Mart soyqırımı: "Böyük Ermənistan" yaratmaq istəyənlərin aqibəti ağır oldu

1918-ci ilin 30 mart - 3 aprel tarixlərində Bakı şəhərində və Bakı quberniyasının müxtəlif bölgələrində, daşnak erməni silahlı dəstələri azərbaycanlılara qarşı soyqırım aktı törədiblər. Azərbaycanlılar qətlə yetirilib, minlərlə insan öldürülüb və çoxları evlərini tərk edərək qaçmaq məcburiyyətində qalıb. Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində, xüsusilə Gəncə, Şamaxı, Quba və digər yerlərdə də eyni qanlı hadisələr baş verib. Həmin dövrdə çox sayda qadın və uşaq erməni qüvvələri tərəfindən amansızlıqla öldürülüb. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti tərəfindən bu hadisələrə hüquqi qiymət verilməsi məqsədilə 1918-ci il iyulun 15-də Fövqəladə İstintaq Komissiyası yaradılıb. Bu komissiya tərəfindən aparılan araşdırmalar nəticəsində mart soyqırımı ilə bağlı 128 hesabat və layihə hazırlanıb, 194 nəfər barəsində isə cinayət işi qaldırılıb. Lakin Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin süqutu bu işlərin tamamlanmasına imkan verməyib.

Müstəqillik əldə edildikdən sonra, 1998-ci ildə ümummilli lider Heydər Əliyevin imzaladığı fərmanla 31 mart "Azərbaycanlıların Soyqırımı Günü" olaraq təsis edilib. Eyni zamanda, bu günün qeyd edilməsi həm də dünya ictimaiyyətinin bu faciə haqqında məlumatlandırılması və gələcək nəsillərin yaddaşında saxlanılması baxımından böyük əhəmiyyət daşıyır. Həmçinin, bu günün əhəmiyyətini vurğulamaq məqsədilə Quba şəhərində "Soyqırımı Memorial Kompleksi" yaradılmışdır. Bu kompleksdə aparılan qazıntılar zamanı kütləvi məzarlıq aşkar edilib və çoxsaylı qətlə yetirilmiş azərbaycanlıların qəbirləri tapılıb. Bu tapıntılar hadisələrin miqyasını və onların dəhşətlərini bir daha təsdiqləmişdir.

Mövzu ilə bağlı Crossmedia.az-a açıqlama verən AMEA-nın Tarix İnstitutunun aparıcı elmi işçisi, tarix üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Mübariz Ağalarlı ilk olaraq bildirib ki, XX əsrdə Cənubi Qafqazda ermənilər havadarlarının hərbi-siyasi və maddi dəstəyi ilə azərbaycanlılara qarşı kütləvi qırğınlar, soyqırımlar törədib və deportasiyalar həyata keçirib:

“Həmin soyqırımlarının ilkin mərhələsi 1905-1906-cı illəri əhatə edir. Bu, tarixə ilk olaraq "erməni-müsəlman qırğınları" kimi düşüb. Hüquqi-siyasi baxımdan bu qanlı faciələri azərbaycanlılara qarşı soyqırımı adlandırmaq onun mahiyyətini tam əks etdirir. Dövrün mənbələri göstərir ki, bu qətliamlar nəticəsində Cənubi Qafqazın 7 şəhəri böyük dağıntılara məruz qalıb, 12 qəzada 252 kənd yandırılıb və viran qoyulub. Həmçinin, 100 min ailə qəzalardan, bir neçə min nəfər isə şəhərlərdəki ev-eşiklərindən didərgin düşmüş, 10 min nəfər isə məhv edilib. Bu soyqırımı siyasətinin davamı olaraq, 1918-1920-ci illərdə ermənilər on minlərlə Azərbaycan türkünü də qətlə yetirib.Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə yaradılan Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının sənədlərinə əsasən məlum olur ki, 1918-ci ilin mart soyqırımı zamanı Bakıda təxminən 11 min türk-müsəlman öldürülüb, onların çoxunun meyitləri tapılmayıb. Şamaxı qəzası üzrə aparılan araşdırmalara görə, 53 kənddə tərtib olunmuş yekun aktlarda öldürülənlərin sayı və hər bir kəndə dəymiş ümumi zərərin miqdarı qeyd edilib”. 

