Orucun məqsədi - Təqvadır

Quran, təqva sahiblərinin əxlaqi və davranış keyfiyyətlərini açıq şəkildə müəyyən edir. Təqvalı insanlar aşağıdakı əsas xüsusiyyətlərə sahibdirlər:

1. Günah və pislikdən uzaq duran, xeyir işlər görən (Bəqərə 2:189)
2. Qohumluq əlaqələrini qoruyan (Nisa 4:1)
3. Ədalətli və dürüst olan (Maidə 5:8; Bəqərə 2:177; Zumər 39:33)
4. Düz sözlü və şükürlü olan (Əhzab 33:70; Ali İmran 3:123)
5. Mərhəmətli və xeyirxah olan (Ənam 6:155; Yasin 36:45; Bəqərə 2:189)

Bu xüsusiyyətlər, təqvalı insanların həm fərdi, həm də ictimai münasibətlərdə yüksək əxlaqi dəyərlərə sahib olduğunu göstərir.

Quranın məntiqi göstərir ki, təqva iki müstəvidə özünü ifadə edir:

• Zahiri təqva – zahirən dinin buyurduğu əmrləri yerinə yetirmək (namaz qılmaq, oruc tutmaq, sədəqə vermək və s.).
• Batini təqva – insanın daxili dünyasında ilahi eşq, səmimiyyət və imanla formalaşan bir şüur halı.

Bu aspektlər bir-birini tamamlayır və müttəqilərin (təqvalıların) həyatında harmonik bir dini-mənəvi sistemin əsasını təşkil edir.

Axirət üçün təqvanın əsas rolu, insanı Cəhənnəm əzabından qoruyaraq Cənnətə nail olmasına şərait yaratmasıdır. Dünya həyatında isə, təqva insanı fitnə-fəsaddan qoruyur, ona hikmət və düzgün qərarvermə bacarığı bəxş edir. Bu kontekstdə, Qurani-Kərim təqvanı sadəcə bir "qorxu" və ya "çəkilmə" anlayışı kimi təqdim etmir. Əksinə, təqva müsəlmanın şüurlu şəkildə Allahın əmrlərinə itaət edərək həm özünü, həm də cəmiyyətini daha gözəl bir həyata aparmasıdır.

    Təqvanın zahirdə, təcrübədə aşkar olan formaları ictimai əxlaqın təzahürləri arasındadır. Ona toxunmaq, baxmaq mümkündür. O, özünü mömünlərin əxlaqında, fədakar əməllərində və sosial azadlığın varlığını təmin edən məsuliyyətli davranışlarında təsdiq etsə də, aldadıcı xarakter daşıyır (Qabilin qurbanlıq ibadəti kimi). 

Əgər bizim dünyada və axirətdə başımıza gələcək şeylərin səbəbinin öz əməllərimiz olduğunu nəzərə alsaq, təvqanın əməl ilə bağlı olduğunu iddia edə bilərik. Lakin, əməllərin hansı niyyətlə edildiyi Allahdan başqa heç kimə məlum deyildir. Məsələn, Habil və Qabil özlərinin haqlı olduğunu sübut etmək üçün, hər ikisi zahirdə təqvalı ibadət əməli hesab olunan qurban verirlər. Lakin, Allah onlardan yalnız Habilin qurbanını qəbul edir: “Allah yalnız təqva sahiblərindən qəbul edər” (Maidə 27).

Deməli, təqvalı olmaq (müttəqi) Allahın əmri ilə əməl və niyyətin üst-üstə düşməsidir. Onun mükafatı yalnız Allaha aiddir: “Şübhəsiz ki, Allah yanında ən hörmətli olanınız, təqvalı olanınızdır.” (Hücurat 13).

