Rusiya-Ukrayna savaşı bitir? - İqtisadi təhlil

"Dünya iqtisadiyyatı və Azərbaycan"(Layihənin ideya müəllifi Rüfət Quliyevdir) 

Son illərdə dünya siyasəti elə bir mərhələyə qədəm qoyub ki, artıq regional münaqişələr təkcə iki ölkənin taleyini müəyyənləşdirmir, qlobal güc balansını yenidən formalaşdırır. Xüsusilə Rusiya–Ukrayna müharibəsi XXI əsrin geosiyasi arxitekturasını sarsıdan, beynəlxalq hüququn, təhlükəsizlik mexanizmlərinin və iqtisadi qarşılıqlı asılılığın nə dərəcədə kövrək olduğunu bir daha nümayiş etdirən ən fundamental hadisələrdən birinə çevrilib. Bu müharibə təkcə cəbhə xəttində baş verən döyüşlərlə ölçülmür; o, eyni zamanda uzunmüddətli iqtisadi tükənmə, enerji böhranı, ərzaq təhlükəsizliyi problemləri, siyasi institutlarda eroziya və sosial parçalanma kimi çoxşaxəli fəsadlar doğurur. Müharibə uzandıqca tərəflərin mövqeləri daha da qəlizləşir: hər iki ölkə həm hərbi, həm də iqtisadi baxımdan ciddi yorulma mərhələsinə daxil olub, beynəlxalq arenada isə müxtəlif güc mərkəzləri situasiyadan öz maraqları istiqamətində istifadə etməyə çalışır. Bu fonda zaman-zaman ortaya çıxan “sülh təşəbbüsləri” və qeyri-rəsmi planlar geniş rezonans doğurur, çünki onların hər biri regional təhlükəsizlik sistemini yenidən quran potensial sənədlər kimi qəbul edilir. Lakin bu təşəbbüslərin bir çoxu tərəflərin suverenlik, ərazi bütövlüyü və təhlükəsizliklə bağlı qırmızı xətlərinə toxunduğu üçün həm siyasi dairələrdə, həm də ictimai rəy müstəvisində ciddi mübahisələrə səbəb olur.

Eyni zamanda müharibənin yaratdığı dərin institusional, sosial və iqtisadi krizis təkcə Ukraynanı və Rusiyanı deyil, bütün Avropa məkanını bürümüş vəziyyətdədir. Enerji resurslarının bahalaşması, inflyasiyanın yüksəlməsi, miqrasiya axınlarının artması, dövlətlərin daxili siyasi sabitliyində yaranan gərginliklər bu münaqişənin təkcə hərbi yox, həm də qlobal iqtisadi-təhlükəsizlik böhranına çevrildiyini göstərir. Artıq bir çox ölkələrdə ictimai rəyin dəyişməsi, iqtisadi yüklənmədən qaynaqlanan narazılıqlar və siyasi parçalanmalar bu prosesin nə qədər genişmiqyaslı olduğunu təsdiqləyir.

Belə mürəkkəb bir şəraitdə həm region ölkələrinin, həm də qlobal güc mərkəzlərinin atacağı addımlar gələcək nizamın konturlarını müəyyən edəcək. Müharibənin uzanması, iqtisadi tənəzzülün dərinləşməsi və diplomatik çıxış yolunun hələ də qeyri-müəyyən qalması qarşıdakı dövrün nə qədər həssas və riskli olacağını açıq şəkildə göstərir.