Alimin sözlərinə görə, bu aktlarda göstərilir ki, Şamaxı qəzasının 53 kəndində ermənilər tərəfindən 8027 azərbaycanlı qətlə yetirilib, onlardan 4190-ı kişi, 2560-ı qadın və 1277-si uşaq olub:

“Daşnak Amazaspsın quldur dəstələrinin vəhşilikləri nəticəsində 1918-ci ilin ilk 5 ayında Quba qəzasında ümumilikdə 16 mindən çox insan öldürülüb. Fərqli mənbələrə və şahidlərin dediklərinə əsasən, qırğın zamanı 12 min ləzgi, 4 mindən çox Azərbaycan türkü və tat əhalisi məhv edilib. Daşnak-bolşevik birləşmələri 1918-ci ildə Quba qəzasında 162 kəndi dağıdıb, onlardan 35-i hazırda mövcud deyil. Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının məruzələrinə görə, həmin dövrdə Lənkəran bölgəsində erməni və rus birləşmələri tərəfindən 2 min nəfər qətlə yetirilib. Zəngəzur qəzasında isə 115 kənd üzrə 3257 kişi, 2276 qadın və 2196 uşaq öldürülüb, 1060 kişi, 794 qadın və 485 uşaq yaralanıb”,- deyə M. Ağalarlı fikrini yekunlaşdırıb.

Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin “Ümumi tarix və tarixin tədrisi texnologiyası” kafedrasının dosenti, tarix üzrə fəlsəfə doktoru Taleh Cəfərov isə bildirib ki, mənfur “Dənizdən-dənizə Böyük Ermənistan” şuarı ilə zəhərlənmiş erməni millətçilərinin Azərbaycan və türk dünyasına qarşı apardığı 200 illik çirkin oyunun mühüm səhifələrindən biri də 31 Mart Azərbaycanlılara qarşı soyqırım səhifəsidir:

“Cənab prezident İlham Əliyevin qeyd etdiyi kimi, “Bu mənfur siyasətin məqsədi azərbaycanlıları tarixi torpaqlarından qovmaq, bu ərazilərdə erməni təxribatçılarının və ideoloqlarının uydurduqları “Böyük Ermənistan” dövləti yaratmaq idi”. Bunu isə etnik təmizləmə, soyqırımı olmadan həyata keçirməyin mümkün olmadığını anlayan erməni millətçiləri Şərqi Anadoludan tutmuş Xəzər dənizinə qədər böyük bir coğrafiyada mənfur planın icrasına başladılar. Bu işdə onlara böyük dövlətlərlə yanaşı, vaxtilə İrandan və Osmanlı imperiyasından köçürülmüş ermənilər də dəstək verib. Uzun illər Sovet tarixşünaslığının “vətəndaş müharibəsi” kimi qələmə verdiyi hadisə əslində erməni millətçi ekstremistlərinin xalqımıza qarşı aparmış olduğu soyqırımı siyasətinin ən yüksək zirvəsi idi. 1918-ci ilin əvvəlləri üçün ermənilər Bakıda mühüm siyasi, iqtisadi və ictimai mövqelərə yiyələnməklə yanaşı, şəhər həyatının bütün sahələrində təmsil olunublar. O zaman Bakıda erməni icmasının maraqlarını Erməni Milli Şurası təmsil edib. Yaranmış məqamdan hər zaman məharətlə yararlanmağa çalışan erməni burjuaziyası Bakıda bazarlarda neftə kəskin tələbatın yaranması ərəfəsində zəngin neftli torpaqları ələ keçirib, Neft Sənayeçilərinin Qurultay Şurasına rəhbərlik etməklə Bakının neft sənayesində imtiyazlı mövqeyə malik olublar. Ermən­i Milli Şurası Bakıdakı erməni kilsəsi və erməni siyasi-terror təşkilatlarının şəhər şöbələrindən ilhamlanırdı. O zaman Cənubi Qafqazda bolşevik hakimiyyətinin taleyi Bakıda həll olunurdu. Bakının Azərbaycandan qopardılması ideyasına hakim kəsilmiş Daşnaqsütyun partiyası Yelizavetpol quberniyasının geniş ərazilərini də Cənubi Qafqazda yaratmaq istədikləri erməni dövlətinin tərkibinə qatmaq istəyirdilər. S.Şaumyan 1918-ci ilin fevralında “Bakinskiy raboçiy” qəzetində dərc etdiyi məqaləsində mənfur niyyətlərini açıqca ifadə edirdi: “Azərbaycan muxtariyyətini arzulayan müsavatçılar nəticədə böyük xarabalıq alacaqlar”. 