Çünki insan, təqvanın mənbəyi olan niyyətləri bilmək iqtidarında olmadığı üçün, əksər hallarda xeyiri şər, şəri isə, xeyir kimi bilir. Bu baxımdam, oruc da daxil olmaqla, insanın bütün ibadətlərinin (72 əməl növü) mükafatı yalnız Allaha aiddir. Çünki “Kimin nə qədər təqva sahibi olduğunu ancaq Allah bilir.” (Ali İmran 3/115; Tövbə 9/44).

“Onların nə əti, nə də qanı, Allaha çatmaz. Ona yalnız sizin təqvanız çatar. Sizi doğru yola yönəltdiyinə görə Onu uca tutasınız deyə, bu heyvanları sizə beləcə ram etdi. Sən isə yaxşılıq edənləri müjdələ!” (əl-Həcc 22/37).

Yəni, oruc da daxil olmaqla, insan bütün əməllərini Allahın razılığını qazanmaq niyyəti ilə etmirsə, onun bu əməli bir ibadət (Qabilin qurbanı) və ya təqvalı əməl kimi qəbul olunmur (Məsələn, arıqlamaq üçün oruc tutmaq, dindar görünmək üçün namaz qılmaq, xeyirxah görünmək üçün yardım etmək və s).

Təqvanın zahiri təzahürləri ictimai əxlaqın formalarından biri kimi mövcuddur. Bu aspektdə təqva insanın davranışlarında, sosial münasibətlərində və dini praktikalarında əks olunur. Quran ayələrindən çıxış edərək görmək olar ki, zahiri əməllər və ritual ibadətlər Allahın rizasına uyğun niyyətlə edilmədikdə, onların həqiqi mənada dəyəri olmur.

Misal üçün, Maidə surəsinin 27-ci ayəsində Habil və Qabilin qurban məsələsi vurğulanır. Bu ayəyə görə, Allah yalnız təqva sahiblərinin ibadətini qəbul edir. Burada əsas məqam budur ki, zahiri ibadət və mərasimlər insanın daxilindəki niyyətə bağlıdır. Bu, dini praktikalarla əxlaq arasındakı fərqi və bu fərqin ilahi qəbul ilə bağlı olduğunu göstərir.

Quranın məntiqi göstərir ki, insanın zahiri ibadəti və əməlləri ilahi dəyərlərlə uzlaşmadıqda, onların batini mənası da olmur. Niyyət, burada əsas səbəb rolunu oynayır. Əgər bir insan ibadəti maddi və ya ictimai status əldə etmək üçün edirsə, bu zaman onun təqvası şübhə altına düşür.

Həcc surəsinin 22:37 ayəsi bu prinsipi daha açıq şəkildə ifadə edir:

“Onların nə əti, nə də qanı, Allaha çatmaz. Ona yalnız sizin təqvanız çatar.” (Həcc 22:37)

Bu ayə göstərir ki, təqvanın həqiqi mahiyyəti, sadəcə, mərasimin icrasında deyil, həmin mərasimin Allah rizasına uyğun niyyətlə icrasında gizlidir.

Təqvanın zahiri və batini formaları arasında fərq vardır. Zahiri təqva, insanların gördüyü və dəyərləndirdiyi əməllərdir. Batini təqva isə, yalnız Allahın bildiyi niyyətdir. Bu konsept, dini əxlaq və ontoloji təqva anlayışını bir-birindən ayırır.

• Zahiri təqva aldadıcı ola bilər. Məsələn, Qabilin qurbanı dini praktikaya uyğun olsa da, onun qurbanının qəbul olunmaması göstərir ki, niyyətin təmizlik dərəcəsi daha üstündür.
• Batini təqva isə, insanın iç dünyasında olan, Allahla əlaqəli bir haldır və bu, yalnız Allah tərəfindən bilinir (Ali İmran 3/115, Tövbə 9/44).

Bu fərq göstərir ki, islam etikası yalnız xarici əməllərlə deyil, insanın daxili dünyasında formalaşan mənəvi keyfiyyətlərlə də əlaqəlidir. Buna görə də, təqva dərəcələrə bölünə bilər və hər kəsin hansı səviyyədə olduğunu yalnız Allah bilər.

