənib döyüşlə müqavimət göstərərək Horoz qalasında möhkəmləndilər və 12 il ərzində Verin Vaykunik, Bertsor, Sisakan, Qaband, Amaras, Pazkani, Mxank və Triqavar vilayətlərini əllərində saxladılar. Bundan sonra yaxınlaşan qüvvələr Ablasadın qatillərini ələ keçirərək işgəncə ilə öldürdülər, və Ablasadın əmisi oğlu, sülhpərvər bir adam olan, Əbu Musa kimi tanınan Yesai bu vilayətləri ələ keçirərək hər kəsin üzərində hakim oldu. Elə həmin il İranlı Baban Araz çayını keçib Amaras vilayətinə yürüş etdi, oranın əhalisi ilə sülh dilində danışıb onları öz hakimiyyəti altına almaq istədi. Çoxları müəyyən müddətə inanıb ona tabe oldular, ancaq sonradan aldandıqlarını görüb hiddətləndilər. Baban Rüstəm adlı birisini orda qoşun sərkərdəsi kimi qoyaraq ordan İrana Atrpatakana qayıtdı və ona tapşırdı ki, qaladakılarla savaşmasın, onları sülh yolu ilə tabe olmağa cəlb etsin. Ancaq Rüstəm Babanın əmrinə laqeyd yanaşıb qalada möhkəmlənmişlərlə müharibəyə başladı...”.
Babəkin 830-cu ildə yürüş edərək aldığı Tavusin adlı yer, heç şübhəsiz ki, bizim indiki Tovuz rayonu yox, Göyçə gölünün şimalındakı bölgələr ola bilər (xatırladaq ki, indiki Ermənistan Respublikasının həmin ərazilərində də hazırda Tavuş adlı inzibati rayon mövcuddur). Mənbə məlumatlarından demək olar ki, erməni-haylar xilafətlə savaşların qızışdığı həmin dövrdə fürsəti əldən vermədən Göyçə ətrafı vilayətləri ələ keçirməyə və bu torpaqlarda olan alban kilsəsinin mirasına yiyələnməyə çalışmış, onların niyyətini anlayan Babəksə yerli feodalların da birbaşa dəstəyi və xahişi ilə bölgəyə qoşun yeridərək erməni-hayların çoxsaylı qüvvələrini məğlub edib həmin bölgələrdən çıxartmış, bu torpaqları özünün rəhbərlik etdiyi faktik dövlət qurumunun tərkibinə qatmışdır. Beyləqan hakimi və mənbələrdə K.tiş adlanan qalanın sahibi olan yerli alban feodalı Əbu Musa Yesai də həmin ərazilər üzrə çox güman ki, Babək tərəfindən vali (vilayət hakimi) təyin edilmişdir. Bundan sonra 831-832-ci illərdə Babək erməni-hayların qalıqlarını sıxışdırıb bölgədən tam çıxarmaq məqsədilə onların cəmləşdiyi Amaras vilayətinə də qoşunla yürüş etmişdir.
Sovet tarixşünaslığında hakim partiyanın maraqlarından irəli gələrək belə bir müddəa ortaya atılmışdır ki, guya bölgədəki erməni-haylar Azərbaycan xalqının ərəb xilafətinə qarşı xalq-azadlıq hərəkatına əvvəldən axıra kimi hərtərəfli dəstək vermişlər. Əslində isə həmin dövrlərdə Dvin istisna olmaqla, indiki Azərbaycan Respublikası və Ermənistan ərazilərini əhatə edən tarixi Azərbaycan torpaqlarında erməni-haylar hələ kompakt yaşamırdı və yalnız isəvi Alban (Alpan) əhalisinin tolerantlığı sayəsində quzey Azərbaycanın müxtəlif şəhərlərinə səpələnmiş halda idilər. Beyləqan, Bərdə kimi şəhərlərdə isə xristianlığın təsir dairəsindən istifadə edərək, onların müxtəlif dini sektalar formasında fəaliyyət göstərmələri ehtimalı istisna olunmur, yuxarıda gətirilən sitatlardan bu deyilənlər anlaşılır. Bundan əlavə, erməni-haylar nəinki xilafətə qarşı mübarizədə xürrəmilərə hər hansı formada yardım etməmiş, əksinə, xürrəmilərə qarşı Abbasi xəlifələrinin göndərdiyi ordulara hərtərəfli dəstək vermişlər. Akad. Z.Bünyadov bununla bağlı erməni tədqiqatçısı Y.A.Manan¬dyana və V.A.Abazaya istinadən 835-837-ci illərdə Babək üsyanının yatırılma¬sında erməni-hay naxararlarının (erməni-hay yerli feodalları – C.B.) da öz qoşunları ilə xilafət ordusu tərəfdən iştirak etdiklərini qeyd edir.