Tarixçi vurğulayıb ki, 1918-ci ilin əvvəllərində Bakı və Tiflis arasında dəmiryolunun qapanması nəticəsində Qafqaz cəbhəsinə yollanan Qərb və İran cəbhəsindən gələn bir neçə min silahlı erməni əsgəri Bakı­ya toplaşıb:

“Bu vaxtı Bakıda daşnaq partiyasında minə yaxın silahlı qüvvə toplanıb. Cəbhədən qayıdan erməni əsgərlərinin Bakıda qalmasına və onlardan hazırlanmaqda olan vuruşmalarda istifadə etməyə can atan Erməni Milli Şurası 1918-ci ilin martın əvvəllərində “Erməni əsgərlərinə müraciət”lə çıxış edib. Müraciətdə üstüörtülü şəkildə bildirilirdi ki, erməni əsgərləri silahlarını özlərində saxlamalı, erməni millətinin maraqlarının müdafiəsi tələb olunan hər yerdə onu işlətməyə hazır olmalıdırlar. 

Erməni Milli Şurasından fərqli olaraq “Müsavat”ın isə silahı olmadığına görə Bakı və ətraf kəndlərin əhalisi silahsız qalıb. Eyni zamanda Hacı Zeynalabdin Tağıyevin oğlu Məhəmmədin cənazəsi “Evelina” gəmisində Bakıya gətirilib. Gəminin bolşevik-daşnaq qüvvələri tərəfindən zorakılıqla tərk-silah edilməsi bir daha onu göstərdi ki, onlar silahlı münaqişə üçün bəhanə axtarır, Daşnaqsütyun partiyası və Erməni Milli Şurası öz mənfur siyasətini həyata keçirmək üçün məqam gözləyirdilər”.

Onun mülahizələrinə görə, 1918-ci il martın 29-da Lənkərana getmək istəyən paroxodun saxlanması və tərksilah edilməsi milli qırğın üçün bəhanə olub:

 “Martın 30-da şəhərin müxtəlif rayonlarında kütləvi mitinqlər başlanılıb. Qızıl Ordu birliklərinin provokasiya xarakterli gülləbaranı Bakı Kommunasının daşnaq-bolşevik rəhbərliyinə imkan verdi ki, azərbaycanlı əhaliyə qarşı qabaqcadan hazırlanmış mənfur plan həyata keçirilsin. Plana rəhbərlik edən qatı erməni cəlladı Stepan Şaumyan və onun silahdaşları - Qızıl Ordu qərargahının rəisi S.Avetisyan, dəstə rəhbəri Amazasp və Kozarev azərbaycanlılara xüsusi amansızlıqla divan tutub. Martın 31-də soyqırımın coğrafiyası Bakı şəhərini bütünlüklə əhatə edib. Döyüşlərin ən qanlı nöqtəsi isə Qoşa Qala qapısı və İsmailiyyə binaları ətrafı olub. Burada qanlı qırğınlar ermənilərin şəhər əhalisinə divan tutması ilə nəticələnib.Bununla da kifayətlənməyən erməni cəlladları şəhərin cənub kəndlərinə doğru hücuma keçiblər, lakin kənd camaatının ciddi müqaviməti ilə üzləşdiklərindən Mərdəkan, Bülbülə, Binə və Qala kəndlərinə buraxılmadılar. Ümumilikdə, baş verən soyqırımı cinayətində təkcə Bakı şəhərində 12 min, quberniya ərazisində isə 30 mindən yuxarı dinc əhali qətlə yetirilib. 

Azərbaycanlıların soyqırımının coğrafiyası qısa zamanda Quba, Şamaxı, Neftçala, Salyan, Şuşa, Gəncə, İrəvan, Göycə, Zəngəzur, Cənubi Azərbaycan şəhər və kəndlərini əhatə edib. Qubada soyqırımı cinayətini həyata keçirən qatı erməni cəlladı Amazasp 2000-dən çox kişi, qadın və uşağı amansız şəkildə qətlə yetirib”.

T.Cəfərov qeyd edib ki, Amazasp qubalılar qarşısında çıxışında soyqırımını etiraf edib:

“O bildirib ki, “Mən erməni xalqının qəhrəmanıy­am. Mən buraya cəza dəstələri ilə gəlmişəm ki, iki həftə bundan qabaq burada öldürülən ermənilərin qisasını alım. Mən bura qayda-qanun yaratmaq və sovet hakimiyyətini qurmaq üçün gəlməmişəm. Mən Xəzər dənizinin sahillərindən Şahdağına qədər bütün müsəlmanları məhv etmək, onların yaşayış yerlərini yerlə yeksan etmək əmri ilə gəlmişəm”.

