İran-Azərbaycan münasibətləri səmimi strateji əməkdaşlığa keçir. Araz dəhlizi Zəngəzurla paralel işləyir, İran Çin vasitəsilə Orta dəhlizə cəlb olunur, Ermənistan bu prosesdən izolyasiya olunur və sülh razılaşmasına yaxınlaşır.
Qafqazda dəyişən güc balansı və Ermənistan-Azərbaycan normallaşma prosesi İranın konstruktiv mövqeyinə təsir göstərib. Qərbin İran üzərində təzyiqlərinin artması Tehranın qonşularla münasibətləri normallaşdırmasını labüd edib. Zəngəzur dəhlizi ilə bağlı əvvəlki gərginliklər azalmağa doğru gedir.
Çin və Avropa İttifaqı kimi böyük oyunçuların Avrasiya nəqliyyat dəhlizlərinə artan marağı, Azərbaycan və İran üçün strateji əməkdaşlıq imkanlarını artırır. Azərbaycan Cənubi Qafqazda əsas enerji ixracatçısı və tranzit ölkə kimi önəmlidir, İran isə, öz marşrutlarını modernləşdirərək bu əməkdaşlığa qoşulur.
“Araz-2025” birgə hərbi təlimləri ikitərəfli münasibətlərin normallaşmasına işarədir. Bu, həm də bölgədə güc balansının yenidən formalaşması anlamına gəlir. İran artıq Ermənistanla tarixi balans üzərindən siyasət yürütməkdən imtina edir. Ermənistanla normallaşma prosesində Azərbaycanın sülh müqaviləsi təklifi və yeni status-kvo regionda sabitliyin əsasını qoyur. Azərbaycan və İran regional əməkdaşlığı qarşılıqlı fayda prinsipləri əsasında inkişaf etdirməyə çalışır. Siyasi liderlərin iradəsi və dialoq təşəbbüsləri münasibətlərin inkişafında əsas amillərdir. Həm iqtisadi, həm də siyasi sahədə imzalanan sənədlər bu iradənin təzahürüdür.
İran-Azərbaycan münasibətləri uzun müddətdən sonra daha praqmatik və konstruktiv mərhələyə qədəm qoyub. İki ölkə arasında əməkdaşlıq yalnız ikitərəfli deyil, bütövlükdə Cənubi Qafqaz və Yaxın Şərqdə sabitlik və inkişaf üçün əhəmiyyətlidir. Qarşılıqlı fayda, regional əməkdaşlıq, təhlükəsizlik və ticarət əlaqələrinin inkişafı gələcəkdə münasibətlərin möhkəmlənməsinə zəmin yaradır. Bu proseslərdə xarici təzyiqlərin və üçüncü tərəflərin mənfi təsirlərinin qarşısının alınması mühüm olacaq. Azərbaycanın bölgədə sülhün bərqərar olması üçün aktiv rolu və İranın yeni siyasi kursu münasibətlərin davamlılığını təmin edə bilər.
Azərbaycan və İran arasında yaxınlaşma, xüsusilə Qarabağ ərazisində birgə hərbi təlimlər və iqtisadi əməkdaşlıq məsələsində ciddi bir inkişaf kimi görünür. İranın Qara dənizə çıxış məsələsinə gəldikdə isə, bu, bölgə üçün mühüm bir strateji məsələdir. Azərbaycan ərazisindən çıxış, İran üçün həm iqtisadi, həm də hərbi baxımdan böyük fayda gətirə bilər. Bu həmçinin İranın beynəlxalq təcridini qismən azaldacaq və onu daha çox regional güclə əməkdaşlıq etməyə təşviq edəcək.