Xürrəmilər hərəkatı dönəminin tarixinin tədqiqi zamanı təhrifə uğramış daha bir məsələ Babəki Afşinin adamlarına təhvil vermiş feodal Səhl Sumbatın etnik-milli mənsubiyyəti məsələsidir. Bununla əlaqədar olaraq uzun illər boyu ənənəvi sovet tarixşünaslığında belə bir fikir formalaşdırılmışdır ki, Şəki qalasının sahibi olan feodal Səhl Sumbat erməni-hay mənşəli olmuşdur. Bu fikrin formalaşmasında bir qayda olaraq Moisey Kaqankatvatsinin bu günümüzə erməni-hay və rus dillərində gəlib-çatmış “Aqvan tarixi” əsərində Səhl Sumbatın müsbət qəhrəman kimi təsvir edilməsi faktı, bir də bəzi ərəb mənbələrində onun “erməni” olduğu barədə qeydlər əsas olaraq götürülmüşdür. Əlbəttə, bu müddəanın tarix elmində özünə yer tutmasında onlara aid olmayan “erməni” etnonimini öz adlarına çıxan erməni-hay tarixçilərinin də cəhdlərini qeyd etmək lazımdır, belə ki, onlar özünəməxsus bir tərzdə Səhl Sumbatın erməni-hay mənşəli qala sahibi olması müddəasından gələcəkdə hay feodallarının hələ erkən orta əsrlərdən bu yana quzey Azərbaycan ərazilərində böyük təsir gücünə və geniş torpaqlara sahib olmaları fikrini ortaya ata bilmək üçün yararlanmaq niyyəti güdmüşlər. Təəssüf ki, bəzi tədqiqatçılarımız da onların bu niyyətini anlamadan Səhl Sumbatı erməni mənşəli feodal kimi qeyd etmişlər. Lakin elə sovet dövründə bu əsassız iddiaların cavabı Azərbaycan tarixçi-alimləri tərəfindən mümkün olduğu qədər, lakin tutarlı faktlarla verilmişdir.
Bu haqda ilk öncə onu qeyd etmək lazımdır ki, mənbələrin bir çoxunda bu tarixi surət Səhl ibn Sumbat yaxud Səhl Smbat kimi qeyd olunur. Pers yazarı Xondəmir onun ata adını “Sunbad” kimi qeyd edir, Məhəmməd Üfvi də “Cəvami əl-hekayət və ləvami-ər-rəvayət” əsərində həmin adı “Sunbat” olaraq yazır, İbn Xəldunun “Kitab əl-ibər” əsərində isə bu adamın adı “Səhl ibn Sabat” kimi yazılıb. Baxmayaraq ki, mənbələrə istinad olunarsa, bu şəxsin ismini Səhl ibn Sumbat kimi yazmağa daha çox əsas var, hər halda, onun ata adının “Sunbad” kimi qeyd olunması daha ağlabatan görünür, çünki Sunbad ismi həmin dövrdə müəyyən qədər yayılmış bir isim olmaqla yanaşı, xürrəmilərlə eyni mövqedən çıxış etmiş Sunbadilərin rəhbərinin adında da rastımıza çıxır. Muhəmməd Əbdülkərim əş-Şəhristani İsfahanda xürrəmilər adlanan qüvvənin Reydə Sünbadilər adlandığını yazır və hər iki qüvvəni eyniləşdirir. Təbəri də “Tərix ər-rüsul və-l-müluk” əsərində yazır ki, “Səhl Babəkin köməkçilərindən olub onun məsləkini qəbul etmişdi”. Bu baxımdan Səhlin atasının adının Sunbad ola bilməsi ehtimalı daha inandırıcı görünür.
Mütəhhər ibn Tahir Müqəddəsi “Kitabül-əl-bəd və-t-tarix” əsərində /Paris çapı, VI c., s.117/, Məsudi “Müruc-əz-zəhəb” əsərində, həmçinin, İbn Vazeh Yəqubi Səhl ibn Sumbatı erməni olaraq qeyd etmişlər. Fransız şərqşünas alim Clement Huart da bunların əsasında “Encyclopedie de L’Islam”da Səhlin erməni olduğunu yazır /I c., səh.557-558/. Xondəmir “Həbib-əs-siyar fi əxbari əfrad-əl-bəşər” əsərində Səhlin erməni olduğunu yazsa da, digər əsəri olan “Xülasət-əl-əxbar fi bəyani əhval-il-əxyar” kitabında belə bir ziddiyyətli məlumatı verir: “O nahiyələrdə bir qala vardı. Rum əhalisindən Səhl ibn Sumbat adlı bir şəxs oranın hökümət işlərini idarə edirdi”.
