Vaşinqton Zirvəsi: sülh sazişinin paraflanması və regional perspektivlər

Vaşinqtonda paraflanmış saziş Cənubi Qafqaz üçün yeni imkanlar pəncərəsi açmaqla yanaşı, bu prosesin uğurla icrası ciddi risklərin idarə olunmasını tələb edir. İmkanlar spektrində ilk növbədə, regionun geosiyasi sabitliyə doğru yönəlməsi ehtimalı ön plana çıxır. Əgər TRIPP dəhlizi və ona bağlı infrastruktur layihələri reallaşarsa, Ermənistan, Azərbaycan və qonşu dövlətlər arasında iqtisadi inteqrasiya dərinləşə, qarşılıqlı asılılıq mexanizmləri formalaşa bilər. Bu, uzunmüddətli perspektivdə münaqişə riskini azaldan və kollektiv rifahı artıran iqtisadi zəmindir. Paralel olaraq, ABŞ və digər Qərb aktorlarının bölgədə iştirakının artması enerji təhlükəsizliyi, alternativ ticarət yolları və rəqəmsal infrastruktur sahələrində inkişaf imkanlarını genişləndirir.

Lakin bu müsbət potensialı müşayiət edən risklər də az deyil. Ən başlıca risk İran və Rusiyanın təşəbbüsə qarşı açıq və ya dolayı müqavimət göstərməsidir. İranın əsas narahatlığı, sərhəd geosiyasətinə və öz tranzit marşrutlarının əhəmiyyətinə xələl gəlməsi ilə bağlıdır. Rusiya üçün isə məsələ postsovet məkanında təsir imkanlarının zəifləməsi və vasitəçilik rolunun ABŞ-a keçməsi deməkdir. Bu iki gücün mümkün təzyiq və ya sabotaj mexanizmləri layihənin icra tempini ləngidə, hətta siyasi gərginlik yarada bilər.

Digər risk faktoru Ermənistan daxilindəki daxili siyasi proseslərdir. Paraflanma hüquqi qüvvəyə minməsi üçün imzalanmalı və ratifikasiya edilməlidir. Ermənistan konstitusiyasına dəyişikliklər, ictimai rəydə müqavimət, müxalif qüvvələrin bu prosesi bloklama cəhdləri real ssenarilərdir. Eyni zamanda, dəhliz marşrutunun təhlükəsizliyinin təmin olunması praktiki və hərbi-siyasi koordinasiya tələb edir; kiçik bir insident belə tərəflərin etimadını sarsıda bilər.

Bu mənzərədə region üçün strateji seçim “imkan–risk balansını” necə idarə etməklə bağlı olacaq. Əgər tərəflər iqtisadi qarşılıqlı asılılıq, təhlükəsizlik zəmanətləri və çoxvektorlu diplomatiya kombinasiyasını uğurla tətbiq edə bilsələr, Vaşinqton paraflanması yalnız ikitərəfli sülh deyil, bütün Cənubi Qafqazın daha açıq, təhlükəsiz və inteqrasiya olunmuş bir gələcəyə yönəlməsinin təməli ola bilər.

Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin Vaşinqtondakı çıxışları, səsləndirdiyi ifadələr və istifadə etdiyi ritorik konstruksiyalar yalnız diplomatik protokolun bir hissəsi deyil, həm də çoxqatlı strateji siqnalların daşıyıcısıdır. “Müharibədə qalib gəldi — indi sülhü qazandı” formulu bu diskursun mərkəzi sütunlarından biridir.

Bu fraza bir tərəfdən instrumental leqitimasiya rolunu oynayır: daxili auditoriyada iqtidarın 2020-ci ildən bəri qazandığı “qalib dövlət” imicini möhkəmləndirir, hakimiyyətin strateji istiqamətinin nəticə verdiyini təsdiqləyir. Bu, siyasi sabitliyin qorunması və ictimai dəstəyin konsolidasiyası üçün önəmlidir. Eyni zamanda, bu ifadə xarici aktorlara — xüsusilə potensial investorlar və beynəlxalq donorlara — “məsələ yekunlaşıb, risklər idarə olunub” mesajını ötürür. Bu, iqtisadi əməkdaşlıq və infrastruktur layihələri üçün daha əlverişli fon yaratmağı hədəfləyir.