Bu təhlildən belə nəticəyə gəlmək olar ki, Təqvanın zahiri formaları sosial əxlaqın və dini ritualların bir hissəsi olsa da, onların batini dəyəri niyyətə bağlıdır. Quran təqvanı yalnız ibadətlə deyil, niyyətin paklığı ilə əlaqələndirir. Əməllərin mükafatı insanın gözlədiyi dünyəvi nəticəyə deyil, Allaha bağlıdır. Təqvanın dərəcələri var və insanlar üçün onun həqiqi mahiyyəti qeyri-müəyyəndir. Bu prinsiplər islam etikası və dini fəlsəfə baxımından dərin araşdırmalara açıqdır.

Təqvanın batini forması onun duyğularla qavranıla bilməyən, yalnız mənəvi-intellektual idrak vasitəsilə dərk edilə bilən tərəfini ifadə edir. Bu yanaşmaya görə, təqva yalnız xarici davranışlarla məhdudlaşmır, həm də insanın daxili aləmində dərin ontoloji bir keyfiyyət kimi mövcuddur. Qurani-Kərimdə və hədislərdə bu batini hal müxtəlif metaforalar və konseptlərlə izah edilir.

Əraf surəsinin 26-cı ayəsində təqva “libas” kimi təsvir olunur:

“Ey Adəm oğulları! Sizə ayıb yerlərinizi örtəcək libas və bəzək-düzək nazil etdik. Təqva libası isə daha xeyirlidir.” (Əraf 26)

Burada təşbeh metodundan istifadə edilərək zahiri və batini təqva arasında əlaqə qurulur. Fiziki libas insanın zahiri bədənini örtən bir vasitə olduğu kimi, təqva da mənəvi örtükdür və insanın daxili aləmini qoruyan substansiyadır. Bu baxımdan, təqva insanın mənəvi dünyasında mövcud olan apriori bir xüsusiyyət kimi nəzərdən keçirilir.

Quran təqvanın imanın əsas şərtlərindən biri olduğunu vurğulayır:

“Əgər möminsinizsə, Allaha qarşı təqvalı olun” (əl-Maidə 5/11, 57, 88).

Bu, iman və təqva arasında üzvi əlaqənin olduğunu göstərir. İslam fəlsəfəsində bu əlaqə imanın dərinlik ölçüsü kimi təqvanın rolunu izah edir. Yəni iman yalnız zahiri qəbul etmə aktı deyil, eyni zamanda daxili duyğularla və səmimi inanc ilə bağlı bir haldır. Hz. Peyğəmbərin (s) “Təqva buradadır” (Müslim, “Birr” 32) ifadəsi də təqvanın qəlbə aid bir hal olduğunu göstərir.

Bu konsepsiya, İslam etikasında və ilahiyyatında geniş müzakirə olunan “niyyət” və “səmimiyyət” (ixlas) anlayışları ilə də əlaqəlidir. Yəni, zahiri ibadət və mərasimlər yalnız batini təqva ilə birlikdə mənəvi dəyər daşıyır.

Təqvanın batini mahiyyətini izah edən ayələrdən biri Şəms surəsinin 7-8-ci ayələridir:

“And olsun nəfsə və onu yaradıb kamilləşdirənə, ona azğınlıqdan qorunmaq üçün ilham verən Allaha!” (Şəms 7-8)

Burada ontoloji bir prinsip təqdim olunur: Allah insan nəfsinə təqva və fucuru (yəni, günah və itaətsizlik potensialını) ilham etmişdir. Bu, insanın fitrətində olan təqvanın mövcudluğunu bildirir. Yəni təqva sonradan qazanılan bir keyfiyyət deyil, insanın daxili aləmində potensial olaraq mövcud olan, lakin inkişaf etdirilməli olan bir mənəvi dəyərdir. Bu konsepsiya İslam fəlsəfəsində insan nəfsinin təkamülü və mənəvi inkişafı ilə bağlı Aristotel və Fərabi fəlsəfələri ilə müqayisə edilə bilər. Hər iki sistem insanın mənəvi kamilləşməsinin daxili potensiala bağlı olduğunu irəli sürür.