Səhl ibn Sumbatın etnik-milli kimliyi ilə bağlı ən maraqlı və həqiqətəuyğun hesab edilə biləcək məlumatlardan birinə Moisey Kalankaytuklunun “Alban tarixi” əsərində rast gəlmək olur, belə ki, mənbə müəllifi həmin adamı “çar nəsli Mehranilərdən olan Səhl ibn Sumbat” adlandırır, bir yerdə də onu vəsf edərək “Albaniyanın qədimdən bəri sahibi olan Arranşahlardan olan biri” kimi təqdim edir. Qeyd edək ki, erməni-hay tarix mənbələrində Arran adlı insan “Nuh oğlu Yafətin törəmələrindən Sisak nəslinə mənsub” biri kimi qeyd olunur və bu bölgədəki Arran toponimi onun ismi ilə əlaqələndirilir. Yafətin türklərin əcdadı olması tarix elminə çoxdan məlumdur. Akad.Z.Bünyadov apardığı araşdırma nəticəsində “Səhl ibn Sumbatın Alban şahlarının nəsli hesab olunan Zermirxakanlar nəslindən olduğunu” bildirir, daha bir yerdə də onu “alban knyazı Səhl ibn Sumbat” adlandırır. N.Vəlixanlı da eynilə bu fikri dəstəkləyir, sadəcə Səhlin mənsub olduğu nəslin adını “Zermirh” şəklində qeyd edir. Digər alimimiz S.Əliyarlı da həmçinin mənbələr əsasında “Səhl ibn Sumbatın alban padşah sülaləsindən olan Zarmirxin nəslindən olduğunu” yazır. Z.Bünyadov həmçinin Zermirh deyilən adamın Mehranilər sülaləsinin banisi Mehranın nəvəsi igid Vardanın qızlarından birinin əri kimi qeyd edir.
Səhl ibn Sumbatın etnik mənsubiyyətinə görə erməni (hay) olmamasını təxmin etməyə əsas verən daha bir faktı Səid Nəfisi öz əsərində qeyd edir: “Baxmayaraq ki, Sumbat Babəki tutub Əfşinə təhvil vermişdi, Əfşin Sumbatdan bərk incimişdi. O da bundan ibarət idi ki, Sumbat onun hərəmağasını müxtəlif hədiyyələrlə aldadaraq öz tərəfinə çəkmiş və o da Əfşinin ixtiyarında olan bütün əsir qadınları qaçırdaraq Sumbata çatdırmışdı. Buna görə də Əfşin bəzi ermənilərin xahişi ilə onu öldürmək istəyirdi, lakin arzusuna çata bilməyib öldü”. Burdan bilmək olur ki, erməni-haylar, heç də öz mənbələrinin qeyd etdiyi kimi, Səhli dəstəkləmirdi, əksinə, onların bir hissəsi xilafət ordusunun komandanından xahiş etmişdilər ki, Səhl ibn Sumbatı tutub öldürsün.