İkinci qat — güc siyasətindən diplomatik konsolidasiyaya keçid mesajıdır. Əliyev faktiki olaraq göstərir ki, hərbi yolla əldə edilmiş nəticələr diplomatik kanallar vasitəsilə hüquqi və beynəlxalq çərçivədə möhkəmləndirilir. Bu, beynəlxalq siyasət nəzəriyyəsində “hard power”ın “soft power” ilə tamamlanması modelinə uyğundur. Burada həm də Qərb auditoriyası üçün vacib bir siqnal var: Azərbaycan regional sabitlik və əməkdaşlıq üçün məsuliyyətli aktor kimi çıxış edir.

Üçüncü qat — tənqidlərə qarşı preventiv müdafiə funksiyasıdır. Müharibə sonrası dövrdə istər daxildə, istərsə də xaricdə hökumətin siyasətinə dair yaranacaq hər hansı narazılıqlar bu formul vasitəsilə neytrallaşdırılır: “Siyasət nəticə verdi və indi bu nəticə sülh şəklində davam edir.” Bu, həm siyasi diskursda, həm də mediada güclü legitimləşdirici çərçivədir.

Beləliklə, “Müharibədə qalib gəldi — indi sülhü qazandı” ifadəsi yalnız emosional-siyasi şüar deyil, həm daxili siyasi sabitlik, həm də xarici strateji imic üçün işlənmiş çoxvektorlu kommunikasiya alətidir. Onun Vaşinqton kimi beynəlxalq platformada səsləndirilməsi isə bu mesajın həm regional, həm də qlobal auditoriyaya yönəldiyini göstərir.

Azərbaycanın Vaşinqtondakı siyasətində Minsk Qrupunun ləğvi mövzusu həm simvolik, həm də faktiki bir dönüş nöqtəsi kimi təqdim olunur. Prezident İlham Əliyevin çıxışlarında bu məsələ strateji əhəmiyyət daşıyan bir siqnaldır. Minsk Qrupunun funksiyasının dayandırılması, Azərbaycan üçün sadəcə vasitəçi strukturunun yox olması deyil, həm də trans-regional münaqişə həll mexanizmlərində ciddi sistem dəyişiminin başladığını göstərir.

Bu, beynəlxalq münasibətlərdə suverenlik və milli müstəqillik prinsiplərinin daha qabarıq vurğulanması ilə paralel gedir. Bakı, status-kvonu dəyişdirərək, öz ərazi bütövlüyü və sərhəd suverenliyini beynəlxalq hüquq çərçivəsində daha güclü müdafiə etmək niyyətindədir. Bununla da, artıq “köhnə vasitəçilər” kimi tanınan və xüsusən Rusiya mərkəzli ATƏT Minsk Qrupunun qərarverici rolunun arxa plana keçməsi arzusunu açıq nümayiş etdirir.

Bu yanaşma həmçinin regional güc mərkəzləri arasında sfera mübarizəsinin yeni mərhələsi kimi qiymətləndirilə bilər. Moskvanın dominant olduğu vasitəçilik modelindən uzaqlaşmaq, Bakı üçün həm diplomatik manevr imkanlarını artırır, həm də qlobal aktorlar – xüsusən ABŞ və Avropa Birliyi ilə birbaşa əlaqələrin gücləndirilməsinə yol açır.

Bütün bunlar Azərbaycanın Cənubi Qafqazda öz geosiyasi müstəqilliyini və aktiv oyunçu rolunu möhkəmləndirmək məqsədilə atdığı addımlar kimi anlaşılır. Minsk Qrupunun ləğvi, eyni zamanda, konflikt həllində yeni hüquqi və siyasi mexanizmlərin formalaşmasına zəmin yaradır ki, bu da Azərbaycanın beynəlxalq arenada leqitimliyini artırır və onun regionda sülh proseslərində əsas aktora çevrilməsinə imkan verir.

Vaşinqtondakı razılaşmada xüsusi vurğulanan TRIPP (Trump Route for International Peace and Prosperity) kimi təqdim olunan nəqliyyat dəhlizinin və Naxçıvan keçidinin əhəmiyyəti Azərbaycan üçün həm iqtisadi, həm də strateji baxımdan çoxşaxəlidir. Bu dəhlizlər sadəcə coğrafi marşrutlar deyil, onların arxasında duran siyasi mesaj və iqtisadi leverage Azərbaycanın regional təsirini artırmaq və uzunmüddətli geosiyasi üstünlük qazanmaq üçün bir vasitə kimi görünür.