Türkiyə prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğanın bu məsələlərə münasibətinə gəldikdə isə, Türkiyə üçün də çox vacib bir neçə amil mövcuddur. Zəngəzur dəhlizinin Ermənistandan deyil, İrandan keçməsi təklifi, Ankarada həssaslıqla qarşılana bilər. Çünki bu, Türkiyənin regionla bağlı perspektiv planlarına tam uyğun gəlməyə də bilər. Türkiyə, özünün Qara dənizdəki dominant mövqeyini qorumaq istəyir və İranın bu məsələyə daxil olması, ona çətinliklər yarada bilər.
Azərbaycan və Türkiyə arasındakı strateji əlaqələr çox önəmlidir, amma eyni zamanda Azərbaycanın özünün həm regional, həm də qlobal güc balansında öz rolunu daha da genişləndirmək istəməsi də başa düşüləndir. Azərbaycanın bu addımı atması, bir tərəfdən, İranla iqtisadi və hərbi əlaqələrin möhkəmləndirilməsinə, digər tərəfdən isə, Azərbaycanı bölgədə daha müstəqil və güclü bir oyunçu kimi təqdim etməyə çalışması ilə izah oluna bilər.
Azərbaycan, özünün enerji sahəsindəki maraqlarını gücləndirmək üçün İranla münasibətləri sıxlaşdırmaq siyasəti təbiidir. Əgər İranla iqtisadi və enerji sahələrində dərinləşmiş əməkdaşlıq baş verərsə, Azərbaycan bu yolla yeni enerji marşrutlarına, ticarət imkanlarına və bazarlara çıxış əldə edə bilər. Həmçinin, İranın Qara dənizə çıxışı, Azərbaycanın enerji müstəqilliyini də gücləndirə bilər.
Azərbaycan və Türkiyə arasında çox sıx əlaqələr var. Lakin Azərbaycanın bir neçə diplomatik yol və tərəfdaşlıqda çoxlu seçimləri olması, ona daha çox müstəqillik və daha böyük manevr imkanı verir. Azərbaycan Türkiyə ilə münasibətlərini riskə atmaz. Burada yalnız iqtisadi və regional üstünlükləri qazanmaq məqsədilə çalışmalar ola bilər. Azərbaycanın bu qərarının arxasında həm strateji, həm də praktiki məna daşıyan hesablamalar var. Bu, uzun müddət davam edəcək bir geosiyasi diplomatik oyunun parçasıdır. Azərbaycanın İranla münasibətlərini yaxşılaşdırması uzunmüddətli orta və uzunmüddətli perspektivdə Türkiyənin də maraqlarına xidmət edə bilər.
Azərbaycanda İranla, Türkiyə ilə, o cümlədən digər qonşularla (Ermənistan xaric) paralel münasibətlər qurulması, müasir beynəlxalq siyasətin çoxqatlı və dinamik təhlilini tələb edir. Azərbaycan çox vaxt "multivektorlu xarici siyasət" adlandırdığı siyasəti izləyir, yəni bir tərəfdən müxtəlif güc mərkəzləri ilə balanslı əlaqələr qurmağa çalışır. Bu siyasət, xüsusilə Türkiyə, İran və İsrail kimi regional güclərlə əlaqələrdə, Azərbaycanın mövqeyini daha sərbəst və çevik etmək imkanı yaradır. Məsələn, Azərbaycan, Türkiyə ilə güclü müttəfiqlik əlaqələrinə sahib olsa da, regionda, xüsusilə iqtisadi və təhlükəsizlik sahələrində, İranla da qarşılıqlı maraqlara sahibdir. Eyni zamanda, İsrail ilə də əlaqələr gücləndirilir, çünki Azərbaycan İsrailin texnoloji və təhlükəsizlik sahəsindəki təcrübəsindən faydalanır.
İranla münasibətləri yaxşılaşdırmaq, Azərbaycan üçün xüsusilə enerji və iqtisadi sahələrdə əhəmiyyətlidir. Lakin, bu yaxınlaşmanın başqa bir strateji məqsədi də İranın regional siyasətdəki təzyiqini azaltmaq ola bilər. İranla yaxınlaşaraq, Azərbaycan, özünün regional güc balansını daha da genişləndirə və İranın təzyiqlərini neytrallaşdıra bilər.