Məsələ ilə bağlı Milli Məclisin 4 çağırış deputatı (III, IV, V, VI) iqtisad elmləri doktoru, professor Rüfət Quliyev Crossmedia.az-la öz fikirlərini bölüşüb: "Artıq uzun müddətdir ki, davam edən müharibələr, xüsusilə də Rusiya–Ukrayna müharibəsinin həm siyasi, həm də iqtisadi tərəfləri barədə geniş müzakirələr aparmışıq. Mən bir iqtisadçı kimi bu prosesin iqtisadi təhlilini vermişəm, fəsadlarını göstərmişəm və analitik qiymətləndirmələr etmişəm. Son günlərdə isə Ağ Ev rəhbəri Donald Trampın təşəbbüsü kimi təqdim edilən və 28 bənddən ibarət olduğu deyilən sülh planı beynəlxalq müstəvidə ciddi müzakirə olunur. Avropa liderləri də bununla bağlı fikir bildiriblər. Plandakı şərtlər Ukraynanın Konstitusiyasına ziddir, ərazi bütövlüyünü sual altına qoyur, Krım, Donetsk və Luqanskın Rusiyanın tərkibinə rəsmən keçirilməsi, cəbhə xəttinədək olan torpaqlardan imtina tələbi açıq şəkildə qeyd olunur. Üstəlik, Rusiyanın tələb etdiyi kimi, Ukraynanın NATO üzvlüyü qadağan edilir, ordusunun sayı məhdudlaşdırılır və digər ciddi şərtlər irəli sürülür. Kiyevdə yaşayan dostlarımla son günlər apardığım söhbətlər göstərir ki, Ukrayna cəmiyyəti belə şərtlərlə heç vaxt razılaşmaq fikrində deyil. Onların fikrincə, ərazi bütövlüyündən imtina qəbulolunmazdır. Lakin indiki şəraitdə Ukraynanın mövqeyi çox zəifləyib. Cəbhədə itkilər çoxdur, torpaq itkiləri davam edir, ölkənin iqtisadiyyatı ağır vəziyyətdədir. Bəzi mənbələrə görə, müharibədən sonra əhalinin normal həyata qayıtması üçün milyardlarla vəsait tələb olunur. Rusiya hücum edən tərəf olduğundan, onun da itkiləri daha böyükdür, lakin hər iki dövlət ciddi tükənmə mərhələsindədir. Trampın siyasəti də tam başa düşülmür. Plandakı bəzi müddəalar Rusiyaya açıq üstünlüklər vəd edir: sanksiyaların mərhələli şəkildə ləğvi, “G8” formatına qayıdış, Arktikada birgə layihələr və digər iqtisadi imtiyazlar. Bu planın həqiqətən Trampın sənədi olub-olmadığı belə mübahisəlidir, çünki rəsmi olaraq nə Rusiyaya, nə də Ukraynaya təqdim edilib, yalnız mediaya sızdırılıb". 

O, Ukraynada son günlərdə baş verən korrupsiya qalmaqallarının vəziyyəti daha da ağırlaşdırdığını bildirib:

"Prezident Aparatının rəhbəri Andrey  Yermakın istefası, nazirlərin həbsi, Zelenskidən sonra ən yaxın fiqurlardan olan şəxslərin ölkədən qaçması hökumət daxilində böyük böhranın olduğunu göstərir. Energetika sisteminin 75–80 faizinin sıradan çıxması, Kiyevdə belə hər gün 12–14 saat işığın və suyun olmaması infrastrukturun çökdüyünü təsdiq edir. Avropadakı ictimai rəy də dəyişir: artıq bir çox ölkələrdə ukraynalı qaçqınların sosial təminatına etiraz edilir, onların işləməsi və ya geri qayıtması tələb olunur. Avropa İttifaqının özündə də ciddi parçalanma var. Macarıstan və Slovakiya kimi ölkələr açıq şəkildə Ukraynanın mövqeyinə qarşı çıxır. Bu müharibə təkcə münaqişə bölgəsi üçün deyil, bütün dünya üçün iqtisadi yükə çevrilib. 2022-ci ildən bəri həm ərzaq, həm enerji qiymətləri kəskin bahalaşıb, inflyasiya sürətlə artıb, Avropada son illərin ümumi ərzaq bahalaşması 30 faizdən, kommunal xərclər isə 50 faizdən artıqdır. Dövlət borcları yüksəlir, orta sinif zəifləyir, iqtisadi sabitlik pozulur. Rusiyanın iqtisadi vəziyyəti də ağırdır. Qızıl-valyuta ehtiyatları sürətlə azalır, büdcə böyük defisitlə üzləşib, vergilər artırılıb, müəssisələrin çoxunda iş saatları azaldılıb. Miqrant siyasətində dəyişikliklər əlavə sosial gərginlik yaradır. Avropanın iqtisadi ziyanı nisbətən az görünür, lakin orta sinfin daralması yaxın illərdə ciddi sosial-siyasi böhrana yol aça bilər. Almaniyada belə iqtisadi sistemin dayağı olan kiçik və orta biznesin gəlirləri azalmağa başlayıb".

