Mübariz İbrahimov şəhid olarkən stolunda mənim kitabım var idi - Müsahibə

Azərbaycan ədəbiyyatı zəngin bir xəzinədir: hər dövrün öz səsi, öz ritmi, öz üslubu var. Amma nadir hallarda ortaya çıxan şair və yazıçılar vardır ki, onlar sadəcə əsər yaratmır, həm də düşüncənin, sözün və zamanın harmoniyasını yenidən kəşf edirlər. Varis Yolçuyev məhz həmin istedadlı simalardan biridir. Onun ədəbi fəaliyyəti yalnız yazdığı şeirlər və hekayələrlə ölçülmür; bu, həm də müasir ədəbiyyatın ruhunu anlamaq, oxucunu düşünməyə, hiss etməyə və bəzən də özünü dərk etməyə çağırmaqdır. Varis Yolçuyev üçün ədəbiyyat bir səyahətdir — zamanın, məkanın və insan ruhunun sərhədlərini aşan bir səyahət. Onun əsərlərində ən adi həyat detallarından belə fəlsəfi mənalar çıxır, gündəlik kiçik hadisələr insan taleyinə dair daha böyük hekayələrə çevrilir. Oxucu onun dünyasına daxil olduqda yalnız sözü oxumur, həm də onunla birgə düşünür, həmrəylik edir, bəzən də öz həyatına yeni baxış açısı qazanır.

Yazıçı, jurnalist, Rusiya Yazıçılar İttifaqının üzvü, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin, Beynəlxalq Yazıçılar Gildiyasının üzvü, Azərbaycan Respublikasının Əməkdar Jurnalisti Varis Yolçuyev Crossmedia.az-a geniş müsahibə verib:

Varis müəllim yaradıcılığınızda vəziyyət necədir? Nə yazıb nə pozursunuz?

“Qızıl cib saatı”  mənim hələki ən sonuncu kitabımdır. Bundan sonra mənim bir kitabım çıxıb.  O da burada yox xaricdə çıxıb. Bu yüz illik dövr ərzində 1893-1993-cü ilə kimi İstanbulda bir də ki Qarabağda erməni məsələsini göstərən çox maraqlı bir romandır. Bir nəfəsə oxunandır və bu da bestsellerdir. 2000 tirajımız artıq qurtarıb və təkrar nəşrə gedib. Bu çox ciddi kitabdır. Deməli London arxivindən bu Azərbaycandan əvvəl mən bunun önsözünü vermişdim mənim müəllimim, hörmətli xalq yazıçımız Kamal Abdullaya. Dedim Kamal müəllim, çox  ciddi bir roman yazdım, Britaniya arxivlərindən istifadə olunub, bir baxın, elə bir də gördüm iki gündən sonra Kamal müəllim önsözlə ilk bir neçə fəslini həm “Azərbaycan” jurnalına verdi, həm də “Ədəbiyyat” qəzetinə. Və onu oxuyan kimi bir də gördüm İstanbuldan kontrakt gəldi ki, gəl burda çıxardaq Bakıda çıxmamış birinci İstanbulda çıxdı. Niyə? Bu kitabda 1893-cü ildə Türkiyədə Britaniyanın səfiri olmuş, Britaniyanın konsulu olan adamın gündəliyindən istifadə eləmişəm. Onun gündəliyində heç bir erməni soyqrımı məsələsi yoxdur. Biri var ki, onu mən deyim, siz deyəsiz, biri də var ki, Britaniya. O gündəlikdə qeyd edib ki,  biz təşkil edirik erməniləri qızışdırırıq, salırıq türklərin üstünə. Və bu kitab Türkiyədə böyük rezonans doğurdu. Türklər indi bundan istifadə edirlər.

