Siyasi
Su resursları və siyasi konfliktlər: Geosiyasi çağırışlar və həll yolları
Su ehtiyatları təkcə həyat mənbəyi deyil, həm də müasir dövrün ən strateji resurslarından biridir. Dünyada təmiz suya olan tələbatın artması ilə yanaşı, onun azalması bir çox siyasi, iqtisadi və hətta hərbi konfliktlərə səbəb olur. Bəs su ehtiyatları üzərindəki bu münaqişələr hansı səbəblərdən qaynaqlanır və onları həll etmək üçün hansı yollar mövcuddur?
Hazırda dünya əhalisinin təxminən 2,2 milyardı təmiz içməli sudan məhrumdur.
İqlim dəyişikliyi səbəbindən su ehtiyatları hər il daha da azalır. Xüsusən də Orta Şərq, Şimali Afrika və Mərkəzi Asiya kimi bölgələr su qıtlığından ən çox zərər çəkən ərazilərdir. BMT-nin məlumatına görə, 2050-ci ilə qədər dünya əhalisinin 50%-i su çatışmazlığı olan ərazilərdə yaşayacaq.
Su ehtiyatlarının paylanması bərabər deyil. Misal üçün:
• Nil çayı: Afrika qitəsinin ən böyük çayı olan Nil, 11 ölkədən keçir. Bu çay üzərində xüsusən Misir və Efiopiya arasında gərginliklər davam edir. Efiopiyanın tikdiyi “Böyük Efiopiya Rönesans Bəndi” (GERD) Misirin su təhlükəsizliyinə birbaşa təsir edir.
• Tiqris və Fərat çayları: Türkiyə, Suriya və İraq arasında bu çaylar uzun müddətdir münaqişə mövzusu olub. Türkiyənin bəndlər tikməsi Suriya və İraqda su səviyyəsinin azalmasına səbəb olub.
• Aral dənizi: Orta Asiyada yerləşən Aral dənizi su ehtiyatlarının yanlış idarə edilməsi səbəbindən demək olar ki, tamamilə quruyub.
İqlim dəyişikliyi su ehtiyatlarını yalnız fiziki olaraq azaldır, həm də sosial və siyasi münaqişələr yaradır. Mərkəzi Asiyada yerləşən Qırğızıstan və Tacikistan kimi ölkələr buzlaqlardan asılıdır. Ərimə səbəbindən gələcəkdə bu ölkələr arasında su böhranı daha da dərinləşə bilər. Sahilyanı ərazilərdə isə torpaq itkisi ilə yanaşı, suyun şorlaşması nəticəsində içməli su ehtiyatları da azalır.
Su qıtlığı ilə bağlı ölkələr müxtəlif tədbirlər görür, bu tədbirlər texnoloji həllərdən diplomatik razılaşmalara qədər geniş spektri əhatə edir. Gəlin konkret ölkələrin və bölgələrin həyata keçirdikləri tədbirləri nəzərdən keçirək:
• Səudiyyə Ərəbistanı və Körfəz ölkələri:
Dəniz suyunun duzsuzlaşdırılması texnologiyasına milyardlarla dollar sərmayə qoyurlar. Səudiyyə Ərəbistanı dünyada ən böyük duzsuzlaşdırma zavodlarına malikdir və su ehtiyacının təxminən 50%-ni bu yolla təmin edir.
• İsrail:
İsrail su qıtlığını həll etmək üçün qabaqcıl duzsuzlaşdırma texnologiyalarından istifadə edir. “Sorek” duzsuzlaşdırma zavodu ölkənin su təchizatının 70%-ni təmin edir.
• Hindistan:
Hindistan, xüsusən kənd təsərrüfatında su israfını azaltmaq üçün damla suvarma sistemlərini tətbiq edir. Bununla yanaşı, yağış suyunun toplanması üçün infrastruktur qurur.
• Avropa İttifaqı:
AB su idarəçiliyi üçün “Su Çərçivə Direktivini” qəbul edib. Bu, suyun dayanıqlı istifadəsini təşviq edir və su ehtiyatlarının qorunmasına yönəlib.
• Nil Çayı – Efiopiya, Sudan, Misir:
Efiopiyanın tikdiyi “Böyük Rönesans Bəndi” ilə bağlı üç ölkə arasında danışıqlar davam edir. Afrikanın Birliyi (AU) vasitəçilik edir və münaqişənin həlli üçün diplomatik addımlar atılır.
• Sind Çayı – Hindistan və Pakistan:
1960-cı ildə bağlanmış Sind Çayı Müqaviləsi hər iki ölkə üçün su ehtiyatlarının paylaşılmasını tənzimləyir. Müqavilə beynəlxalq vasitəçilər tərəfindən dəstəklənir.
• Çin:
Çin su çatışmazlığını aradan qaldırmaq üçün böyük layihələr həyata keçirir. “Cənubdan Şimala Su Transferi Layihəsi” suyu qıt olan şimal ərazilərinə yönəltmək məqsədi daşıyır. Bu, dünyanın ən böyük su transfer layihəsidir.
• Avropa İttifaqı:
AB ölkələri su qıtlığını iqlim dəyişikliyi ilə əlaqələndirərək “Yaşıl Razılaşma” çərçivəsində karbon emissiyalarını azaltmaq üçün tədbirlər görür.
Azərbaycan hökuməti də su resurslarının daha səmərəli idarə olunması üçün milli strategiyalar hazırlayır. 2021-ci ildə təsdiq olunan “Su ehtiyatlarının inteqrasiyalı idarə olunması” proqramı bu məqsədə xidmət edir.
Azərbaycanda yeni su anbarları tikilir və mövcud olanlar modernləşdirilir. Bu, suyun daha effektiv saxlanılması və paylanmasını təmin edir.
Xəzər dənizinin suyunu içməli suya çevirmək üçün duzsuzlaşdırma zavodlarının qurulması planlaşdırılır. Regionlarda yağış sularının toplanması və istifadəsi üçün infrastrukturlar inkişaf etdirilir.
Azərbaycan qonşu ölkələrlə (xüsusilə Gürcüstan və İranla) sərhəd çayları və su resurslarının birgə idarə olunması üçün əməkdaşlıq edir. Bu, su qıtlığı ilə mübarizədə vacib addımlardan biridir.
Bu tədbirlər su resurslarının qorunması üçün vacibdir, lakin beynəlxalq əməkdaşlıq və effektiv siyasətlər olmadan qlobal miqyasda müvəffəqiyyət əldə etmək çətin olacaq. Bu problemlə mübarizə aparmaq üçün həm texnoloji yeniliklərdən, həm də siyasi iradədən daha çox istifadə etmək lazımdır.
Su, təkcə təbii ehtiyat deyil, həm də dövlətlər arasındakı münasibətləri formalaşdıran strateji bir amildir. Onun düzgün idarə olunmaması gələcəkdə daha çox regional və beynəlxalq münaqişələrə səbəb ola bilər. Buna görə də su ehtiyatlarının qorunması, idarə edilməsi və paylaşılması məsələlərində həm yerli, həm də beynəlxalq səviyyədə səylər artırılmalıdır.
Su ilə bağlı konfliktlər həm problemlər, həm də imkanlar yaradır. Onları düzgün dəyərləndirmək üçün daha çox əməkdaşlığa və innovasiyalara ehtiyac var.
Bəsti Rəfizadə
11:00 26.11.2024
Oxunuş sayı: 20425