Dəhlizlər Azərbaycanın tranzit potensialını maksimum dərəcədə istifadə etməsinə imkan yaradır. Əsasən Avropa ilə Asiya arasında yeni ticarət marşrutlarının formalaşması, tranzit gəlirlərinin artması, enerji resurslarının ixracının genişlənməsi Azərbaycanın iqtisadi inkişaf strategiyasına müstəsna töhfə verir. Bu, ölkənin yalnız regional iqtisadi güc kimi deyil, həm də qlobal iqtisadi sistemdə strateji oyunçu kimi mövqeyini möhkəmləndirir.

Dəhliz məsələsi təkcə iqtisadi gəlir və tranzit məsələsi deyil, həm də Azərbaycanın suverenlik hüquqlarının beynəlxalq səviyyədə tanınması və qorunması kontekstində mühüm yer tutur. Naxçıvan keçidi xüsusilə Azərbaycanın regional kommunikasiya təhlükəsizliyi üçün həyati əhəmiyyət kəsb edir. Bu keçid vasitəsilə Azərbaycanın Naxçıvan Muxtar Respublikası ilə əlaqəsinin təmin edilməsi yalnız coğrafi-məkan məsələsi deyil, həm də siyasi suverenlik məsələsidir.

Prezident İlham Əliyevin “Ermənistan tranzit ölkəsi ola bilər” bəyanatı çox yönlü strateji mesajdır. Bu ifadə bir tərəfdən Ermənistanın iqtisadi itkilərini müəyyən mənada kompensasiya etmək təklifi kimi qəbul oluna bilər, digər tərəfdən isə Ermənistana regional əməkdaşlıqda iştirak etmək üçün “mənfəətə çevrilmiş” bir imkan təqdim edir. Bu, Ermənistanı regional inteqrasiya proseslərinə cəlb etməklə, həm də ona müəyyən tənzimləyici rol oynamağa imkan verən bir strategiyadır.

Bununla yanaşı, belə bir siqnal həm də Ermənistanın münaqişədən sonra mövqeyini yenidən formalaşdırması üçün bir təzyiq vasitəsi ola bilər. Azərbaycanın bu kontekstdə rolu, həm regional dialoqu təşviq etmək, həm də öz geosiyasi mövqeyini möhkəmləndirmək üçün manevr imkanlarını genişləndirir.

Dəhlizlərin əhəmiyyətini vurğulamaqla Əliyev eyni zamanda türk dünyasına və xüsusilə Türkiyəyə mesaj verir ki, Azərbaycanın bu layihələrdə lider və açar oyunçu kimi mövqeyi var. Bu, həm daxili ictimaiyyətdə milli qürur və birliyə təkan verir, həm də türk xalqları arasında inteqrasiyanın və ortaq maraqların təşviqində mühüm faktor kimi çıxış edir.

TRIPP və Naxçıvan keçidi təkcə coğrafi infrastruktur deyil, Azərbaycanın geosiyasi ambisiyalarının və iqtisadi-strateji maraqlarının realizə olunduğu məkandır. Bu, regionda uzunmüddətli sülhün və inkişafın təmin edilməsində Azərbaycanın öncül rolunu simvolizə edir və ölkənin öz strateji hədəflərinə çatması üçün mühüm mexanizmdir.

Azərbaycanın ABŞ ilə strateji yaxınlaşması yalnız geosiyasi və iqtisadi kontekstdə deyil, həm də ideoloji və siyasi retorika səviyyəsində əhəmiyyətli təsirə malikdir. Bu əlaqələrin güclənməsi ilə bağlı ən mühüm məqamlardan biri 907-ci düzəlişin ləğvi məsələsinin ortaya çıxmasıdır. 907-ci düzəliş, ABŞ Konqresinin 1992-ci ildə qəbul etdiyi və Azərbaycanla əlaqələrdə müəyyən məhdudiyyətlər qoyan bir normativ-hüquqi akt idi. Onun ləğvi isə Azərbaycan üçün həm tarixi ədalətsizliyin aradan qaldırılması, həm də ABŞ-ın Cənubi Qafqazda daha aktiv və önəmli aktor kimi səhnəyə çıxmasının simvolu kimi qəbul olunur.