Hz. Peyğəmbər təqvanın batini formasını vurğulayaraq dua etmişdir: “Allahım, nəfsimə təqva ver!” (Tirmizi, “Birr” 18). Bu hədisdə batini təqvanın insanın öz nəfsinə bağlı olduğu və Allah tərəfindən lütf edilən bir hal olduğu ifadə edilir. Beləliklə, batini təqva insanın daxili mənəvi saflaşması ilə bağlıdır və fərdin öz nəfsini tərbiyə etməsi yolu ilə inkişaf etdirilə bilər.

Deməli, təqva yalnız zahiri əməllərdən ibarət deyil, həm də insanın daxili dünyasında mövcud olan batini bir keyfiyyətdir. Quran təqvanı imanla bağlı bir məfhum kimi təqdim edir və onun imanın əsas göstəricilərindən biri olduğunu bildirir. Ontoloji olaraq, təqva insanın fitrətində mövcuddur və onu inkişaf etdirmək fərdin mənəvi kamilliyinə bağlıdır. Batini təqva insanın qəlbində olan səmimi Allah qorxusu və xeyirə yönəlmiş niyyətləridir. Bu keyfiyyət olmadan, zahiri ibadətlərin əsl dəyəri olmur.

Bu analiz göstərir ki, təqvanın batini forması dini antropologiya, ontologiya və əxlaq fəlsəfəsi çərçivəsində daha geniş müzakirə edilə biləcək bir mövzudur. Xüsusilə, təqvanın epistemoloji aspektləri (bilmək və dərk etmək kontekstində) və etik dəyərlərlə əlaqəsi akademik araşdırmalar üçün aktual bir istiqamət ola bilər.

Qurani-Kərimin Əraf surəsinin 26-cı ayəsinə əsaslanaraq təqva ilə bədən-paltar əlaqəsi qurulur:

"Ey Adəm oğulları! Sizə ayıb yerlərinizi örtəcək libas və bəzək-düzək nazil etdik. Təqva libası isə daha xeyirlidir." (Əraf 26)

Bu müqayisə ontoloji və fenomenoloji yanaşmanı özündə birləşdirir. Zahiri paltar insanın fiziki eyiblərini örtən bir vasitə olduğu kimi, təqva da insanın mənəvi çatışmazlıqlarını örtən və onu qoruyan ilahi bir libasdır.

Burada iki əsas yanaşma diqqət çəkir. Ontoloji yanaşma baxımından, təqva insanın daxili varlığı ilə birbaşa əlaqəlidir və onu qoruyan bir substansiya kimi təsvir edilir. Təqva burada insanın axirətdəki varlığını müəyyən edən əsas faktor kimi qəbul olunur. Yəni, fiziki bədən dünyada bir varlıq forması olduğu kimi, axirətdə insanın mövcudluğunu təmin edən amil təqva olacaqdır.

     Fenomenoloji yanaşma baxımından, təqvanın insanın gündəlik həyatında qoruyucu qalxan (zireh) olması vurğulanır. Möminlər fenomenal dünyada xarici təsirlərdən təqva vasitəsilə qorunurlar. Bu anlayış, İslam fəlsəfəsində mənəvi katarzis (ruhi saflaşma) ideyası ilə əlaqələndirilə bilər.

Buradan belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, insanın axirətdəki mahiyyəti dünyada formalaşan mənəvi keyfiyyətlərdən asılıdır. Əgər fiziki bədən dünyadakı varlığımızı təmin edirsə, təqva da axirətdəki varlığımızın əsası olacaqdır.

