Dünyada artan su problemi: Mütəxəssislər həyəcan təbili çalır

Qlobal miqyasda su istehlakı ildə 4 trilyon kubmetr həcmə çataraq həm insanların gündəlik tələbatı, həm də sənaye və kənd təsərrüfatının inkişafı üçün həlledici resursa çevrilib.

Bu fikri Su və Meliorasiya Elmi Tədqiqat İnstitutunun tullantı suları sistemlərinin tədqiqi şöbəsinin müdiri Fidan Əliyeva Bakıda keçirilən 2-ci Beynəlxalq Su Təsərrüfatı Sərgi və Konfransı - "Baku Water Week" (Bakı Su Həftəsi) çərçivəsində baş tutan "Dəyişikliklərin səsləri: Tullantı sularının dayanıqlı idarəolunması - COP29 məqsədləri yolunda" adlı panel müzakirələrində deyib.

Onun sözlərinə görə, sənayenin sürətli inkişafı ilə bu sektorun suya olan tələbatı da artıb və nəticədə böyük miqdarda tullantı suları yaranıb: "İlk olaraq qeyd etmək istəyirəm ki, su resursları sənaye fəaliyyətləri üçün mühüm mənbədir. Onun mövcudluğu və keyfiyyəti sənaye proseslərinin davamlılığına, məhsuldarlığına və səmərəliliyinə birbaşa təsir göstərir. Tekstil, kağız sənayesi, günəş paneli texnologiyaları, qida emalı sənayesi sahələri xüsusi olaraq su istehlakçılarıdır. Yalnız bir ədəd pambıq köynəyin hazırlanması zamanı 2 500-2 700 litrə qədər, 1 kiloqram zeytun istehsalında isə 3 000 litrdən çox su sərf olunur".

Bəs yaxşı dünyada su istehlakının sürətlə artması və sənaye sahələrinin böyük həcmdə tullantı suları yaratması fonunda, ekoloji baxımdan bu suların dayanıqlı idarə olunması üçün hansı addımların atılması vacibdir?

Məsələ ilə bağlı Crossmedia.az-a açıqlama verən ekoloq Elçin Bayramlı hazırda içməli su mənbələri üzərində böyük yükün yarandığını qeyd edib: "Bəli, çox təəssüf ki, dünyada su istehlakı kəskin şəkildə artır, su ehtiyatlarına təzyiq güclənir və xüsusilə içməli su mənbələri üzərində böyük yük yaranır. Bu sahədə əsas məsuliyyət əhalinin gündəlik tələbatından çox, sənaye və aqrar təsərrüfatın üzərinə düşür. Normalda bir insana gündə 5–10 litr su kifayət edir, lakin sənaye müəssisələri və kənd təsərrüfatı sahələri həddindən artıq su sərf edirlər. Nəticədə dünyada içməli su qıtlığı yaranır. Azərbaycan da BMT-nin məlumatlarına əsasən içməli su problemi olan ölkələr sırasındadır. Ölkəmizdə əraziyə və əhaliyə nisbətdə su ehtiyatlarının həcmi çox aşağıdır və regionda ən aşağı göstəricilərdən birinə malikdir. Üstəlik, mövcud su ehtiyatlarımızın təxminən 70%-i xarici mənbələrdən formalaşır ki, bu da ciddi strateji təhlükə yaradır. Buna görə də ölkədə suyun qənaətli və effektiv istifadəsi təmin olunmalıdır. Məsələn, Sovet dövründə sənaye müəssisələri texniki sudan istifadə edirdi. İndi isə müəssisələrin 90%-i içməli sudan yararlanır ki, bu, olduqca mənfi haldır. Xüsusilə Abşeron yarımadasında su mənbələri olmadığından su uzaq məsafələrdən böyük xərclərlə gətirilir və çox vaxt səmərəsiz xərclənir.