Daha sonra İrəvanla bağlı kitaba gələk. Hara gedirəm İrəvandan danışıram da. Deməli İrəvan romanı üçün gündə 16 saat işlədim. Dövlət təklif eləmişdi ki, ya Qarabağ müharibəsi dövründə Ermənistandan sonuncu azərbaycanlıların deportasiyası barədə olsun, ya 50-ci illərdəki Stalin dönəmindəki deportasiya, ya da 1918-ci ildə Andranikin Qərbi Azərbaycandan bizim millətə qarşı qırğınından. Mən dedim içimdə illərdir bir mövzu var. Bilirsiniz, Qərbi Azərbaycan söhbətində mövzunu atırıq ermənilərin üstünə. Ermənilər qovdu, ermənilər deportasiya elədi. Bunun kökü 1827-ci ilə gedir. İrəvan xanlığını ermənilər süquta uğratmayıb, ruslar alıb bizdən. Bizi məhv eləyiblər, qırıblar, veriblər ermənilərə. Yəni burada düşmən obrazı kimi bunları da göstərmək lazımdır. Ancaq heç kim göstərmir. Nə xoş ki, ilk dəfə bu məndə olub. Hətta mənə deyirlər necə cəsarət etmisən? Deyirəm nə cəsarət, ayıbdır. Rusların özləri imperiya əleyhinə romanlar yazırlar. Dovlatov yazır, Akunin yazır, Donskaya yazır. Bizimkilər hələdə qəflət yuxusundadılar. “Ay müəllim, sən şir ürəyi yemisən?” Dedim ayıbdır, vətəndaşlıq borcumdur, bir də yazıçıyam da. Mən də demiyəndə kim deyəcək? Deməli, bir milyon işarəlik arxiv verdilər, könüllülər verdilər. Məsələn, Sərdərabadın alınması fars mənbələrindən, erməni mənbələrindən, rus mənbələrindən. Ən yaxşı mənbələr onlardır, çünki bizdə ümumiyyətlə mənbə yoxdur. İngilisdilli çox gözəl mənbələr də var. Yəni bu mənbələrlə, 1 milyon işarə sizə zarafat gəlməsin də. O elektronlaşırdı, mənim üçün tərcümə olunurdu, verilirdi, mən də yazırdım. Belə böyük komanda ilə mən bu romanı yazdım.

Bu roman sevgi romanıdır. Qəhrəmanımız Uluxan və Selcandır. Ancaq həm də tarixi romandır. “Əli və Nino” niyə uğur qazandı? Orada ancaq Azərbaycanın işğalı olsaydı heç kim onu oxumayacaqdı. Dünyada sevgi ümumbəşəri mövzudur. Və bunların sevgisinin içindən keçir hamısı. Məsələn, burda bütün tarixi faktlar hamısı necə var elə qalıbdır. Orda o qədər gözəl sözlər var ki, Qərbi Azərbaycanlılar mənə heykəl qoyacaq. Çox mərd olublar. Necə vuruşublar. O vaxt Zəngəzur İrəvan xanlığına aid deyildi. Ancaq indiki Dilican, Göyçə ilə Qazağınn arasında torpaq var indi o da ermənilərdədir. Ancaq o vaxt o Qərbi Azərbaycana, İrəvana daxil deyildi Çox möhtəşəm bir romandır. Deməli, nəyə əl atırlar İrəvan qalasını tuta bilmirlər. Bu Paskeviç çox ağıllı olur. Təsəvvür eliyirsiniz, rusların ən böyük sərkərdəsi Suvolovla Kurtuzovdu. Paskeviç o qədər ağıllı olur. Özü də Nikolayın çarın yaxın adamı olur. Gələn kimi baxır deyir ki, İrəvanı təkləmək lazımdı. Naxçıvanı tutacayıq. Naxçıvanı tutmaq üçün İrəvanı tutub sonra Naxçıvanı tutmalıdır. Cənubi Azərbaycanda da İran şahı deyir əşi Fətəli şah. Azərbaycan canişini olur Abbas Mirzə Fətəlinin oğlu. Ata balanın üst üstə 100 oğulları var imiş. Birində 53, birində 47. Ə bədbaxt adamın da 100 dənə oğlu olar? Fransanın diplomatı gəlir bununla görüşəndə deyir olar sizə bir sual verim? Deyir ver. Sizin doğurdan ata-bala 100 oğlunuz var? O da deyir həə, nolsun? Başını tutub qaçır ki, ə bunlar xəstədir. Necə yəni 100 oğul? Bunlar bunlar dövləti idarə edə bilmirlər. İtirə-itirə gəlirlər. Ruslar da Makuya girirlər. Ordan Naxçıvana keçib Naxçıvanı tuturlar. İrəvan təklənir. Ondan sonra başlayırlar Göyçə, Vedibasar, tuta tuta gəlirlər. Hamısı yığılır İrəvanda. O qədər təsirlidir ki, oxuyanda hönkürüb ağlayacaqsınız. Elə kişilər də. Ora o  dramaturguyanı vermişəm ki, axıra kimi intizarda qalırsan. Belə hamı bilir e İrəvanı tutublar. Ancaq əsərdə bu o qədər təsirli verilir. Axırda adam inanır ki, yox e , bunlar uduzmayacaq. Təsəvvür edirsiniz, mühasirənin ən axırıdır, axırda ermənilər bunlara sxem verirlər ki, qalaya haradan su gəlir. Bütün kəhrizləri daşlayırlar. Suylarını da kəsirlər. Yenə təslim olmurlar. O qədər orda səhnələr var ki... Həm də qürur verir də. Gürcü var Çaxçavadze çox məşhur şairidi onların. Orda çox yaxşı hissələr var ki, o Paskeviçə deyir ki, mən şairəm, o cür gözəl şeirlər yazıram, biz insan olaraq niyə vəhşiyik? Biz insanların niyə gəlib torpağını tuturuq? Fakt deyib e. Gözəl şeirlər yazır təbiətdən, anadan, sevgidən. Amma əlində silah gəlir İrəvan qalasını işğal eliyir. Gürcülər, ruslar, ermənilər birləşirlər. Bizə qarşı. Tək qalırıq ortada. Yazıq Hüseynqulu xan dəqiqədən bir Fətəli şaha xəbər göndərir ki, kömək elə bizə. O da bacarmır.