Ayələrdə təqva "xoş niyyət, iradə və daxili azadlıq" kimi təqdim olunur. Təqva insanın azadlığını müəyyən edən əsas amil kimi təqdim olunur. Yəni, insan yalnız təqva vasitəsilə həqiqi mənada azad ola bilər. Bu, İslam fəlsəfəsində əl-Kindi, Fərabi və İbn Sina kimi mütəfəkkirlərin etik baxışları ilə üst-üstə düşür. Onlara görə, insan ancaq mənəvi bilik və saf əxlaqla həqiqi azadlığa çata bilər.

Bundan əlavə, "Niyyətin hara, mənzilin ora" xalq deyimi Qurani-Kərimin etik məntiqinə əsaslanır. Bu, insanın gələcəyini və taleyini onun öz niyyətləri və əməlləri müəyyən edir deməkdir. Yəni, təqva insanın daxili azadlığının əsas göstəricisidir və insanın taleyini formalaşdıran amildir.

Orucun təqva ilə əlaqəsi dörd əsas aspekt üzrə formalaşır:

1.Oruc təqva yaradır. – Bu, insanın öz nəfsinə nəzarət etməsi və ruhani kamilliyə çatması ilə bağlıdır. Burada Sokratın "özünü tanı" prinsipini xatırladan bir yanaşma var. Oruc insanı nəfsin hakimiyyətindən xilas edərək öz həqiqi kimliyini dərk etməyə sövq edir.

2.Oruc insanın empatiyasını artırır. – Oruc tutan insan aclıq və susuzluq hiss edərək kasıbların vəziyyətini daha yaxşı başa düşür və sosial ədalət duyğusu güclənir.

3.Oruc səbr və barış hissini gücləndirir. – Burada stoik fəlsəfədəki (Seneka, Epiktet) özünüidarə və mənəvi möhkəmlik anlayışı ilə paralellik görmək mümkündür. Oruc insanın səbrini artırır və onu daxili intizama yönəldir.

4.Oruc nemətin qədrini bilməyi öyrədir və israfa mane olur. – Bu yanaşma İslam iqtisadi fəlsəfəsində mühüm yer tutur. İsrafın qarşısının alınması, maddi sərvətlərin bərabər bölüşdürülməsi və ehtiyaclılara yardım etmə ruhunu gücləndirir.

Bu yanaşma təkcə dini deyil, həm də etik və sosial aspektləri əhatə edir və orucun təqva yaratmaq vasitəsi kimi dəyərləndirilməsinə epistemoloji əsaslar gətirir.

2. Fəlsəfi təhlil

     Biz oruc tutanda aclıq hissi keçiririk və bu zaman, bədən və onun istəkləri ilə bağlı olan nəfsimiz bizdən yemək tələb edir. Onlar, digər ibadətləri də yerinə yetirəndə bizdən onları yerinə yetirməməyi tələb edirlər. Məsələn, sübh namazına qalxmaq gərəkəndə, öz malımızdan Allah yolunda yetimlərə və kimsəsizlərə sərf edəndə, zəkat verəndə, zina etməkdən özümüzü qoruyanda və digər bu kimi hallarda bədən və onun istəkləri ilə bağlı olan nəfsimiz bizi ibadətlərə əməl etməkdən çəkindirməyə çalışırlar. Lakin, məhz bu məqamda içimizdən bir səs bədən və onun istəkləri ilə bağlı olan nəfsimizin tələblərinə qarşı çıxır və ona “yox” deyir. O, nə səsdir? O nədir ki, cismimzdə olduğu halda, onun iradəsinə qarşı çıxa bilir? O, əgər bədən və onun istəkləri ilə bağlı olan nəfsimizin tələblərinə qarşı çıxa bilirsə və ya onları təkzib edib bizi başqa bir istiqamətə yönəldə bilirsə, o, nə qədər bədənimizin ayrılmaz bir hissəsi ola bilər? O, bizdə fitri şəkildə mövcud olan təqva ola bilərmi?  