Professor söyləyib ki, müharibənin dayandırılması isə hazırda mümkün görünmür: "Rusiya torpaqların özünə məxsusluğunu beynəlxalq səviyyədə tanıtmaq istəyir və Ukraynanın NATO-dan uzaqlaşdırılmasında israrlıdır. Ukrayna isə ərazi itkisi ilə razılaşmaq fikrində deyil. Hər iki tərəf prinsipial mövqedən geri çəkilmir. Moskvada danışdığım dostların çoxu bu müharibənin Rusiyanın “suverenliyinin müdafiəsi” kimi təqdim olunan ideoloji çərçivəsinə inanır. Ukraynalıların isə böyük əksəriyyəti ağır şəraitdə yaşasalar da, geri çəkilmək niyyətində deyillər. Bu müharibə qlobal miqyasda ciddi iqtisadi ziyan vurur. Neft və qaz ixracında azalma, nəqliyyat xərclərinin 25–40 faiz artması, qlobal ərzaq təhlükəsizliyinin pozulması, kənd təsərrüfatı torpaqlarının sıradan çıxması, tədarük zəncirlərinin dağılması dünya iqtisadiyyatını qeyri-sabit edir. Uzaq perspektivdə bunun nəticələri pandemiyadan daha ağır ola bilər. Bütün xalqlar bundan əziyyət çəkir. Amma qazanc baxımından vəziyyət fərqlidir. Məsələn, qazanc 0–10 intervalında olduqda, əslində yalnız 0,1 faiz təşkil edir; yəni vergüldən sonra 3–4 sıfır qoyularaq ifadə olunur. Bu halda qərb ölkələrinin vətəndaşları bundan faydalanır və varlanırlar. Təbii ki, Rusiyada da hələ insanlar var ki, bu vəziyyətdən – həm Ukraynanın özündə, həm də digər yerlərdə – istifadə edərək böyük miqdarda gəlir əldə edirlər. Yenə qeyd etmək lazımdır ki, burada da qazanc təxminən 0,0001–0,00001 və 1 faiz səviyyəsindədir. Bu elə bil bulanlıqlı suda balıq tutmaq anlamına gəlir.  Qeyd edim ki, bu müharibənin hələ sonu görünmür. Bir sözlə Rusiyanın iqtisadi böhrana sürətlə girməyi, Ukraynanın itkiləri və Avropanın təsiri qaçınılmazdır. Gedişat isə müharibənin tez bir zamanda sonlanacağını göstərmir. 

Professor həmçimin bütün bu proseslərin Azərbaycana da təsiri olduğunu qeyd edib:  "Azərbaycana idxal edilən ərzaq və kənd təsərrüfatı məhsullarının 40 faizi idxal olunduğundan, Avropa və Rusiya bazarlarındakı bahalaşma ölkəmizə də ötürülür. Nəqliyyat xərcləri artır, qlobal qeyri-sabitlik yerli bazarlara təsir edir. Qloballaşan dünyada heç bir ölkə bu proseslərdən tam kənarda qala bilmir və müharibənin fəsadları istər-istəməz bütün iqtisadi sistemlərə toxunur".

Elmir Heydərli