“Xan qızı” bulağı - Natəvanın təşəbbüsü, Şuşanın dirçəlişi
Azərbaycanın Qarabağda əldə etdiyi tarixi Zəfərdən 5 il ötür. 44 günlük Vətən müharibəsində qazanılan bu möhtəşəm qələbə ilə Azərbaycan yalnız öz torpaqlarını işğaldan azad etmədi, eyni zamanda erməni vandalizminin ən sərt zərbələrinə məruz qalan, “əsirlik”də qalan mədəniyyət mirasını da xilas etdi. Müzəffər Ordumuzun şücaəti və Ali Baş Komandan İlham Əliyevin qətiyyəti nəticəsində Qarabağın azadlığı ilə yanaşı, xalqımızın milli kimliyini, yaddaşını və tarixi irsini daşıyan mədəniyyət abidələri də yenidən öz sahibinə qovuşdu. Bu Zəfər yalnız hərbi-siyasi deyil, həm də mədəni dirçəlişin başlanğıcı oldu. Crossmedia.az olaraq biz də “Mədəniyyətimizin zəfəri” rubrikası ilə işğaldan azad edilən ərazilərimizdəki mədəni irs incilərini oxucularımıza təqdim edəcəyik. Rubrikanın ilk yazısını isə Qarabağın mədəni simvollarından biri olan abidəyə - "Xan qızı Natəvanın" bulağına həsr edirik.
Şuşa salındıqdan sonra şəhər əhalisinin içməli su ehtiyacı mühüm problem idi. Həyətdə qazılmış quyuların çoxu duzlu olduğundan içməyə yararlı deyildi, şəhərdə yalnız iki içməli su quyusu mövcud idi, bu isə təxminən 30 min nəfərlik əhali üçün yetərli deyildi. İnsanlar suyu dağlardan, Daşaltı və Xəlfəli çaylarının sahillərindəki çeşmələrdən tuluqlarla, at və eşşəklərlə gətirirdilər, bu həm vaxt aparan, həm də baha başa gələn proses idi. Kasıb əhali isə çox vaxt şor bulaqlardan və yağış sularından istifadə etməyə məcbur olurdu. Buna görə də şəhərdə müxtəlif su kəmərləri və bulaqların inşasına tələbat yaranmışdı.
Xurşidbanu Natəvan şəhər sakinlərinin su problemi ilə bağlı vəziyyəti görüb həll yolları axtardı və 1871-1873-cü illərdə Sarıbaba dağının ətəyindən Şuşaya qədər su kəməri çəkdirdi. Mənbələrin konsolidasiyasına görə, Natəvan layihəni 1871-ci ildə sifariş etmiş, su kəmərinin tikintisi 1 il 6 ay davam etmiş və 18 avqust 1873-cü ildə işlər uğurla başa çatdırılmışdır; bəzi mənbələr tikintinin 1872-ci ilin aprelində aktyar olaraq başladığını qeyd edir, yəni layihə 1871-ci ildə qərara alınmış, reallaşması 1872-1873-cü illərdə həyata keçirilmişdir. Ənənəvi mənbələr göstərir ki, açılış mərasimində təxminən 5 min nəfər iştirak etmiş, Natəvan isə təxminən 100 min manat qızıl pul xərcləmiş, su kəmərində çalışanlara həm pul, həm də qoyun və bahalı xələtlər bağışlamışdı.
Suyu daşıyan borular ilkin olaraq saxsı (gil) borular olmuş, sonradan bürünc/ tunc borularla əvəz edilmişdir.
“Xan qızı” bulağı ağ mərmərdən və sal daşlardan inşa olunmuşdur. Tarixi təsvirlərə görə bulaq kompleksində 12 göz (su axın nöqtəsi) və 8 guşəli çarhovuz (hava və görünüş baxımından zəngin element) vardı. Suyun gətirilməsində saxsı borulardan istifadə edilməsi nəticəsində su sərin və təmiz olurdu, uzun müddət şəhər sakinlərinin içməli su ehtiyacını ödəyirdi. Bulağın memarlıq çözümü şəhərin digər tarixi bulaqları kimi həm funksional, həm də estetiki xüsusiyyətlərə malik idi və bu səbəbdən də tarixi-mədəni abidə kimi qiymətləndirilirdi.