Prezident İlham Əliyev bu məsələyə rəmzi jest kimi yanaşır; onun çıxışlarında 907-ci düzəlişin ləğvi Azərbaycanın ABŞ-la münasibətlərinin yeni mərhələyə qalxması kimi vurğulanır. Bu, xarici siyasətdə Azərbaycanın mövqeyini gücləndirmək üçün ideoloji-pragmatik bir siqnal funksiyası daşıyır.

Beləliklə, 907-ci düzəlişin ləğvi həm tarixi qərəzin aradan qaldırılması kimi simvolik dəyər daşıyır, həm də ABŞ-ın regional siyasətdə rolunu artırmaqla, Azərbaycanın beynəlxalq statusunu möhkəmləndirir. Bu, Azərbaycanın “dünyanın böyük güc mərkəzləri” ilə münasibətlərini strateji tərəfdaşlıq səviyyəsinə qaldırması və regiondakı balanslaşdırılmış diplomatiyanı gücləndirməsinə xidmət edir.

Vaşinqtonda paraflanma mərhələsinin yekunlaşması sülh mexanizminin ilkin addımıdır. İndi ən mürəkkəb və həlledici mərhələ başlayır – paraflanan sənədlərin praktik icrası və regional transformasiyanın təmin olunması. Bu mərhələdə Azərbaycan, Ermənistan və ABŞ-ın strategiyası ilə yanaşı, Rusiya və İran kimi əsas regional güclərin mövqeləri və narahatlıqları ön plana çıxır. İcraya keçidin başlıca məhdudiyyətləri və kritik monitorinq nöqtələri aşağıdakı kimi qruplaşdırıla bilər:

1. Konstitusiya düzəlişləri və Ermənistanın daxili siyasəti. Paraflanmış sənəddə Ermənistan tərəfindən ərazi iddiasını aradan qaldırmaq üçün konstitusiyaya uyğun dəyişikliklərin edilməsi tələb olunur. Bu tələb hüquqi baxımdan sülhün təminatında vacib element kimi təqdim edilir. Lakin Ermənistanın daxilində belə dəyişikliyin qəbulu mürəkkəbdir — siyasi partiyalar, millətçi qüvvələr və ictimai rəy arasında ciddi mübahisələr mövcuddur. Bu prosesin uzunmüddətli və təzadlı olması ehtimalı yüksəkdir, eyni zamanda Ermənistanın daxili siyasi stabilliyinə ciddi təsir göstərə bilər. Beləliklə, konstitusiya düzəlişlərinin vaxtı və məzmunu sülh prosesinin əsas qeyri-müəyyənliyidir.

2. Təhlükəsizlik və regional idarəetmə mexanizmləri. Koridorun təhlükəsizliyinin təmin olunması həm fiziki, həm də hüquqi çərçivədə tənzimlənməlidir. Burada sərhəd rejimlərinin effektiv tətbiqi, dövlətlərarası hüquqi mexanizmlərin yaradılması — məsələn, 3+3 formatında regional təhlükəsizlik platformalarının formalaşması — vacib rol oynayır. Lakin bu, həm Rusiya, həm İran kimi regional güclərin narahatlığı ilə üz-üzədir. Onlar bu mexanizmlərin idarəçiliyində öz təsir imkanlarını itirməkdən ehtiyatlanırlar və Vaşinqtonun təşəbbüsünə qarşı müəyyən həssaslıq nümayiş etdirirlər. Bu da təhlükəsizlik arxitekturasının qurulmasında risklər və rəqabət mənzərəsi yaradır.

3. İqtisadi investisiya və infrastrukturun inkişafı. Zəngəzur dəhlizi kimi ambisiyalı regional layihələr üçün yüksək maliyyə-texniki zəmanətlər, investorların risklərinin kompensasiyası və regional tərəfdaşların koordinasiyası tələb olunur. Bu, uzunmüddətli planlaşdırma və yüksək səviyyəli əməkdaşlıq deməkdir. ABŞ və beynəlxalq maliyyə qurumlarının iştirakı mühüm olsa da, investisiya axınının intensivliyi siyasi və təhlükəsizlik vəziyyətindən ciddi asılıdır. Həmçinin, layihələrin icrası üçün zəruri infrastrukturun — dəmir yolları, enerji xətləri, logistika mərkəzləri — yaradılması geniş və mürəkkəb idarəetmə prosesidir.

