31 Mart Soyqırımı: Tarix və müasirlik - Davam edən anti-Azərbaycan ritorikası

"1918-ci ilin Mart Qırğınları Azərbaycan tarixinin ən qanlı səhifələrindən biridir. 1918-ci ilin 30 mart və 3 aprel tarixləri arasında Bakı şəhərində və Bakı quberniyasının müxtəlif bölgələrində, eləcə də Şamaxı, Quba, Xaçmaz, Lənkəran, Hacıqabul, Salyan, Zəngəzur, Qarabağ, Naxçıvan və digər ərazilərdə Bakı Sovetinə bağlı qüvvələr daşnak erməni silahlı dəstələri ilə birgə Azərbaycanlılara qarşı kütləvi şəkildə Soyqırım həyata keçirmişdilər. Rəsmi mənbələrə görə bu Soyqırım nəticəsində mart-aprel aylarında Bakı və ətraf rayonlarda 12 minə yaxın azərbaycanlı qətlə yetirilib, on minlərlə insan itkin düşüb".

Bu sözləri 31 Mart soyqırımı barədə Crossmedia.az-a açıqlamasında politoloq Sultam Zahidov deyib. 

O bildirib ki, digər mənbələr tək Bakıda 15-20 min, Şamaxıda 8 min, Qubada 16 min nəfər olmaqla mart ayından başlayaraq 5 ay ərzində 50 min Azərbaycanlının vəhşicəsinə qətl edilməsini göstərir: " Dövrün mürəkkəb geosiyasi şəraitində Bakı neftinə yiyələnmək istəyən bolşeviklər 1917-ci ilin oktyabr inqilabından sonra Rusiyada hakimiyyətə gələn kimi erməni faşisti Stepan Şaumyanı Bakı Sovetinin sədri təyin etmiş və Bakını əldə saxlamaq naminə ona hər cür əməli törətmək üçün xüsusi kart blanş verilmişdi. Bolşeviklərin rəhbəri Leninlə Stepan Şaumyanın məktublaşmalarından da aydın olur ki, Moskva həmin vaxt hər vəclə Bakını əldə saxlamaq niyyətini güdürdü. Birincisi Bakının Xəzər dənizi ətrafındakı strateji mövqeyi, ikincisi isə Bakı nefti faktoru bolşeviklərdə belə bir geosiyasi məqsəd formalaşdırmışdı.  Leninə görə Bolşeviklərin Bakı arzusunun reallaşması yolunda iki əsas təhdid mövcud idi. Bu təhdid bir tərəfdən həmin vaxt muxtariyyət tələbləri irəli sürən Azərbaycanlılardan ibarət təşkilatlar və Zaqafqaziya Seyminin tərkibindəki Müsəlman Fraksiyası, digər tərəfdən isə Osmanlı qoşunlarınınn Bakıya gəlmək ehtimalı idi. Məhz bu səbəbdən bolşeviklər Bakı və ətraf rayonlardakı Azərbaycanlıları qətl etmək planını hazırlamış bu məqsəd naminə erməni daşnak qruplaşmalarından istifadə etmək qərarına gəlmişdilər. Həmin vaxt Bakı Sovetinin sədri olan Stepan Şaumyanın 1918-ci il aprelin 13-də RSFSR Xalq Komissarları Sovetinə göndərdiyi məktubunda qeyd edilirdi: “Martın 30-31-də və aprelin 1-də Bakıda baş vermiş vuruşmada bizim tərəfdən Sovet qırmızı qvardiyası, təşkil etdiyimiz beynəlmiləl qırmızı ordu, qırmızı donanma və erməni milli hissələri vuruşurdular. Həm yerli Sovetin, həm də buraya gəlmiş Qafqaz ordusunun qüvvələrini hərbi-inqilab komitənin səylərini birləşdirərək 6000 nəfər yaxşı silahlı qüvvə təşkil edə bildik. «Daşnaksütyun»un da 3-4 min nəfərlik milli hissələri var idi, onlar da bizim ixtiyarımızda idi. Milli hissələrin iştirakı vətəndaş müharibəsinə qismən milli qırğın xarakteri vermişdi, lakin buna yol verməmək mümkün deyildi. Biz bilərəkdən buna yol verirdik. Müsəlman yoxsulları böyük zərər görmüşlər.” 

  Məktubdan Bolşeviklər və erməni daşnakları tərəfindən törədilən 1918-ci il mart qırğınlarının Azərbaycanlılara qarşı irqi ayrı-seçkilik və etnik təmizləmə siyasəti əsasında əvvəlcədən hazırlanmış və qəddarcasına həyata keçirilən bir strategiya olduğu açıq-aşkar sezilirdi".