- Varis müəllim bugünki gün kitablara tələbat azalıb, çətin olmurmu belə bir zamanda kitab yazmaq?

     Kim deyir ki, bu gün kitab oxunmur hamsı yalandı. Sadəcə yaxşı kitab lazımdır ki, oxunsun. Təbii ki, yaxşı kitab olmalıdır. Bu günləri təəssüf hissi ilə deyirəm ki, Azərbaycanda oxucuların 50%-i yalnız detektiv oxuyanlardır, digər 50%-i isə bütün digər janrlardır. Mən, məsələn, dram-triller yazıram. Triller o deməkdir ki, sonu bilinmir, bu da oxucuya maraqlı gəlir. Bir də var məsələn dostum Rövşən Abdullaoğlu kimi motivasiya ədəbiyyatı. Rövşən  həm də dini-ruhani mövzular yazır. Yəni ölkədə oxunanların 50%-i detektivdir. Mən, məsələn, bir oxucu kimi detektiv sevmirəm. Niyə? Çünki mənasız bir işdir. Detektiv heç nə verir, heç nə öyrətmir. İndiki gənclərə “Z” nəsli deyirlər də düzdür? Mənim oğullarım “Z” nəslidir, qızım isə “Alfa” nəslindəndir. Mən baxıram ki, ilahi… Biz hansı nəsildə böyümüşük, siz hansı nəsildəsiniz. Alfa nəsli ümumiyyətlə faciədir. Siz Z nəslisiniz. Ümumiyyətlə 1996-cı ildən indiyə kimi doğulanların hamısı “Z” nəslidir. Çünki məhz o dövrdən mobil telefonlar kütləvi şəkildə satışa çıxıb. Bir az əvvəl kəşf olunmuşdu, amma 1996-da yayılıb. Azərbaycana da o vaxt gəldi. Siz — mobil telefon dövrünün adamlarısınız. “Alfa” nəsli isə mobil telefon xəstəliyinin 2013-cü ildən sonra daha çox artdığı dövrdə doğulanlardır. Onlar ümumiyyətlə faciədir. Bu gün bu qədər bol informasiya dövründə sizin kitaba sarılmağınız çətindir, düzdür? O kitab necə olmalıdır ki, siz onu oxuyasınız? Ona görə də bu gün yazıçıların borcudur ki, həm ədəbiyyatın nüfuzunu saxlasınlar, həm də sizə mesaj versinlər. Hansı yazıçı, hansı kitab ki, mesaj vermir bu nəyə lazımdır?  Sadəcə vaxt itkisidir. Detektiv janr da həmçinin. Mən gənclərə tövsiyə edirəm ki, heç vaxt kriminal detektiv oxumayın. İntellektual detektivlər var, məsələn, Dan Brown onları oxumaq olar. Çünki Dan Brown əsərlərinə mədəniyyəti, mifologiyanı da qatır ora. Onun kitabları həm detektiv, həm triller, həm intellektual əsərlərdir. Amma kriminal detektivlər — hamısı eynidir. Otaqda 5 nəfər var, kimə “şübhəli deyil” deyirlərsə, qatil elə odur.  “Bir ovuc torpaq” romanım Azərbaycan Milli Qəhrəmanı Mübariz İbrahimov şəhid olanda onun masasının üstündə olub. Bir roman bir qəhrəman yetişdirə bilər. Bir roman yüzlərlə insanı pis yoldan çəkindirə bilər. “Əzilmiş fotoşəkillər” romanında yüzlərlə insanı intihar etmək fikrindən çəkinib. Ədəbiyyatın gücü çox böyükdür. Kim nə deyir desin. Fərqi yoxdur.