Azərbaycanın İsrail ilə münasibətləri möhkəmləndirməsi, xüsusilə təhlükəsizlik və müdafiə sahələrində mühüm rol oynayır. Azərbaycanın İsrail ilə yaxşı münasibətləri qorumağı, həmçinin, İranın bu dövlətlə olan gərgin münasibətlərinə qarşı bir balans yaradır. İranın İsraillə əlaqələri çox gərgindir və bu, Azərbaycana əlavə strateji üstünlük verir. Azərbaycannın bu yolla həm İranı "neytrallaşdırmaq", həm də İsraildən texnoloji dəstək alaraq müdafiə qabiliyyətini gücləndirmək imkanı yaranır.
Azərbaycan üçün ən vacib məsələlərdən biri, Türkiyə ilə əlaqələrin pozulmamasıdır. Türkiyə ilə əlaqələr, Azərbaycanın regional təhlükəsizliyinin təmin edilməsi və Qərb ilə olan əlaqələrinin gücləndirilməsi baxımından əhəmiyyətlidir. Ancaq, Azərbaycan həm də özünün müstəqil hərəkət etmək istəyini vurğulamaqla, bir növ balans yaratmağa çalışır. Bu, Azərbaycanın regional və qlobal müstəqilliyini qorumağa çalışmasının göstəricisidir.
Azərbaycan, bir tərəfdən Türkiyə ilə olan strateji müttəfiqliyiə sadiq qalaraq, digər tərəfdən İranla iqtisadi və regional əlaqələrini inkişaf etdirməyə çalışır. Bu, Azərbaycanın böyük bir diplomatik çevikliyi və balans siyasətini tələb edən bir mövqedir. Azərbaycanın bu cür hərəkət etməsi, özünün regional gücünü möhkəmləndirmək və hər iki tərəfdən də maksimum üstünlük əldə etmək məqsədinə xidmət edir.
Azərbaycan bu yaxınlaşma ilə həm İran daxilindəki azərbaycanlılar arasında nüfuz qazanmaq, həm də orada siyasi və sosial islahatları dəstəkləmək məqsədi güdə bilər. Bu cür "yumşaq ekspansiya" strategiyasının müxtəlif səviyyələrdəki məqsədləri çox əhəmiyyətlidir.
Azərbaycan, İranla yaxınlaşaraq, oradakı Azərbaycanlılar arasında bir növ mənəvi, sosial və mədəni dəstək nümayiş etdirə bilər. Azərbaycanın İranla yaxınlaşmasının digər məqsədi, İrandakı islahatçıları dəstəkləmək və bu islahatların güclənməsinə fürsət yarada bilər. Azərbaycanın həm İranla, həm də Türkiyə və İsrail ilə yaxşı münasibətlər qurması, ölkənin strateji müstəqilliyini qorumağa yönəlmiş bir addımdır. Azərbaycanın bu diplomatik siyasəti, eyni zamanda, Rusiyanın bölgədəyə təsirini minimuma endirməyə və özünün yürütdüyü müstəqil strateji xətti davam etdirməyə şərait yaradır.
Azərbaycanın belə bir diplomatik yanaşması, həm də gələcəkdə onu bölgədə daha böyük bir oyunçuya çevirə bilər. Bütün bunları nəzərə aldıqda, Azərbaycanın bu siyasətinin uzaqgörən və çoxqatlı bir strateji addım olduğunu deyə bilərik. Bu siyasət, yalnız bugünkü münasibətləri tənzimləməkdən daha çox, gələcəkdə Azərbaycanı regionda və qlobal miqyasda daha güclü bir mövqeyə gətirmək məqsədi güdür. Bu yanaşma, həm də Azərbaycanın özünün uzunmüddətli təhlükəsizliyini və müstəqilliyini təmin etmək üçün çox vacibdir. Bu siyasət necə inkişaf edəcək, zamanla görəcəyik. Lakin, Azərbaycanın bu cür çoxvektorlu siyasət izləməsi, onun bölgədəki mövqeyini daha da möhkəmləndirəcək və çox güman ki, bu siyasət daha uzunmüddətli və dayanıqlı bir nəticə verəcək.
