ABŞ Rusiyanı öz tərəfinə çəkir, Zelenski hakimiyyətdən gedir - Türkiyəli politoloqla müsahibə

Rusiya- Ukrayna müharibəsi artıq yeni mərhələyə daxil olub. ABŞ-nin təklif etdiyi 28 maddəlik sülh planı Ukraynanı faktiki olaraq çıxılmaz vəziyyətdə qoyub. İndiyədək Kiyevi dəstəklədiyini bildirən Vaşinqton artıq ölüm- qalım oyunu oynayır və layihəyə razı olmayacağı təqdirdə dəstəyi tamamilə dayandıracağını bildirir. Hərçənd buradakı Ukraynanın "sağ qalmaması"ndan da söhbət gedə bilməz. Necə deyərlər, yuxarı baxsan bığ, aşağı baxsan saqqaldır...

Belə bir vəziyyətdə Ukrayna Prezidenti Volodimir Zelenski Avropadan kömək umur. Üstəlik, Avropa ölkələri özləri də narahatdır. Çünki müharibənin bitməsi onların maraqlarına xidmət etmir. 

Şərqi Avropada baş verənlər barədə Tükiyənin Qaziantep Universitetinin Beynəlxalq münasibətlər fakültəsinin müəllimi, politoloq Coşkun Soysal Crossmedia.az-ın suallarını cavablandırın:

- Sizcə, ABŞ-ın sülh planı müharibəni bitirmək üçün kifayət edirmi? Ukrayna hansı qərarı verəcək?

- ABŞ tərəfi daha əvvəl də Rusiyanı Ukrayna ilə sülh elan etməyə çalışmışdı. Bu layihənin  çatışmazlıqları, düzəldilməli yönləri mütləq var. Planda olduğu iddia edilən 28 maddədən bəziləri, plana Rusiyanın da töhfə verdiyi iddialarının doğru ola biləcəyini düşündürür. Yenə də planda Rusiyanı narahat edəcək bir çox müddəalar var. Ukraynanın mövqeyi isə planı qəbul etməkdən çox, müzakirə etməyə çalışmaq olacaq. Ukrayna əvvəlki proseslərdə də Rusiya tərəfi ilə görüşməyə açıq olduğunu göstərmişdi. Ukrayna yenə müzakirəyə açıq bir mövqe tutacaq. Ukrayna nümayəndə heyəti İsveçrənin Cenevrə şəhərində Avropa ölkələrinin nümayəndə heyətləri ilə bu plan üzərində görüşlər aparıblar. Rəsmi Kiyev a daha əvvəl də etdiyi kimi, Avropa ölkələrini yanına çəkərək mövqeyini gücləndirməyə çalışır. Hətta "Bloomberg-"in xəbərinə görə, Ukrayna və Avropa ölkələri ABŞ-nin planına alternativ hazırlayırlar.   Burada daha vacib məsələ Rusiyanın necə cavab verəcəyidir. Daha əvvəl İstanbulda keçirilməsi gözlənilən zirvəyə Rusiya qatılmaq istəməmişdi, Alyaskada Ağ Ev rəhbəri Donald Trampla Rusiya lideri Vladimir Putin arasındakı görüş  cidid nəticə verməmişdi. Bu səbəbdən Budapeşt zirvəsi də baş tutmamışdı. Tramp buna cavab olaraq Rusiyaya qarşı sanksiyaların ölçüsünü artırmış və Rusiya ilə müxtəlif yollarla ticarətini davam etdirən ölkələri bunu dayandırmağa məcbur etmişdi. Lakin bu planda Rusiyanın da “input” verdiyi deyilirdi. Trampın xüsusi nümayəndəsi Stiv Uitkoffun oktyabrın sonunda Putinin nümayəndələrindən Kirill Dmitriyev ilə Mayamidə planın hazırlıqlarını apardığı bildirilir. Bu, Moskvanın sözügedən plana isti yanaşa biləcəyini düşündürür. Yenə də Avropada dondurulan Rusiya maliyyə aktivləri ilə bağlı müddəalar kimi bəzi müddəaların Rusiyanın xoşuna getmədiyini təxmin etmək çətin deyil. Nəticə etibarilə, burada Ukraynadan çox Rusiyanın necə yanaşacağı önəmlidir.

- Müharibə yaxın zamanda bitməsə, bundan sonra nələr olar?

- ABŞ-nin Ukraynaya Şükran Gününə qədər vaxt verdiyi bildirilir. Əgər müharibə bitməsə, bunun məsuliyyətinin kimdə görüldüyünə görə müxtəlif hadisələr baş verəcək. ABŞ Ukrayna sözügedən planı qəbul etməyəcəyi təqdirdə hansı addımı atacağını artıq açıqlayıb. Vaşinqton Kiyevə təzyiqi artıracaq, kəşfiyyat və hərbi dəstəyi dayandıracaq. Ukraynanın cəmi bir neçə gün vaxtı qalıb  Bu səbəbdən Ukrayna tələsik avropalıların arxasına sığınaraq daha yaxşı bir plan əldə edilə biləcəyini sınayır. Bu təfərrüatlar bir yana, Ukraynanın plana “hə” deməməsi təqdirdə baş verə biləcək ssenari bəllidir: ABŞ Ukraynadan dəstəyini ciddi şəkildə çəkəcək və bir mənada onu cəbhə xəttində tək buraxacaq. Planı Rusiyanın qəbul etməməsi halında isə nə edilə biləcəyini təxmin etmək çox çətindir. Sanksiyalar artıq gücləndirilib. Həmçinin Rusiya ilə ticarəti davam etdirən üçüncü ölkələrə də təzyiq göstərilir. Bunlar Rusiyaya təsir etsə də, müharibəni davam etdirməyi bacarır. 