Ekspertin sözlərinə görə, azərbaycanlıların kütləvi şəkildə qətli niyyəti güdən bu planın rəallaşması üçün bolşeviklərə bir bəhanə gərək idi: "Məhz bu məqsədlə S.Şaumyan erməniləri və bolşevikləri, o cümlədən Xəzər hərbi dəniz donanmasının matroslarını müsəlmanlara qarşı soyqırıma təhrik edirdi. Soyqırımın başlanması üçün isə bəhanə “Evelina” gəmisi ilə Bakıya gələn bir qrup zabit və əsgərin Bakı Sovetinin hərbçiləri tərəfindən tərk-silah edilməsi oldu. Hadisəyə Azərbaycanlıların etiraz etməsi Stepan Şaumyana kütləvi qətliama başlamaq üçün zəmin yaratmış və o, “əks-inqilabçı ünsürlərlə mübarizə” donu altında daşnakları da işə cəlb edərək martın 30 axşam saat 5-də Bakıda qırğınların başlamasına göstəriş vermişdi. Soyqırım xüsusi amansızlıqla həyata keçirilmiş, şəhər yerdən və dənizdən bombardman edilmişdi. Həmin vaxt dinc azərbaycanlı əhali diri-diri su və neft quyularına, yanar təndirlərə atılır, hamilə qadınların qarınları süngü ilə deşilir, körpə uşaqlar divarlara mıxlanır, qadınlar hörüklərilə bir-birinə bağlanaraq küçələrdə çılpaq gəzdirilirdi. Silahlı dəstələr uşaqlara, qocalara və qadınlara rəhm etmirdilər. Küçədəki insanların siyasi mənsubiyyət belə soruşulmurdu. Qətl etmək üçün onların sadəcə “türk, müsəlman” olması kifayət edirdi. Bakıdakı qırğınlar martın 2-də 36-cı Türküstan polkunun tələbi ilə sonlandırılmış oldu. Soyqırım zamanı Bakıdakı tarixi-mədəni irsə də böyük ziyanlar dəymiş, “Açıq söz”, “Kaspi” qəzetlərinin redaksiyaları, Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyətinin yerləşdiyi “İsmailiyyə” binası yandırılmış, Təzə Pir və Şah məscidlərinin minarələri artilleriya zərbələri ilə dağıdılmışdı".

Müsahibimiz bildirib ki, soyqırım yalnız Bakı ilə məhdudlaşmamış 5 ay müddətində Bakı, Şamaxı, Quba, Kürdəmir və Salyan qəzalarında, Qarabağ, Zəngəzur, Naxçıvan və Lənkəranda Şaumyan, Lalayev, Andranik, Hamazasp kimi erməni şovinistlərinin rəhbərliyi altında xüsusi qəddarlıqla həyata keçirilmişdi: "Həmin vaxt bolşeviklərin himayəsi altında, yaranmış fürsətdən maksimum şəkildə istifadə etməyə çalışan erməni şovinistləri özlərinin anti-Azərbaycan və anti-Türk ideologiyasını əsas götürərək Azərbaycan xalqına qarşı etnik təmizləmə, Azərbaycanın mədəni irsinin və yaşayış yerlərinin talan edilməsi siyasətini xüsusi qəddarlıqla həyata keçirirdilər.   Mart hadisələrini araşdıran yerli və əcnəbi tarixçilər dövrün mürəkkəb geosiyasi şəraitindən Bakı neftini əldə saxlamağa çalışan bolşevikərin erməni daşnakları ila birgə həyata keçirdiyi qətliamları öz əsərlərində işıqlandırmışdılar.  ABŞ-dan olan tarixçilər Hartill, Nahoylo, Makkarti bolşevik-daşnak birləşmələri tərəfindən Bakıda törədilən qırğınlar, alman tarixçisi Yorq Baberovski isə Şamaxı, Quba və digər rayonlarda Azərbaycanlılara qarşı baş verən qətliamlardan geniş şəkildə bəhs etmişlər.  1918-ci ilin mart hadisələri Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti elan edildikdən sonra diqqət mərkəzində olmuş, AXC tərəfindən Azərbaycanlılara qarşı törədilmiş zorakılığın araşdırılması məqsədilə 15 iyul 1918-ci ildə Fövqəladə İstintaq Komissiyası yaradılmışdı. Komissiyada ruslar, yəhudilər, polyaklar, gürcülər və hətta ermənilər olmaqla müxtəlif millətlər və həmin dövrün ən yaxşı hüquqşünasları təmsil olunurdu. Fövqəladə İstintaq Komissiyası 128 hesabat və layihə hazırlayaraq, dinc əhaliyə qarşı müxtəlif cinayətlərə görə təqsirləndirilən 194 nəfər barəsində cinayət işi qaldırmışdır. Beləliklə, avqust ayının ortalarına qədər törətdikləri cinayətlərə görə Bakıda 24 və Şamaxıda təxminən 100 nəfər həbs olundu. Bu, azərbaycanlılara qarşı törədilmiş soyqırım siyasətinin siyasi və hüquqi qiymətləndirməsi üçün atılan ilk addım olsa da, AXC-nin süqutu bu işi tamamlamağa imkan vermədi. 1991-ci ildə Azərbaycan Respublikası yenidən müstəqillik əldə etdikdən sonra Mart Soyqırımının siyasi qiymətləndirilməsi prosesi davam etmiş və 1998-ci ilin martın 26-da, yəni faciənin 80-ci ildönümü ərəfəsində Prezident Heydər Əliyev 31 mart tarixinin matəm günü elan edilməsi barədə fərman imzalamışdır. Fərman XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanlılara qarşı törədilmiş soyqırım aktlarının siyasi və hüquqi qiymətləndirməsinin aparılması üçün başlıca sənəd oldu. 2009-cu ildə Azərbaycan Respublikası Prezidenti İlham Əliyev erməni millətçilərinin Azərbaycana qarşı ərazi iddialarını və təcavüz siyasətini, qanlı cinayətlərini dünya ictimaiyyətinə çatdırmaq, gələcək nəsillərin milli yaddaşını qorumaq və soyqırım qurbanlarının xatirəsini əbədiləşdirmək məqsədi ilə Quba şəhərində  “Soyqırım Memorial Kompleksi”nin yaradılması haqqında sərəncam imzalamış və 2013-cü il sentyabrın 18-də Prezident İlham Əliyevin iştirakı ilə Quba Soyqırımı Memorial Kompleksinin açılışı olmuşdur. Memorial Kompleksi 1918-ci ildə bolşevik-erməni silahlı dəstələrinin Azərbaycanlılara qarşı həyata keçirdikləri kütləvi qətliamlar nəticəsində həlak olan on minlərlə Azərbaycanlının xatirəsinə ucaldılıb.  Bundan əlavə xalqımıza qarşı törədilən qanlı cinayətlər barədə həqiqətlərin ölkə və dünya ictimaiyyətinə daha dolğun çatdırılması məqsədilə Prezidenti İlham Əliyev 2018-ci ildə, yəni soyqırımının 100 illiyi ərəfəsində Sərəncam imzalamış və bu məqsədlə xüsusi tədbirlər planı hazırlanaraq həyata keçirilmişdir".