Azərbaycan bu siyasəti ilə yalnız öz maraqlarını deyil, eyni zamanda İslam dünyasında birləşdirici bir rol oynamağa çalışır. İslam həmrəliyinə dəstək vermək və müsəlman ölkələri arasında qarşıdurmanın qarşısını almaq, Azərbaycanın bu siyasətinin əsas məqsədlərindən biri ola bilər.
Azərbaycan, həm İslam həmrəliyinə, həm də regional sabitliyə xidmət edən bir siyasət izləyərək, müsəlman ölkələri arasında birləşdirici rol oynamağa çalışır. Bu siyasət, həm də İslam dünyasında vahid bir səs yaratmağa xidmət edir. Azərbaycanın bu mövqeyi, digər müsəlman ölkələrini birləşdirən bir nümunə ola bilər, xüsusən də müasir dövrdə, münaqişələrin və qarşıdurmaların artdığı bir vaxtda. Bu yanaşma, həm də digər müsəlman ölkələri ilə münasibətləri yaxşılaşdırmağa kömək edə bilər.
Regionda müharibə vəziyyəti həm İran, həm Azərbaycan, həm də Türkiyə üçün təhlükə yaradır. Buna görə də Azərbaycan, hər iki tərəflə də münasibətləri balanslı şəkildə qurmağa çalışır. İranla yaxınlaşmaq, eyni zamanda Türkiyə ilə olan müttəfiqliyi qorumaq, Azərbaycanın həm regional təhlükəsizliyini təmin etmək, həm də hər iki dövlətlə ortaq maraqlar üzərində razılığa gəlmək üçün çox strateji bir yanaşmadır. Azərbaycan bu balansı qoruyaraq, həm Türkiyəni, həm də İranı regional sabitlik üçün birləşdirə bilər.
Azərbaycanın Prezident İlham Əliyevin rəhbərliyi altında apardığı siyasət, Turan ideyasının reallaşması mərhələlərini təşkil edir. Bu, Azərbaycan üçün yalnız mədəni bir layihə deyil, həm də strateji bir hədəfdir. Azərbaycan, bu yaxınlaşmalarla həm Orta Asiya, həm də Türkiyə ilə daha sıx əlaqələr quraraq, özünü Turan birliyinin mərkəzi kimi möhkəmləndirə bilər. Bu birlik, həm iqtisadi, həm də hərbi baxımdan güclü bir regional blokun yaranmasına imkan verə bilər. Azərbaycanın bu yolda irəliləməsi, digər region ölkələrinə nümunə ola bilər və uzunmüddətli inkişaf üçün geniş imkanlar açar.
Azərbaycan, həm də bu siyasətlə qlobal səviyyədə nüfuzunu artırmaq istəyir. Regionda lider rolunu oynayaraq, Azərbaycanın həm Avrasiyada, həm də müsəlman dünyasında daha böyük bir təsir imkanları ola bilər. Həm Rusiyanın, həm də Qərbin maraqları ilə balans quraraq, Azərbaycanın öz müstəqilliyini və strateji mövqeyini daha da möhkəmləndirməsi mümkündür. Azərbaycan bu siyasəti izləyərək yalnız regional güc olmaqla yanaşı, həm də İslam dünyasında bir liderə çevrilə bilər. Bu, həm Azərbaycanın mövqeyini gücləndirəcək, həm də müsəlman ölkələri arasında birliyə səbəb ola bilər. Bu, həmçinin, gələcəkdə Azərbaycanın regionda və dünyada daha geniş təsir imkanları yaratmasına şərait yaradacaq.
Rauf Məmmədov
Cross Media Təhlil Mərkəzinin analitiki, fəlsəfə doktoru