Səhl ibn Sumbatın xristian (isəvi) olması isə dəqiqdir. Bu haqda Məhəmməd Üvfi yuxarıda adını çəkdiyimiz əsərində, eləcə də, İbn-İmad Hənbəli “Şəzərat-əz-zəhəb fi əxbari min zəhəb” əsərində, Şəmsəddin Əbu Abdullah Zəhəbi “Düvəl-əl-İslam” əsərində, Mirxond Bəlxi “Rövzət-əs-səfa” əsərində, Abdullah ibn Əsəd Yafei “Mirat-əl-cünan və ibrət-əl-yəqzan” əsərində və bir çox başqa tarix yazarları qeydlər ediblər. Səid Nəfisi Səhlin patrik (petrik) kimi bəzi mənbələrdə qeyd olunmasını araşdıraraq bu nəticəyə gəlir ki, Səhl Babəki tutdurduqdan sonra xəlifə Mötəsimin xeyir-duası ilə patrik olub. Səhlin dini inancının öncədən nə olduğunu müəyyən etmək çətindir, çünki onun xristian olması barədə mənbələrdə ümumən məlumatlar çoxdur. Onun etnik kimliyi ilə bağlı söylənilən faktlar bu fikri bildirməyə imkan verir ki, Səhl ibn Sumbat isəvilik dinində qalmağı münasib bilən Qarabağ albanlarından olub, əks təqdirdə erməni-haylara qarşı cəbhə açmış Babək kimi ayıq-sayıq bir sərkərdə heç bir zaman erməni-haylardan olan bir qala sahibinə etibar etməzdi. Üstəlik, daha bir incə məqama diqqəti cəlb etməkdə fayda vardır. Belə ki, yazının əvvəlində erməni-hayların bir qayda olaraq Əməvi və Abbasi xəlifələrindən mədət umduqlarını və Bizansın çökməsindən sonra xəlifələrin ətəyindən bərk yapışdqlarını bir sıra mənbə məlumatları əsasında qeyd etmişdik. Onlardan fərqli olaraq, Səhl ibn Sumbat konkret olaraq hələ 821-822-ci ildə Mehranilərin son nümayəndəsi II Varaz Trdat öldürüldüyü zaman Abbasi xəlifəsinin bölgəyə göndərdiyi qoşuna qarşı çıxış etmiş, xəlifənin ordusunu məğlub edərək onların əldə keçirdikləri çoxsaylı əsirləri azad etmişdi. Bu hadisəni Təbəri də öz əsərində qeyd edir. Z.Bünyadov bu hadisəni xatırladaraq bildirir ki, “gördüyümüz kimi, Səhl hələ müttəfiqi Babək məğlub edilməzdən əvvəl özü qüdrət sahibi olmuş, Arranı ələ keçirmişdi, hərçənd ki, Dovsett qeyd etdiyi kimi, bu faktı 837-ci ildə “xəlifə bilə-bilə etinasız buraxmışdı””. Buna bənzər daha bir maraqlı məlumata Səhl ibn Sumbat barəsində İbn-Vazeh Yəqubidə rast gəlinir: “Afşin Azərbaycana gəldikdə Ərməniyyəyə vali Məhəmməd ibn Süleyman əl-Azdi əs-Səmərqəndini təyin edir. O, (ölkəyə) gəldikdə Ərranda Səhl ibn Snbat üsyan qaldrmışdı. Məhəmməd buranı (Arranı) alır və onun ölkəsinə daxil olur. Lakin Səhl ona hücum çəkir və onu qaçmağa vadar edir. Bu vaxt Varsanda Məhəmməd ibn Übeydullah əl-Varsani üsyan qaldırır”. Nəticə etibarilə, digər alban feodalları kimi, Abbasi xəlifəsi tərəfindən öldürtdürülən Səhl ibn Sumbatın mübarizəsinin mahiyyətinə bu yazı daxilində toxunmaq istəmədiyimizə görə bu haqda danışmırıq.
Beləliklə, qeyd olunan faktlar əsasında söyləmək mümkündür ki, IX əsrin ilk yarısında Azərbaycanı və Abbasilər xilafətinin bir çox yerlərini geniş əhatə etmiş xürrəmilər hərəkatı dönəmində bölgədə mövqeyə sahib olmaq istəyən erməni-hay feodalları və erməni kilsəsi xürrəmilərə və Azərbaycan xalqına qarşı xilafət sarayı ilə əlbir fəaliyyət göstərməyə çalışmış, xürrəmilərə hər hansı bir dəstək verməmiş, əksinə, güclünün yanında yer almaqla öz etnik-milli maraqlarından çıxış etmiş və xürrəmilər hərəkatının yatırılmasında xilafət qoşunları ilə birlikdə hərəkət etmişlər. Erməni-hayların tutduqları bu mövqeni əvvəlcədən uzaqgörənliklə görüb-anlayan Azərbaycan torpaqlarının faktiki hökmdarı Babək onların bu məkrli fəaliyyətinin qarşısını almaq məqsədilə real addımlar atmış, bir neçə dəfə onların cəmləndikləri quzey Azərbaycanın qərbinə doğru yürüşlər etmiş, erməni-hay kilsəsinin hərtərəfli yardım etdiyi erməni-hay feodallarının qüvvələrinə müxtəlif istiqamətlərdə ağır zərbələr endirərək onları bu bölgələrdən sıxışdırıb çıxarmağa nail olmuşdur.
Ceyhun Bayramlı
Cross Media Təhlil Mərkəzinin analitiki
06:37 30.11.2024
Oxunuş sayı: 51906