Sokrat, daxili "daymonion"unu, bir növ əxlaqi rəhbər kimi təsvir etmişdir. O, insanın öz daxili səsini, bədəninin və dünyanın istəklərinə qarşı çıxan bir müdrik səs kimi qəbul edirdi. Bu, təqvanın və əxlaqi məsuliyyətin özünü təsdiq etməsidir. Sokratın daymonionu, insanın yaxşı və doğru olmağa çalışan daxili ruhunun təzahürüdür. Bu, təqva ilə üst-üstə düşür, çünki hər iki halda insanın daxili səsi, bədənin və dünyanın istəklərinə qarşı çıxaraq, insanı əxlaqi doğruya yönəldir.

İ. Kant, əxlaqın əsasını "kateqorik imperativ"də qoyur. O, insanı yalnız öz mənfəətini deyil, bəşəriyyətin ümumi qanunlarına uyğun şəkildə hərəkət etməyə çağırır. Bu prinsiplə müqayisədə, bizim içərinizdəki səs də bədənin istəklərinə qarşı bir növ "qanuni" bir prinsip kimi fəaliyyət göstərir. Kantın əxlaq anlayışı, insanın yalnız öz istəklərinə deyil, universumda ümumi yaxşılığa xidmət etməli olduğunu vurğulayır.

  Dekart, insanın varlığını təfəkkürlə (düşünməklə) əlaqələndirir. Bu, insanın öz təbiətini anlamaqda və öz mövcudluğunu dərk etməsində mühüm bir addımdır. Düşünmə və şüur, insanın fiziki təbiətindən (bədənindən) ayrılmasını və mənəvi mövcudluğunun təməlini anlamağa imkan verir. İçimizdəki səs, bədənin istəklərinə qarşı çıxaraq bizi daha yüksək məqsədlərə yönəldirsə, bu, Dekartın "düşünürəmsə, varam" anlayışının bir tətbiqi kimi qəbul edilə bilər. Burada düşüncə və şüur, insanı bədəninin ehtiyaclarından və dünyanın təsirlərindən azad edərək, onun ruhani varlığını, yəni təqvnı ön plana çıxarır.

  "Mən" anlayışı və təqva arasında maraqlı bir paralel mövcuddur. Hər iki anlayış insanın varlıq qarşısında özünü necə dərk etməsi və bu dərk etmənin insanın mövqeyini necə formalaşdırması ilə bağlıdır. Bu məsələyə ontoloji, etik və mənəvi-fəlsəfi aspektlərdən yanaşaraq onların oxşar və fərqli cəhətlərini araşdıraq.

"Mən", insanın mövcud dünya ilə ziddiyyətdə olan mənəvi varlığıdır. O, mövcud nizamın, sosial və metafizik şərtlərin diktəsinə boyun əyməyən, əksinə, özünü bədənin və bu nizamın üzərində formalaşdıran bşlanğıcdır. Burada, "Mən" varlığa qarşı duran bir varlıqdır, çünki insanın həqiqi mahiyyəti qeyri-maddi və transsendental bir başlanğıcla əlaqəlidir.

    Təqva da insanı maddi varlıq qarşısında alternativ bir mövqeyə qoyur. Təqva sadəcə fiziki qadağalar deyil, əksinə, insanın maddi dünya qarşısında mənəvi bir mövqe seçməsi deməkdir. İslam fəlsəfəsində təqva, insanın özünü dünyaya qapdırmaması, maddi və nəfsani istəklərin fövqündə dayanması kimi izah edilir.