Haqlısınız, məsələn “Yol ayrıcında azıq qalanlar”da hamı düşünürdü ki, Cəfər obrazı həyat yoldaşını qətlə yetirəcək. Amma etmədi. Bu əsl trillerdir.

- İlk doğulan — arzulardır. Ümumiyyətlə, bizdə arzulara qarşı qəribə bir mənfi reaksiya var. Yaşlı adam nəsə arzulayanda onu lağa qoyurlar: “Sənə ölmək vaxtıdır, nə arzulayırsan?” Halbuki arzu bütün böyük ideyaların başlanğıcıdır. Bugün arzu edirsən, sabah o hədəfə çevrilir, məqsədə çevrilir. Arzu uşaqlıqdan başlayır, böyüyür, böyüdükcə ümidə çevrilir. Ümid isə sonda ölür. İnsan öləndən sonra da ümid ruhla bir yerdə yaşayır.

- Əsərlərinizdən birinə film çəkilsə, hansı səhnənin dəyişdirilməsinə icazə verməzsiniz?

- Ümumiyyətlə, mən istərdim ki, heç nə dəyişməsin. Çünki filmlər əsərin çox yerini dəyişir. “Sənə inanıram” serialı 24 seriya çəkiləndən sonra primetime-da çox baxıldığı üçün davamını çəkməyi təklif etdilər. Dedim: “Onda özünüz yazın.” Çünki artıq əsərə uyğun olmurdu. Məndən olsa heçnəyi imkan vermərəm dəyişsinlər. “Qırmızı ləçəklər” filmi çəkilsə, nəyə dəyişiklik etmək olar ki? Hər şey öz mahiyyətindədir. Mən əvvəllər elə bilirdim ki, böyük senaristəm.  3 il qabaq “Atabəylər” serialını çəkmək istəyirdik. Əvvəlki Mədəniyyət Nazirliyi dövründə təsdiq də almışdı. BP sponsorluq edirdi. Biz Türkiyənin ən böyük kino şirkətlərinə, prodakşnlarına getdik — təcrübə toplamaq üçün. Orada gördüm ki, biz 0-ıq. Kino sənətində onlar bizdən çox güclüdür. Mən orada öyrəndim ki, ssenari tam başqa bir şeydir. Heç bir bədii əsər tam şəkildə ssenariyə oturmur. Çünki ssenari başqa qaydalarla yazılır. Hər şey büdcədən tutmuş məkana qədər hesablanır. Büdcə böyükdürsə, daha geniş səhnələr yaza bilirsən, büdcə azdırsa, məkan az olur, səhnələr dəyişir. İstənilən yazıçı istəyər ki, əsəri dəyişilməsin. Ona görə böyük rejissorlar — məsələn, Nuri Bilge Ceylan, Panahi — öz əsərlərini özləri yazır. Hətta Spielberg də artıq buna başlayıb. Rejissor nə görürsə, onu özü yaza bilir. Onların hamısı ən böyük rejissorlardır. Məhz buna görə ki, yazıçılar cığallıq eləyir ki, “mən onu dəyişmirəm”. Mən, məsələn, cığallıq edirəm — heç kimlə yola getmirəm. Ona görə artıq rejissorlar özləri yazırlar ssenarini.