- Planda diqqətinizi ən çox çəkən nə oldu ki?

- Görünür ki, Rusiya ABŞ-nin müttəfiqinə çevrilmək istəyir. 28 maddəyə ciddi şəkildə nəzər salıb, təhlil etsək bunu görərik. Bu plan bir çox məsələdə tərəflərin əməkdaşlığını nəzərdə tutur. Ümumiyyətlə, ABŞ Rusiya ilə diplomatik əlaqələri yenidən qurmaq istəyir. Digər tərəfdən Çinin baş verənlərə necə reaksiya verəcəyi sual altındadır. Hər halda müharibənin davam etməsi və genişlənməsi riski var.  Plan bunlara cavab verən bir məzmuna sahibdir. Digər tərəfdən, Rusiyanın ABŞ ilə hər kritik məsələdə bu qədər bağlayıcı şəkildə ortaq olmaq istəyib-istəmədiyi, buna Çinin necə reaksiya verəcəyi bilinmir. Əgər plandakı bu cür həddən artıq bağlayıcı müddəalar bir şəkildə aşılarsa, plan üzərindən getmə şansı artacaqdır. Bunlara israr edilərsə, Rusiya yenidən masadan uzaqlaşa bilər. Lakin bu halda, ABŞ-nin və ümumilikdə Qərbin nə qədər gərginliyi artıracağı da şübhəlidir. Belə bir ehtimal yenə də müharibənin davam etməsi və genişlənməsi riskinin qalacağı deməkdir.

- Bəs Avropa müharibəni uzatmaq üçün bir provokasiya edə bilərmi?

- Avropada ciddi bir təmsilçilik böhranı yaşanır. Avropanın Tramp qarşısında manevr imkanı çox deyil. Yenə də Avropada yaşanan təmsilçilik böhranına bağlı olaraq Avropa buradakı “xarici düşmən” axtarışından asanlıqla imtina etmək istəməyə bilər. Rusiya bu mənada Avropadakı siyasi elitaların işini asanlaşdırırdı. İndi bundan asanlıqla imtina etmək istəməyəcəklər, lakin Rusiya planı qəbul edərsə, Tramp qarşısında çox müqavimət şansları yoxdur. Tramp müttəfiqlərini bir növ vassal kimi görən, onları vassal kimi davranmağa məcbur etməkdə də uğurlu olan bir liderdir.

-  Bundan sonra Zelenskini nələr gözləyir?

- Zelenskiyəslində çox uğursuz sayıla bilməz. O, Donbasın bütövlükdə işğalının qarşısını ala bildi. Yenə xatırlamaq lazımdır ki, bu müharibəni Zelenski başlatmadı. Amma o, ölkəsini  Avro-Atlantik məkanına inteqrasiya etdirmək üçün çox tələsdi. Bu da Rusiyanı hərəkətə gətirdi.  Zelenskinin müharibənin başlanmasında əsas məsuliyyətsizliyi bu idi.  Əslində isə proses 2014-cü ildəki  Maydan hadisələrindən başlanmışdı. Tərəflər müharibənin ilk aylarında Türkiyədə gedən danışıqlarda atəşkəsə çox yaxınlaşmışdılar. Lakin Qərb dövlətlərinin təhriki ilə atəşkəsə razı olmadı. Zelenskinin əsas səhvi budur. Hərçənd o özü bu iddiaları rədd edir. O, bu günlərdə ölkəsinin ən çətin dövrdən keçdiyini bildirən bir açıqlama verdi. Zelenskinin üzərində onun şəxsi gələcəyini daha da çox təhdid edən çox güclü bir təzyiq yaranıb. ABŞ-nin 28 maddəlik planında 100 gün ərzində seçkilərin keçirilməsi də yer alır. Bu isə Zelenskinin artıq kənarlaşdırılmasına isti baxıldığını, ona daha çox ehtiyac duyulmadığını düşündürür. Onsuz da Ukraynada müharibə səbəbindən seçkilər keçirilməmiş, Zelenskinin legitimliyi mübahisəli hala gəlmişdi. Müharibə davam etsə, o, hakimiyyətdə qalacaq. Lakin bu planla müharibə artıq bitsə, Zelenskinin prezidentliyi də sona çata bilər. Planda müharibə dövrü ilə bağlı tam bir ümumi amnistiya və tərəflərin bir-birini məhkəməyə verməməsi təklifi də var. Yəni Zelenski hakimiyyətini itirsə, müharibəyə görə olmasa da, korrupsiya səbəbindən ittiham oluna bilər. Hərçənd o, müharibə zamanı ba vermiş başqa əməllərə görə də məsuliyyətə cəlb oluna bilər. Müharibə bitsə, Zelenski Qərbə, Avropa ölkələrinə sığına bilər.   Bütün bunlar, müharibədən sonrakı keçid dövrünün necə idarə olunacağına və Ukrayna xalqının reaksiyasına bağlı olaraq dəyişə bilər.