Həmsöhbətimiz düşünür ki, Mart Soyqırımına bugünə qədər lazımı beynəlxalq hüquqi qiymət verilməyib: "2012-ci ildə ABŞ-nin Nyu-York və Nevada ştatlarında Mart hadisələri Azərbaycan xalqına qarşı cinayət kimi xarakterizə olunsalar da, dünya miqyasında hələ də bu qırğınlarla bağlı lazımı addımlar atılmayıb. Çünki Mart hadisələri, sözün əsl mənasında bilərəkdən və planlı şəkildə törədilmiş bir Soyqırımı təcəssüm etdirir. Soyqırımı cinayətinin hüquqi əsası BMT Baş Məclisinin 1948-ci il 9 dekabr tarixli 260 (III) saylı qətnaməsi ilə qəbul edilmiş “Soyqırım cinayətinin qarşısının alınması və cəzalandırılması haqqında” Konvensiya ilə müəyyən olunub. Konvensiyaya görə, soyqırımı hər hansı milli, etnik, irqi, yaxud dini qrupu tam və ya qismən məhv etmək məqsədilə törədilən hərəkətlərdir. Bu mənada Erməni daşnaklarının 1918-ci ildə Bakı və digər rayonlarda törətdiyi qətliamlar Soyqırım xarakteri daşımaqdadır.  O da vurğulanmalıdır ki, erməni faşizminin tarix boyu xalqımıza qarşı törətdikləri bu cinayətlərin cavabı müəyyən mənada 2020-ci ilin sentyabrında başlayan və 44 gün davam edən Vətən müharibəsində və 2023-cü ilin sentyabrında həyata keçirilən lokal xarakterli antiterror tədbirləri nəticəsində verilmiş oldu. Azərbaycan Ermənistanın 30 il davam edən işğalına son qoyaraq ərazi bütövlüyü və suverenliyini bərpa etdi. Bununla belə erməni faşist ideologiyası hələ də Ermənistanda və dünyanın fərqli ölkələrində yaşayan erməni diasporu arasında hökm sürməkdədir. Bu ideologiyaya xidmət edən erməni şovinistləri Azərbaycan və türk xalqına qarşı hər zaman düşmən mövqedə olublar. Onlar müxtəlif dövrlərdə xalqımıza qarşı kütləvi qətliamlar törədib, soyqırımı aktları həyata keçiriblər. Hazırda da Ermənistanda Daşnaksütyün timsalında radikal elementlərin mövcud olması Ermənistanın faşist xislətindən geri çəkilmədiyinin göstəricisidir. Fevral ayının 26-da İrəvanda Daşnaksütyunun 35-ci Baş Assambleyasında iştirak edən Daşnaksütyün və Ermənistanın fərqli partiyalarından olan nümayəndələrin fikirləri onu deməyə əsas verir ki, anti-Azərbaycan və anti-türk ritorikası hələ də Ermənistanda davam etməkdədir ki, bu da bütün regionda sabitliyə və təhlükəsizliyə ciddi təhdid törədir".

Kənan Novruzov