- Siz müsahibələrinizdən birində demisiniz ki, “yazını formalaşdıran oxucu dəyişdidikcə müəllifin üslubu da dəyişməlidir”. Bu dəyişiklik sizin yaradıcılıq üslubunuza necə təsir edir? Üslubunuzu oxucu formalaşdırır, yoxsa siz oxucunu?

- Belə deyim, təxminən oxşar fikir səsləndirmişəm, ancaq tam dəqiq deyil. Deməli, ən böyük işim — birinci kitabım — 2008-ci ildə çıxıb. 2008-də çıxdı, ancaq ona kimi mən xeyli yol keçmişdim. 90-larda, hələ Bakı Dövlət Universitetində oxuyanda, İsmayıl Şıxlı mənə “uğurlu yol” yazmışdı ki, ədəbiyyata varis gəlir. Ancaq hekayələrimi “Ulduz” jurnalında dərc eləsələr də, ədəbiyyata gəlmədim. Fikirləşdim ki, müharibə gedir, cəmiyyət siyasiləşib, kitab mağazaları yoxdur, hamısı baqqal dükanına çevrilib. Həm də düşünürdüm ki, ədəbiyyata gəlirəmsə, məqsədim böyükdür — nömrə 1 olmaq. Gördüm ki, gəlsəm uduzacam. Mənim belə bir prinsipim var: “Özünün ən güclü, zərbələrini yaşadığın zamanın ən zəif vaxtına saxla. aldığın vaxtı, ən çətin dönəmi gələcəyin üçün saxla”. Amma gördüm ki, bu zaman anti-ədəbiyyat zamanıdır. Bu dövrdə heç bir uğur qazana bilməyəcəm. Ona görə gəldim, başqa sahələrdə işlədim. Lakin 2008-ci ildə gördüm ki, artıq start vermək olar. Üstəlik, xeyli yazıb-yığmışdım. 2008-ci ildə mən dövlət televiziyasında “Dövri nəşrlər və sosioloji araşdırmalar” departamentinin rəhbəri idim. Rəy sorğuları keçirdik və artıq gördük ki, o vaxt belə bir fikir var idi: “İndi heç kimin kitabı oxunmur”. Amma rəy sorğuları göstərdi ki, Azərbaycanda orta statistik oxucu tələbədir. Daha çox da xanım, tələbə qız. 10 tələbədən 6-sı qız, 4-ü oğlan — yəni təxminən iki dəfə qızlar çox oxuyurdu. Mən də dedim: vəssalam, zaman yetişib. Tələbənin oxumağa tələbatı var. O vaxt ən böyük tiraj 500 idi. 2008-ci ildə 10 min tiraj çıxarmaq çox ambisiyalı addım idi. Hətta 10 min tiraj üçün 24 min manat pul lazım idi. Bankdan pulu götürəndə dedilər ki, “Özü yazır, avantüristdir, kimdir ki?” Dedim, yox, mən bu pulu geri qaytaracam. Elə də oldu. Yazıçı oxucunun zövqü və maraq dairəsi ilə mütləq hesablaşmalıdır. Bizdə kitabı satılmayan müəlliflərin belə bir sözü var: “Yaxşı kitabın oxucusu olmaz.” Bu, boş söhbətdir. Yaxşı kitab nədir? Məsələn, Markesin kitabları 10 milyon tirajla çıxır — pis kitabdır? Dünyanın ən yaxşı kitabıdır və hamı oxuyur. Deməli, yaxşı kitabın həm mesajı, həm oxucusu, həm də böyük tirajı olmalıdır. Arxivimdə xeyli yazı var idi. Fikirləşdim ki, əgər orta statistik oxucu tələbə qızdırsa, onda ilk olaraq sevgi romanı ilə başlamaq lazımdır. Oxucunun ardınca getmək budur. Əvvəl yazıçı oxucunun ardınca getməlidir. Oxucunu cəlb edəndən sonra isə öz ardınca aparmalıdır. İndi baxın: əvvəl sevgi romanı, sonra ciddi siyasi roman, sonra tarixi roman. Oxucu həmin xətt üzrə davam edir. Oxucular da bu prosesdə püxtələşir. “Sonuncu ölən ümidlərdir” kitabı sevgi romanı kimi görünür, ancaq çox ciddi mesajı var və illər keçsə belə aktual qalacaq, çünki mesajı yaşayır. “Məqsəd vasitələri doğrultmur.” Deməli, mənim ilk böyük görüşüm Lənkəranda olub — Lənkəran Dövlət Dram Teatrında. Lənkəran, Astara, Lerik, Masallı, Yardımlı — bütün rayonlardan gəlmişdilər. 