Sənaye müəssisələri texniki su ilə təmin edilməli, eyni zamanda tullantı sularının təmizlənərək yenidən istifadəsi sistemi qurulmalıdır. Aqrar sektorda da suyun israfının qarşısını almaq vacibdir. Məsələn, ən çox su sərf edən sahələrdən biri broyler fabrikləridir ki, bu sahəyə ciddi nəzarət olunmalıdır. Bundan əlavə, kənd təsərrüfatında suvarmada innovativ texnologiyalar tətbiq edilməlidir. Məsələn, damcı suvarma üsulu ənənəvi suvarmadan 4–5 dəfə az su sərf edir və daha qənaətlidir. Bu sistemlərin tətbiqi üçün dövlət fermerlərə uzunmüddətli güzəştli kreditlər təqdim etməlidir. Eyni zamanda, kanalizasiya sularının təmizlənərək texniki su kimi istifadəsi, yeraltı su ehtiyatlarının istifadəsi, yeni su ambarlarının yaradılması və dəniz suyunun şirinləşdirilməsi kimi tədbirlər də genişləndirilməlidir. Beləliklə, həm əlavə su mənbələri formalaşdırılmalı, həm də mövcud resurslar qorunmalıdır".

O bildirib ki, digər mühüm məsələ isə mövcud suvarma sisteminin yenilənməsidir. Hazırda ölkədə ümumi uzunluğu 50 min kilometrdən çox olan suvarma kanallarının 90%-i torpaq kanallardır: "Bu isə suyun böyük itkilərə məruz qalmasına səbəb olur: bir hissəsi torpağa sızır, digər hissəsi isə buxarlanır. Ona görə də torpaq kanallar mərhələli şəkildə beton və ya boru kanallarla əvəz olunmalıdır. Boru kanalları daha səmərəlidir, çünki burada nə sızma, nə də buxarlanma baş verir. Ümumiyyətlə, Azərbaycanda su itkiləri 35–40%-ə çatır ki, bu da dünya üzrə rekord göstəricidir. Halbuki beynəlxalq standartlara görə su itkisi 4–5%-dən artıq olmamalıdır. Burada həm obyektiv (buxarlanma, torpağa sızma), həm də subyektiv (israf, korrupsiya və s.) səbəblər mövcuddur. Bu səbəbdən ölkədə kompleks dövlət proqramı hazırlanmalı, əlavə su mənbələri yaradılmalı, sudan effektiv istifadə təmin edilməli, müasir texnologiyalar tətbiq olunmalıdır. Suvarma sistemlərinin yenidən qurulması, sənaye müəssisələrinin texniki su ilə təmin olunması və tullantı sularının təmizlənməsi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.Çünki yaxın gələcəkdə qlobal quraqlıq və içməli su çatışmazlığı daha da kəskinləşəcək. Əgər indidən sürətli və kompleks tədbirlər görülməzsə, ölkənin su təhlükəsizliyi, ərzaq təhlükəsizliyi və ümumilikdə iqtisadi təhlükəsizliyi ciddi risk altında qalacaq. Suyun olmaması aqrar sektorun çöküşünə, həmçinin əhalinin sağlamlığı və rifahı üçün ciddi təhdidlərə səbəb ola bilər". 

Ekoloq  su təsərrüfatının idarə olunmasında köklü islahatlara ehtiyac olduğunu bildirib:  "Bu baxımdan su təsərrüfatının idarə edilməsində köklü islahatlara, müasir yanaşmaya və dövlətin strateji proqramına böyük ehtiyac var. Əks halda yaxın illərdə vəziyyət daha da ağırlaşa bilər".