"Mən" mövcud reallığa üsyan edən, öz varlığını yenidən kəşf edən bir varlıqdır. İnsan, bədəninin və cəmiyyətin diqtəsiylə yaşamağı qəbul etdikdə, o, öz həqiqi mənliyindən uzaqlaşır. Gerçək "Mən" olmaq üçün insan ona qarşı çıxmalı, öz mövqeyini yaratmalıdır.

Təqva isə, insanı öz nəfsinə və daxili ehtiraslarına qarşı mübarizəyə səsləyir. Bu mübarizə, insanın fiziki və sosial təsirlər qarşısında öz mənəvi varlığını qoruyub saxlamasını təmin edir. Təqva sahibi olan insan, bədəninin tələblərinə və maddi dünyanın cəlbediciliyinə qarşı "yox" deyərək, öz daxili azadlığını əldə edir.

    "Mən" azadlıq axtarışındadır. Bu azadlıq, insanın sistem içində "robotlaşmış varlığa" çevrilməsinin əleyhinədir. Təqva da insanın bədəninin və nəfsinin ona diqtə etdiyi istəklərdən azad olmasını təmin edir. Təqva, insanı öz daxilində bir transformasiya yaşamağa vadar edir və bu transformasiya sayəsində insan öz həqiqi mənliyini dərk edir. Təqvalı insan, sadəcə sistemə yox, eyni zamanda nəfsin ona verdiyi istəklərə qarşı da çıxır. Təqva, mənəvi, ekzistensial və ilahi azadlığı ön plana çıxarır

Təqva, insanın bədənin istəklərini tənzimləyərək, əxlaqi və mənəvi məqsədlərə yönəlməsinə xidmət edir. O, insanın bədəninin və nəfsinin tələblərinə qarşı çıxan bir iradə gücüdür. Bu iradə, insanı fiziki və maddi dünyanın sərhədlərindən azad edərək, onu daha yüksək bir mənəvi azadlığa aparır. Əslində, bu azadlıq insanın gerçək mənliyini tapmasına və həyata daha mənalı bir şəkildə yanaşmasına imkan tanıyır. Təqva, insanın bədənini və təbii ehtiyaclarını aşan bir mənəvi gücə çevrilir. Bu isə, insanı, yaradılışının məqsədinə və həyatının mənasına, yəni Allaha qovuşdurur: 

"Mən cinləri və insanları yalnız Mənə ibadət etmələri üçün yaratdım." (Zariyat, 51:56)

Bu ayə açıq şəkildə göstərir ki, insanın mövcudluğunun əsas səbəbi Allaha yönəlmək, Ona qulluq etməkdir. Lakin, bu ibadət təkcə zahiri mərasim deyil, eyni zamanda insanın mənəvi kamilləşməsi və nəfsini saflaşdırmasıdır.

"O kəs ki, (axirətə) təqva ilə yanaşar və (nefsini) saflaşdırarsa, nicat tapar." (Şəms, 91:9-10)

Bu ayədə insanın nicatının (qurtuluşunun) onun nəfsini saflaşdırmasına və təqva sahibi olmasına bağlı olduğu bildirilir. Təqva insanı nəfsani istəklərdən, maddi dünyanın aldatmalarından çəkindirərək onu Allaha yaxınlaşdıran bir vasitədir.

"Sizi bir-biriniz üçün sınaq vasitəsi etdik. Səbir edəcəksinizmi?" (Furqan, 25:20)

Bu ayə, dünyanın insan üçün mənəvi bir imtahan yeri olduğunu vurğulayır. İnsan bədəni və nəfsin istəkləri ilə qarşılaşaraq mənəvi seçimlər etməli və özünü aşaraq Allah yoluna yönəlməlidir. 

  Təqva və daxili mübarizə, insanı bədənindən, nəfsindən və dünya nizamının tələblərindən azad edib, onu yaradılış məqsədinə – Allaha yönəldən bir vasitədir. Bu mənada, "Mən" və təqva insanı həqiqi varlığına – Allaha aparan mahiyyətcə oxşar yol kimi görünür.