 Bu çətin kontekst və məhdudiyyətlər fonunda gələcək sülh və inteqrasiya prosesi üçün üç əsas ssenari ön plana çıxır:

1. İdeal ssenari: institutlaşdırılmış və davamlı sülh. Bu ssenaridə paraflanmış sənədlər uğurla icra olunur; Ermənistan konstitusiyasında müvafiq düzəlişlər edilir, Zəngəzur dəhlizi açılır və ABŞ, Avropa Birliyi kimi beynəlxalq investorlar infrastruktur layihələrinə geniş maliyyə dəstəyi göstərirlər. Nəticədə, regional iqtisadi canlanma başlayır, ticarət və tranzit axınları artaraq Azərbaycan və Ermənistan arasında qarşılıqlı faydalı əməkdaşlıq formalaşır. Rusiya və İran bu prosesdə passiv razılaşma nümayiş etdirir, yeni regional nizamın tərkib hissəsi kimi iştirak etməyə razılaşırlar. Bu ssenari, uzunmüddətli regional sabitlik və inteqrasiya üçün ən uğurlu perspektivi təmsil edir.

2. Partlayıcı ssenari: Böyük güclərin qarşıdurması və regional gərginliyin artması. Bu ssenaridə İran və Rusiya təşəbbüsə açıq şəkildə etiraz edir, bəzən isə hərbi və yarım-hərbi müdaxilələrlə təşəbbüsün qarşısını almağa çalışırlar. Ermənistan daxilində radikal və millətçi qruplar müqavimət göstərərək siyasi vəziyyəti gərginləşdirir, koridorun açılması prosesini təxirə salır və ya iflasa uğradır. Bu, regionda yeni qarşıdurma ocaqlarının yaranmasına, lokal münaqişələrin alovlanmasına və geosiyasi rəqabətin kəskinləşməsinə səbəb ola bilər. Nəticədə, sülh prosesi ciddi şəkildə pozulur və təhlükəsizlik arxitekturası qeyri-sabitləşir. Bu məsələdə məsuliyyət Ermənistanın üzərinə düşür. İnanmaq istərdk ki, Paşinyan risklərin idarə edilməsi ilə bağlı düzgün qərar qəbul edəcək.

3. Dondurma ssenarisi: Formal paraflanma, amma zəif icra və inteqrasiyanın əskikliyi. Paraflanma sənədi yalnız formal simvol kimi qalır; imzalanma və ratifikasiya mərhələsi gecikir, konstitusiya dəyişiklikləri həyata keçirilməz və korridorun açılması siyasi və texniki səbəblərdən mümkün olmaz. Bu vəziyyətdə regionda inteqrasiya baş tutmur, sülh prosesinin irəliləməsi dayanır və mövcud gərginliklər qalır. ABŞ və digər beynəlxalq aktorların təşəbbüsə verdiyi dəstək zəifləyir və proses daxili siyasi qaranlıqda unudulur. Bu da sülhün real təmin olunmasına və regionda dayanıqlı stabilliyə böyük zərbə vurur.

Bu təhlil göstərir ki, Vaşinqtonda paraflanma mərhələsi başlanğıcdır və sonrakı icra prosesi həm regional aktorların maraqları, həm də daxili siyasi dinamikalar səbəbindən çoxsaylı risklər və mürəkkəb maneələrlə üz-üzədir. Azərbaycan üçün isə bu, strateji mövqeyin möhkəmlənməsi, regional tranzit və iqtisadi inteqrasiyanın genişlənməsi baxımından böyük fürsətlər yaradır. İdarəetmə, dialoq və kompromis mexanizmlərinin uğurla qurulması prosesin uğurunu müəyyən edəcək. Gələcək hadisələrin inkişafı Ermənistanın məsuliyyətli davranışlarından daha çox asılıdır.

İçərisində olduğumuz bu reallıqların memarı mahir diplomat, Prezident İlham Əliyevin siyasi gedişləri prosesin uğurla nəticələnəcəyinə ciddi inam yaradır. Cənab prezidentin təbirincə desək o nəyi necə, nə vaxt etmək lazım olduğunu yaxşı bilir. Bütün bunlarla yanaşı düşmənlər unutmasın ki, "Dəmir yumruq" yerindədir.

Rauf Məmmədov
Cross Media Təhlil Mərkəzinin analitiki, fəlsəfə doktoru