2008-ci ildə birinci kitabla çox məşhurlaşdım. O vaxt birdən-birə kitab bumu yarandı: metroda, avtobusda, hamının əlində kitab. O vaxt “Facebook” yox idi. Ona görə elektron ünvanlar və mobil nömrələr yazdırırdıq. 10 min tirajı özümüz realizə edirdik, çünki kitab mağazası yox idi. 3 minini hədiyyə göndərirdik — universitetlərə, kolleclərə, hərbi hissələrə. Bu, hamısı marketinqdir. Ədəbiyyat həm də marketinqdir, menecmentdir. Birinci, “bazar”ı bilməlisən. Oxucunu tanımalısan. Əgər kitab mağazası yoxdursa, tirajı özün realizə etməlisən. 3 min kitabı payladıq və üç-dörd gündən sonra mesajlar gəlməyə başladı. Universitetdə qızlar bir-birindən kitabı alıb ötürürdü. Hərbi hissədə komandir görürdü ki, gecə bir əsgər ocağın yanında kitab oxuyur, hamı yatmaq əvəzinə ona qulaq asır — kitabı əlindən alıb sobaya atırdı. O vaxt anladıq ki, alınır. Sonra Metropolitenlə müqavilə bağladıq ki, hər şey satılırsa, bizim kitabı da satsınlar. Qəzet köşklərinə, mətbuat yayımına verdik. 6 ayın içində 7000 tiraj satıldı. Bu, artıq tarixi hadisə idi. 2009-cu ilin fevralında Lənkəran Dram Teatrında mənimlə görüş oldu. Zal ağzına kimi dolu idi. Lerikdən, Lənkərandan, digər bölgələrdən gəlmişdilər. Bir müəllim mənə dedi: “Sən niyə Qarabağdan yox sevgidən yazırsan?” Mən də soruşdum ki, siz Qarabağ haqqında hansı romanı oxumusunuz?  Ən azından Aqil Abbasın “Dolu” romanını oxumalıydınız. O, heç birini oxumamışdı, amma məni oxuyub Lerikdən bura gəlmişdi.  Sonra isə  növbəti kitabımda artıq  Qarabağ mövzusu olacaq. Və onda da oxuyacaqlar.  Və növbəti  kitabım “Bir ovuc torpaq” oldu. “Bir ovuc torpaq”  kitabına serial çəkmişdilər. Çox gözəl çəkmişdilər, orijinala tam yaxın idi. O vaxt Qarabağın demək olar ki, heç kim adını çəkmirdi. 2009-cu ildə yazmışdım bu kitabı, o illərdən danışıram. Tamamilə unudulmuşdu Qarabağ, hamı öz kefində idi. Düzdür, təbii ki, dövlət rəhbərinin planında var idi və yavaş-yavaş prosesi aparıb Qarabağımızı azad elədi. Amma camaat fikirləşirdi ki, əşi nə Qarabağ? Qarabağ getdi daha, hətta ətraf rayonların da fatihəsi verilmişdi sanki. Hətta ondan ötəri məni çağırdılar, dedilər ki: “Xeyr ola, bu nə şeydir ki, sən özbaşınalığa çağırış edirsən?  Sənin qəhrəmanın özbaşınalığa çağırış edir. Küçədə pompersin, nə bilim, yağın reklamın söküb ora vurur ki, “Qarabağ unutmayın”. Mən dedim, bu o deməkdir. Yəni, Qarabağı düşünənlər var və Qarabağ qayıdacaq. İndi unuduruqsa da, haçansa qayıdacaq. İkinci romanda artıq Qarabağdan yazdım. Deməli, yazıcı oxucunun ardınca gedir, sonra oxucu da onun ardınca gedir.