Amasapın dəstəsi şəhərdə quldurluqla məşğul olub, təxminən 4 milyon manat pul, 4,5 milyon manatlıq qızıl əşyalar və 2,5 milyon manatlıq müxtəlif mallar qarət edilib. Soyqırımın əsas təşkilatçısı və ideya müəlliflərindən olan Stepan Şaumyanın həbsi zamanı üzərindən 80 milyon manat pul və qızıl əşyalarının götürülməsi cinayətin soyqırımla bitmədiyinin bir daha təzahürüdür. Qubaya qədərki ərazilərdə isə soyqırımı cinayətini Avetisov və Petrov kimi canilər həyata keçirib. Onlar Şamaxı Cümə məscidini dağıdıb, Lənkəran, Salyan, Neftçala və Kürdəmir əhalisinə divan tutublar. Soyqırımın ən amansız nöqtələrindən biri isə Şamaxı əhalisinin Cümə məscidinə doldurularaq yandırılması və qətlə yetirilməsidir.Soyqırımı cinayəti Qərbi Azərbaycan kəndlərini də əhatə edib. Ermənilər 1918-ci ilin martına qədər İrəvan quberniyasının 197 kəndini darmadağın edib, 10 626 nəfər türk əhalisi soyqırımın qurbanına çevrilib. Qarabağ qəzasında 157 kənd ziyan çəkib, Bakı quberniyasında ümumilikdə 33 yaşayış məntəqəsi büsbütün, 196-sı qismən dağıdılıb. Martın 30-dan aprelin 2-dək davam edən qırğında Şamaxı qəzasının 53 müsəlman kəndində ermənilər tərəfindən 8027 azərbaycanlı, o cümlədən 2560 qadın və 1266 uşaq qətlə yetirilib. Azərbaycanın şimalında qırğınlardan ürəkləri soyumayan erməni cəlladları Cənubi Azərbaycanda da soyqırımı törədib, 130 mindən artıq yerli müsəlman türkləri qətlə yetiriblər. Məqsəd Cənubi Azərbaycanın qərb hissəsində xristian dövləti yaratmaq idi. Bu zaman erməni cəlladı Andronik 8 min silahlı ilə Arazdan cənubdakı torpaqlara hücum edərək qırğın törədib. Üç gün davam edən qırğında Urmiya şəhəri ən çox soyqırımına məruz qalıb. Göründüyü kimi, mart soyqırımı düşünülmüş, qabaqcadan planlaşdırılmış bir akt idi. Şaumyan da sonralar etiraf etmişdi ki, onlar yaranmış məqamdan istifadə edərək azərbaycanlıların fiziki cəhətdən məhvinə çalışıb”.

Lakin Azərbaycan xalqının mətin iradəsi, Türkiyədən Nuru paşanın rəhbərliyi ilə gələn Qafqaz İslam Ordusunun şücaəti, eləcə də Azərbaycan Cümhuriyyətinin yaranması bütövlükdə azərbaycanlıları məhv olmaqdan xilas edib: 

“Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin banisi Məhəmməd Əmin Rəsulzadə 1919-cu il martın 31-də “Azərbaycan” qəzetində mart soyqırımının xarakterini və erməniliyin iç üzünü bu şəkildə ifşa edib: “Martda tökülən qanlar türklərdəki milliyyət və hürriyyət fikrini, Azərbaycan atəşi-müqəddəsini söndürə bilmədi! Qanlar içində boğdurulmaq istənilən Azərbaycan fikri bu kərə müstəqil bir hökumət şəkli ilə təcəlli etdi! Bakı bir qan və fitnə ocağı deyil, paytaxtımız oldu”. “Azərbaycanlıların soyqırımı” indiyədək dünyanın bir çox böyük dövlətlərinin iri şəhərlərində fotoşəkillər, video roliklər, kitablar formasında təbliğ olunub. Bu, yetərli deyil. Heydər Əliyev Fondunun vitse-prezidenti Leyla Əliyevanın səyləri təqdirəlayiqdir. Qondarma erməni soyqırımına cavab verə biləcək ən böyük silahımızdan biri də azərbaycanlıların mart soyqırımıdır. Bunu düzgün formada, olduğu kimi dünya dövlətlərinin qanunverici orqanlarına daşımaqla Azərbaycan haqlı mövqeyini müdafiə etmiş olar. Bu işdə Azərbaycan və Türkiyə diaspor təşkilatları birgə fəaliyyət göstərməlidir, həmçinin türk diaspor və lobbi təşkilatları bu işə səfərbər olunmalıdırlar. “Azərbaycan və Türk diaspor təşkilatlarının inkişaf strategiyası”nda soyqırımı həqiqətlərinin birgə təbliği istiqamətində müvafiq işlərin görülməsi qeyd edilib. Burada göstərilir ki, böyük dövlətlərin parlamentlərində təmsil olunan deputatların Azərbaycana dəvət olunması, onların Quba Memorial Soyqırımı kompleksinə dəvət olunması, onlara bu barədə geniş məlumatların verilməsi də əksini tapıb”- deyən T.Cəfərov fikrini yekunlaşdırıb.

Nəzrin Salmanova