Natəvan yalnız su kəməri və bulaq inşa etməklə kifayətlənmədi, o, su anbarları, hamamlar, buzxanalar və parklar da saldıraraq şəhər sakinlərinin rahatlığını artırdı. Bu tip infrastrukturlar həm ictimai sağlamlıq, həm də sosial həyat üçün önəmli idi, bulaq və yaxın ətrafı şəhərin tanınmış məkanlarından birinə çevrildi. Bulağın suyundan içən insanlar Natəvana minnətdarlıqla dua oxuyar, onun xeyirxahlığı nəsillər boyu danışılar, beləliklə “Xan qızı” bulağı həm maddi, həm mənəvi sərvət oldu.
1992-ci il mayın 8-də Şuşa işğal edilərkən şəhərin çoxsaylı tarixi yerləri kimi “Xan qızı” bulağı da baxımsız qalaraq ziyan gördü, bulağın suyu qurudu, tikili və ətraf infrastrukturlar zədələndi və istifadəyə yararsız hala düşdü. İşğal illərində bölgədəki mədəni irsə dəyən ziyan bu məkanın da dramını daha da ağırlaşdırdı.
“Xan qızı” bulağı 2001-ci il 2 avqust tarixli, 132 nömrəli Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin qərarı ilə yerli əhəmiyyətli daşınmaz tarix və mədəniyyət abidələrinin siyahısına daxil edilmişdir. Bu qərar abidənin hüquqi qorunmasını gücləndirmiş, bərpa və mühafizə işlərinin həyata keçirilməsi üçün əsas yaratmışdır.
2020-ci ilin payızında Şuşanın azad edilməsindən sonra şəhərdə geniş bərpa-quruculuq işləri başladı. “Xan qızı” bulağı da bu prosesdən payını aldı - bərpa edilərək təmizləndi, su xətti yenidən bərpa olundu və 2021-ci ilin 12 may tarixində yenidən istifadəyə verildi. Bu açılış zamanı Prezident İlham Əliyev, birinci xanım Mehriban Əliyeva və ailə üzvləri bulaqda olublar. Açılışda Prezident İlham Əliyev demişdi:
“Xan qızı Natəvan” bulağını bərpa etmişik. Keçən dəfə yanvar ayında Şuşada olarkən demişdim ki, Natəvan bulağını bərpa edəcəyik. Yenə də bulaq Şuşa sakinlərinin, qonaqların sərəncamına veriləcəkdir. Mənfur düşmən bu bulağı qurutmuşdu, bütün bulaqları qurutmuşdu. Bu da onu göstərir ki, Şuşa həmişə ermənilər üçün yad şəhər olub. İndi isə Şuşa dirçəlir və Şuşanın rəmzlərindən biri olan “Xan qızı” bulağı bərpa edilib. Bu gün bu bulaqdan su içmişəm”.
Həmçinin 15 iyun 2021-ci ildə Türkiyə Prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğan da Şuşa səfəri zamanı bulağı ziyarət etmişdir. Bu hadisələr bulağın həm tarixi, həm də diplomatik simvolik əhəmiyyətini göstərir.
Bulağın ətrafındakı bağ “Xan qızı bağı” da ilin bütün fəsillərində ayrı gözəllik nümayiş etdirir. Xüsusilə payızda bağın mənzərəsi qızıl rənglərdə tablo xatırladır, dağların uzaq panoraması, saralan yarpaqlar, eləcə də bulağın yaxınlığında bitən təzə-yaşıl otların kontrastı insanı valeh edir. Bu məkan həm yerli sakinlər, həm də gələn qonaqlar üçün fotoqrafik və emosional cəhətdən önəmli dayanacaqdır.
“Xan qızı” bulağı Xurşidbanu Natəvanın yalnız şeir yazan, məclislər təşkil edən bir xanım olmadığını, eyni zamanda xalqının rifahı üçün böyük işlər görən xeyirxah bir şəxs olduğunu göstərir. Bulağın bərpası, onun yenidən insanların istifadəsinə verilməsi, tarixi abidənin bərpası həm də müharibədən sonra mədəniyyətin, həyatın və ümidin bərpasıdır. Şuşanın bu rəmzi məkanı gələcəkdə də qorunmalı, tədqiqatçılar, turistlər və yerli sakinlər üçün açıq saxlanmalıdır.
Ayan Sədi
18:33 17.11.2025
Oxunuş sayı: 1564