Ekoloq  Sadiq Həsənov isə son onilliklərdə iqlim dəyişmələrinin geridönməz xarakter alması, temperaturun artması və kəskin iqlim dəyişiklikləri nəticəsində içməli su ehtiyatlarının sürətlə azalması ilə nəticələndiyini qeyd edib: "Dünyanın təqribən 70 faizi su ilə örtülməsinə baxmayaraq, içməli su ehtiyatlarının həcmi cəmi 2–2,5 faiz təşkil edir. Bu mənbələr əsasən göllər, çaylar, buzlaqlar, dağ zirvələrindəki qar örtükləri və aysberqlərdir. Son onilliklərdə iqlim dəyişmələrinin geridönməz xarakter alması, temperaturun artması və kəskin iqlim dəyişiklikləri nəticəsində içməli su ehtiyatları sürətlə azalır. Bununla paralel olaraq, suya olan tələbat da artır. Son 30 ilin müqayisəsi göstərir ki, dünya üzrə içməli suya tələbat 31 faiz artmışdır. Əhalinin sayının artması, sənayeləşmə və xüsusən də kənd təsərrüfatının inkişafı bu artımın əsas səbəblərindəndir. Hazırda şirin su ehtiyatlarının təxminən 70–75 faizi kənd təsərrüfatında istifadə olunur. Əkin sahələrinin suvarılması, qida məhsullarının istehsalı bu sahədə suya olan tələbatı kəskin şəkildə artırır. Əgər tarixi rəqəmlərə nəzər salsaq, 1900-cü ildə dünya üzrə su istehlakı təqribən 1 milyard kubmetr təşkil edirdisə, bu gün bu göstərici 4 trilyon kubmetrə çatmışdır. Bu, həm əhalinin artımı, həm sənayenin inkişafı, həm də kənd təsərrüfatında daha geniş ərazilərin suvarmaya cəlb olunması ilə bağlıdır".

Müsahibimizin sözlərinə görə, Azərbaycan Cənubi Qafqazda ən az su ehtiyatlarına malik ölkədir: "Ümumi su ehtiyatlarımız təqribən 30 milyard kubmetr təşkil etsə də, istifadə olunan həcm 10–12 milyard kubmetr arasında dəyişir. Müxtəlif illərdə bu göstərici 8–9 milyard kubmetrə qədər də enmişdir. Təəssüf ki, ölkəmizdə su ehtiyatlarının səmərəli idarə olunması sahəsində ciddi problemlər qalmaqdadır. Mövcud infrastrukturun köhnəlməsi, suvarma kanallarının torpaq materialdan olması, boru xətlərinin istifadəyə yararsız vəziyyətə düşməsi, həmçinin suyun keyfiyyətində yaranan problemlər itkilərin çoxalmasına səbəb olur. Rəsmi statistikaya görə, kənd təsərrüfatında istifadə olunan suyun təqribən 50 faizi, içməli suyun isə 30–35 faizi itkini təşkil edir. Məsələ ondadır ki, suyun səmərəli istifadəsi üçün birinci növbədə qənaətə nail olunmalıdır. Kənd təsərrüfatında müasir suvarma metodlarına, xüsusilə damcılı suvarma sisteminə keçid zəruridir. Bunun üçün həm dövlət dəstəyi, həm də investisiya lazımdır. Çünki hər bir fermerin bu sistemi tətbiq etmək imkanı yoxdur. Torpaq kanallarının beton kanallarla əvəz edilməsi, içməli suyun daşınmasında yeni infrastrukturun qurulması, köhnə boru xətlərinin yenilənməsi vacibdir". 

Ekoloq onu da qeyd edib ki, artan əhali sayı və şəhərləşmə fonunda içməli su ehtiyatlarının qorunması, itkisinə yol verilməməsi ölkəmizin ən mühüm prioritetlərindən biri olmalı olduğunu bildirib: "Azərbaycanın mövcud su ehtiyatlarının təqribən 75–80 faizi kənd təsərrüfatında, 18 faizi sənaye və energetika sektorunda, yalnız 3 faizi isə əhalinin gündəlik tələbatında istifadə olunur. Bu səbəbdən gələcəkdə artan əhali sayı və şəhərləşmə fonunda içməli su ehtiyatlarının qorunması, itkisinə yol verilməməsi ölkəmizin ən mühüm prioritetlərindən biri olmalıdır".

Elmir Heydərli