Cəlil Məmmədquluzadə və Azərbaycançılıq İdeologiyası

Azərbaycançılıq ideologiyası kontekstində Azərbaycan ədəbiyyatının klassikləri arasında Cəlil Məmmədquluzadə (1866–1932) xüsusi yer tutur. Bu ideologiya milli kimlik, mədəni özünüdərketmə və sosial islahatlar əsasında formalaşmış bir fikri cərəyan olaraq, Məmmədquluzadənin yaradıcılığında sistematik şəkildə əks olunmuşdur. O, ədəbi fəaliyyətinin ilkin mərhələlərindən etibarən – Naxçıvan və İrəvan kimi regionlarda müəllimlik etdiyi dövrdə, həmçinin Bakıda jurnalistika sahəsində – bu ideologiyanın konseptual eskizini yaratmışdır. Məmmədquluzadənin əsərləri dövrün sosial-siyasi reallıqlarına uyğunlaşdırılmış innovativ xarakter daşıyırdı və bu, onun “kiçik hekayələrin böyük ustası” kimi tanınmasına səbəb olmuşdur. Əsərlərinin mikroskopik detalları belə Azərbaycançılıq ideologiyasının komponentlərini təşkil edir. Qeyd etmək vacibdir ki, Məmmədquluzadənin tənqidi yanaşması bəzən səthi təfsirlərə məruz qalır və bu, onun obyektiv tədqiqat subyekti kimi qiymətləndirilməsinə mane olur. Lakin əsərlərinin dərin struktur təhlili vasitəsilə müəllifin ötürmək istədiyi əsas ideyalar – milli birliyin zərurəti, cəhalətin aradan qaldırılması və xarici təsirlərə qarşı müqavimət – aydın şəkildə ortaya çıxır. Bu təhlildə Məmmədquluzadənin seçilmiş əsərləri üzərində fokuslanaraq, Azərbaycançılıq ideologiyasının təməl prinsiplərini araşdıracağıq.

 “Qurbanəli bəy” Əsərinin Təhlili

 “Qurbanəli bəy” hekayəsi çar Rusiyası dövründə Azərbaycan cəmiyyətinin nisbətən maarifpərvər və ayıq fikirli təbəqələrinin kollektiv portreti kimi təqdim olunur. Qurbanəli bəyin xarici xüsusiyyətləri – xüsusilə rus naçalnikinə qarşı yaltaqlıq edən davranışları – onu opportunist kimi göstərə bilər. Lakin əsərin dərin qatlarında bu obrazın mürəkkəb psixoloji strukturu aşkarlanır: Kəblə Qasıma qarşı göstərdiyi qayğıkeşlik, Qarabağ atlarına olan dərin sevgisi və milli qürur hissi, qonaqpərvərlik ənənələri, naçalnik və onun həyat yoldaşına qarşı ironik və yarıməzəli münasibət – bütün bunlar Qurbanəli bəyin daxili dünyasında milli və vətən sevgisinin mövcudluğunu təsdiqləyir. Məmmədquluzadə bu obraz vasitəsilə Azərbaycan elitasının kolonial hakimiyyət qarşısındakı ikili mövqeyini təhlil edir: bir tərəfdən, çar rejiminin təzyiqləri altında uyğunlaşma zərurəti, digər tərəfdən isə milli mentalitetin qalıqları. Hekayədə Qurbanəli bəyin rus naçalnikinin kef məclisində qonaq olması simvolik əhəmiyyət daşıyır – bu, milli kimliyin xarici mədəniyyətə assimilyasiya prosesini təsvir edir. Qurbanəli bəyin bu məclisdə “yad” qalması və uyğunlaşa bilməməsi, milli adət-ənənələrin və mentalitetin davamlılığını vurğulayır. Beləliklə, əsər Azərbaycançılıq ideologiyasının əsas prinsipini – milli özünüdərketmənin kolonial təsirlərə qarşı mübarizəsini – əks etdirir və cəmiyyətin daxili konfliktlərini sosial-psixoloji təhlil vasitəsilə açır.

  “Poçt qutusu” Hekayəsinin Təhlili

 Məmmədquluzadənin kiçik hekayə janrındakı ustalığını nümayiş etdirən “Poçt qutusu” əsərində Novruzəli obrazı çar Rusiyası dövründə cəmiyyətin savadsız və cahil təbəqələrinin arxetipik təmsilçisi kimi qurulmuşdur. Novruzəlinin naçalnik divanxanasını tanıması, lakin poçtxananı və poçt sisteminin funksiyasını bilməməsi, dövrün sosial asimmetriyasını vurğulayır: kolonial hakimiyyət orqanları (naçalnik divanxanası) cəmiyyətin aşağı təbəqələri tərəfindən tanınır və qorxu hissi yaradır, halbuki müasir kommunikasiya vasitələri (poçt) tamamilə yad qalır. Novruzəlinin məktubu qutuya salmaqdan qaçması, bu cəhalətin aşkar olmaması üçün atdığı addımlar, ironik bir şəkildə cəmiyyətin maarifçilik səviyyəsinin aşağılığını ifşa edir. Bu hekayə vasitəsilə Məmmədquluzadə Azərbaycançılıq ideologiyasının təhsil və maarifçilik komponentini ön plana çıxarır: cəhalət simvolu olan Novruzəli, çar rejiminin sosial ədalətsizliyinin nəticəsidir və milli inkişafın qarşısındakı əngəlləri təsvir edir. Təhlilin genişləndirilməsi kontekstində qeyd edək ki, əsər satıirik elementlərdən istifadə edərək, kolonializm altında milli kimliyin deformasiyasını tənqid edir – burada poçt qutusu müasirlik və qloballaşmanın simvolu kimi, lakin milli cəmiyyətin bu proseslərdən kənarda qalmasını göstərir. Nəticədə, hekayə Azərbaycançılıq ideyasının təhsil vasitəsilə milli şüurun formalaşdırılması prinsipini gücləndirir.