- Artıq süni intellekt jurnalistikaya çox ciddi təsir edib. Bəs süni intellektin ədəbiyyata təsiri barədə nə düşünürsünüz?

 Yoxdur, heç bir təsiri yoxdur, sıfır. Deməli, 100 dənə variant gətirirəm. Mən özüm bu gün media rəhbəriyəm. Bütün əməkdaşlarım süni intellektlə yazır, mə mən də baxıram, yola verəm. Amma birinci süni intellektin işləmək üsulunu bilmək lazımdır. Onun texnikası belədir: internet məkanında olan bütün informasiyaları, yəni elektron rəqəmsallaşmış hər şeyi böyük sürətlə, məsələn, işıq sürəti ilə analiz edir. Tutalım ora yazdın ki, “sirab suyunun faydaları”. Verirsən o yazdığını deyirsən “tez bunu mənim üçün hazırla”, o da soruşur: “Hans cür elə, belə? Bir də gördün hamısını yığdı, verdi sənə. Amma bədii ədəbiyyat tamam başqa şeydir. Bədii ədəbiyyat informasiyalardan ibarət deyil. İnsan təfəkkürü ilə formalaşmalıdır. Süni intellekt ilə hekayə yazılır amma baxan kimi bilinir. Məqalə yazmaq olar amma hekayə isə başqa şeydir. Birincisi, çox bəsit mövzular götürür, çünki onun düşünmək qabiliyyəti yoxdur. Bədii ədəbiyyat ruhdur. Robotun ruhu yoxdur, duyğusu yoxdur. Ona görə bir neçə sahə – rəssamlıq, musiqi, jurnalistika, kino – tam olaraq sıradan çıxarıla bilər. Amma bədii ədəbiyyatı çıxarda bilməyəcək. Ona görə bizim sahəmiz çox güclüdür.

- Varis müəllim siz həm də jurnalistsiniz. Bildiyiniz kimi qəzetlər artıq həftəlik formata keçirlər. Sizcə bu, Azərbaycanda çap mediyasının məhv olmasının əlamətidir, yoxsa sadəcə yeni mərhələyə keçidi?

- Baxın, 91-ci ildən tələbəçiliyimi bitirməmişdən qəzətə addım atmışam, qəzətlə məşğul olmuşam. Azərbaycanda 90-ların sonlarında belə bir qəzət vardı, “168 Saat”. Deməli, o vaxt peroserial janrında orada yazılar verirdim. Hər həftə insanlar cümə günü tezdən uzun bir növbəyə dururdular köşkün qarşısında. Biz 100 min nüsxəyə çıxırdıq, təsəvvvür edə bilirsiniz ki, 100 min nüsxə nə deməkdir? İndi anlamalıdırlar ki, bütün dünyada mətbuat itirdi. Çap qəzətləri nəyə görə itirdi? Axşamdan qəzeti hazırlayırsan, gecə çapa gəlir, səhər gəlirsən, sonra da informasiya verirsən. İndi alternativ informasiya bol olan dövrdə internet, saytlar var. O kağızlardan informasiyanı bir gün sonra kim oxuyacaq? Yəni, dünyada çox böyük qəzətlərdə, məsələn, New York Times, Washington Post, türklərin Milliyyət, Hürriyyət, Haber Qlobal tirajlarının  50%-i itirsələrdə, 50%-ini qorumağı bacardılar. İnformasiyanı atdılar, analitik formata keçdilər. Bizdə yenə də qəzətlər köhnə hamam, köhnə tas, eyni stildə çıxır. Yəni bu gün qəzeti saxlamaq üçün kağız qəzetindən, informasiya deyilən şeyi yığışdırmaq lazımdır. Analitik, bədi qəzətlər etmək lazımdır. Qəzetlər itmir, “Ədəbiyyat” qəzəti yenə oxunur. Çünki ədəbiyyat qəzətinin verdiyi materialı başqa heç yerdən tapa bilmirsən, düzdür mü? Jurnallar da aktuallığını qoruyur, gündəlik informasiya qəzətlərinin isə gələcəyi yoxdur. Ona görə bizim əziz media kapitanlarına müraciət edirəm: kağız qəzetini qorumaq üçün qəzetlərin formasını və məzmununu dəyişmək lazımdır.