 “Anamın kitabı” Povestinin Təhlili

 “Anamın kitabı” povesti Məmmədquluzadənin yaradıcılığının zirvə nümunələrindən biri olaraq, dövrün ictimai-siyasi problemlərini mikro səviyyədə – bir ailə çərçivəsində – makro sosial kontekstə köçürür. Əsərdə ailə daxilində yaranan fikir ayrılıqları, parçalanmalar və ananın faciəvi ölümü, Azərbaycan millətinin ümumi travmasını simvolizə edir. Fərqli ideologiyalara xidmət edən “xırda beyinlər”in rus polis məmurunun istehza obyektinə çevrilməsi, kolonial hakimiyyətin milli bölünmələrdən istifadə etməsini tənqid edir. Ailənin kiçik qızı Gülbaharın hayqırışı – birliyə çağırışı – dövr ziyalılarının xalqa müraciətini təmsil edir, lakin bu çağırışın cavabsız qalması və ananın vəfatı, milli kimlik böhranının dərinliyini vurğulayır. Təhlilin genişləndirilməsi baxımından, povest psixo-sosial analiz vasitəsilə Azərbaycançılıq ideologiyasının birliyin vacibliyini ön plana çıxarır: ailə strukturu millətin metaforası kimi istifadə olunur, burada ideoloji çatlar kolonial təzyiqlərin nəticəsidir. Məmmədquluzadə burada simvolizm və dialoq texnikalarından istifadə edərək, milli faciənin fərdi təsirini göstərir – ananın kitabı (Quran) milli-mədəni irsin simvolu olaraq, ailənin parçalanması ilə paralel olaraq millətin bölünməsini təsvir edir. Beləliklə, əsər Azərbaycançılıq ideyasının sosial birliyin bərpası prinsipini gücləndirir və dövrün siyasi qarışıqlığını ədəbi təhlil vasitəsilə açır.

 “Molla Nəsrəddin” Jurnalı və Azərbaycançılıq

 Məmmədquluzadə Azərbaycan ədəbiyyatı və mətbuatında bir sıra innovasiyaların pioneri kimi tanınır: ilk tragikomediya, mənzum dramaturgiya və satirik jurnal janrları onun vasitəsilə milli ədəbi mühitə daxil olmuşdur. Yaradıcılığının bütün istiqamətlərində Azərbaycançılıq ideologiyası özünü göstərsə də, bu ideyanın kulminasiya nöqtəsi “Molla Nəsrəddin” jurnalıdır (1906–1931). Jurnalın yaradılması illərin təcrübəsinin nəticəsi olaraq, çar rejiminin hüquq pozuntularını, sosial ədalətsizliyi və milli zülmü hədəf alır. Məmmədquluzadə bu platforma vasitəsilə ziyalıları – M.Ə. Sabir, Ə. Ağaoğlu, Ü. Hacıbəyli kimi şəxsiyyətləri – birləşdirmiş və jurnalın fəaliyyəti milli maarifçilik hərəkatına çevrilmişdir. Jurnalın əsas mahiyyəti Azərbaycançılıq ideologiyasının praktiki tətbiqi idi: dövlət müstəqilliyinin tələbi, vətəndaş hüquqlarının müdafiəsi, ana dilinin inkişafı və qadın hüquqlarının təşviqi kimi məsələlər burada tribuna rolunu oynamışdır. 25 illik fəaliyyət dövründə jurnal ədəbi məktəb və ideoloji irs yaratmışdır. Məmmədquluzadənin yaradıcılığının əsas məğzi cəmiyyətin bütün təbəqələrini – Qurbanəli bəy, Usta Zeynal, Novruzəli kimi obrazları – milli birliyin komponentləri kimi qəbul etməkdir. Müəllif günahı fərdlərdə deyil, dövrün siyasi-sosial şəraitində görür və satıirik vasitələrlə cəmiyyətin özünü xarici baxış bucağından yenidən dəyərləndirməyə çağırır. Beləliklə, “Molla Nəsrəddin” Azərbaycançılıq ideologiyasının mətbuat vasitəsilə kütləviləşdirilməsini təmin etmiş və milli özünüdərketmə prosesinə töhfə vermişdir.

 Nəticə olaraq, Məmmədquluzadənin əsərləri Azərbaycançılıq ideologiyasının təməl daşlarını qoymuşdur: milli birliyin bərpası, maarifçilik, kolonial təsirlərə qarşı müqavimət və sosial islahatlar. Bu təhlil vasitəsilə onun yaradıcılığının dövrün sosial-siyasi kontekstindəki əhəmiyyəti daha aydın şəkildə ortaya çıxır və müasir Azərbaycan ədəbiyyat tədqiqatları üçün əsas mənbə təşkil edir.