Xankəndidən mesaj: Rusiya geri çəkilir, Türk dünyası irəliləyir - TƏHLİL

2025-ci ilin 4 iyul tarixində Xankəndidə keçirilmiş İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatının (ECO) 17-ci Zirvə Görüşü regionun gələcəyinə dair strateji siqnallar verdi. Görünüşdə bu bir iqtisadi platformadır. Lakin çıxışlarda səslənən mesajlar, xüsusən də Prezident İlham Əliyev və Prezident Şavkat Mirziyoyevin çıxışları, əslində geopolitik dəyişikliklərin iqtisadi görüntüsü altındakı yönünü açıq şəkildə göstərdi. Bu sadəcə regional iqtisadi forum deyildi – Cənubi Qafqazda yeni güc balansının beynəlxalq legitimləşdirilməsi idi.

2024–2025-ci illər dünya düzənində böyük qırılmaların yaşandığı, xüsusilə də Cənubi Qafqazın yenidən şəkilləndiyi bir dövrdür. Son aylar baş verən hadisələr – Rusiya-Azərbaycan münasibətlərindəki gərginləşmə, İranın İsrail və ABŞ-ın koordinasiyalı hücumları nəticəsində aldığı strateji zərbələr, Ermənistanın daxilində Kremlə bağlı qüvvələrlə Paşinyan hakimiyyəti arasında açıq qarşıdurmanın dərinləşməsi və nəhayət, Azərbaycanın Xankəndidə İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatının Zirvə toplantısına ev sahibliyi etməsi – bütövlükdə Cənubi Qafqazın siyasi arxitekturasının yenidən dizayn edildiyinə dair güclü siqnallardır.

Əvvəllər beynəlxalq tədbirlərin Bakıda keçirilməsi adi hal idi. Lakin artıq ikinci ildir ki, mühüm tədbirlər – Türk Dövlətləri Təşkilatının qeyri-rəsmi Zirvəsi, Pakistan-Türkiyə-Azərbaycan üçtərəfli sammiti, bu dəfə isə ECO Zirvə toplantısı – Qarabağın müxtəlif şəhərlərində keçirilir. Bu, sadəcə diplomatik prestij deyil. Bu, Azərbaycanda mərkəzləşən yeni geosiyasi regional arxitekturanın praktik güc nümayişidir.

İlham Əliyev çıxışında "ECO Həftəsi", "Şuşada biznes forum", "Ağdamda gənclər forumu", "Laçında qadınlar forumu" kimi paralel tədbirləri qeyd etməklə, Azərbaycanın Qarabağda təkcə suverenlik yox, sistemli mərkəzləşmiş inteqrasiya modelini qurduğunu vurğuladı. Bu artıq post-müharibə bərpa prosesi deyil, regional liderlik konsepsiyasıdır.

Bu kontekstdə Prezident İlham Əliyevin çıxışı təkcə diplomatik bir nitq yox, həm də regionun gələcək geosiyasi xəritəsinin, yeni güc balansının və Azərbaycanın strateji mövqeyinin konsepsiyası kimi oxunmalıdır.

Azərbaycan Prezidentinin “qədim Azərbaycan torpağı olan Xankəndiyə xoş gəlmisiniz” ifadəsi təkcə tarixə göndəriş deyil, həm də beynəlxalq hüquq və faktiki status üzərindən bölgənin tam olaraq Azərbaycanın nəzarətində olduğunu, heç bir "status" və "mübahisə" məsələsinin qalmadığını açıq şəkildə nümayiş etdirir. Zirvə toplantısının Şuşadan sonra Xankəndidə keçirilməsi beynəlxalq diplomatik toplantıların artıq Qarabağın müxtəlif şəhərlərinə yayılaraq buranın "post-münaqişə zonası" deyil, aktiv siyasi və iqtisadi inteqrasiyanın mərkəzinə çevrildiyini göstərir.

Şavkat Mirziyoyevin çıxışı isə, özündə həm açıq dəstək, həm də regional güclərin koordinasiyası mesajlarını daşıyır. Onun “əsl qardaşlar kimi bu bölgənin sülh və inkişaf məkanına çevrilməsinə şadıq” ifadəsi təkcə Azərbaycana diplomatik ehtiram deyil. Bu, Qarabağın gələcəyi ilə bağlı Özbəkistanın da siyasi mövqeyini açıq şəkildə bəyan etməsidir.

Mirziyoyev həmçinin İrana qarşı hərbi əməliyyatlara toxunaraq, İsrail-ABŞ-İran qarşıdurmasının region üçün yaratdığı təhlükəyə diqqət çəkdi. Lakin bu çıxışda İranı müdafiə etməkdən çox, sabitliyə çağırış var idi. Bu isə onu göstərir ki, Mərkəzi Asiya ölkələri və Azərbaycan artıq müharibə yox, iqtisadi və nəqliyyat inteqrasiyası əsasında yeni bir oyun qurmaq istəyirlər – və bu oyunun içində Rusiya yoxdur.

Hazırkı durumda Rusiya faktiki olaraq Cənubi Qafqazda müttəfiqsiz qalıb. Ermənistanla münasibətlər formal olaraq qalır, lakin Paşinyan açıq şəkildə Qərbə inteqrasiya xəttini seçib. Azərbaycan isə artıq Rusiya hərbi strukturunu (sülhməramlılar) bölgədən çıxarıb, Rusiyanın informasiya təzyiqlərinə qarşı diplomatik müqavimət göstərir. Bölgədəki bütün əsas güclər – Azərbaycan, Türkiyə, Özbəkistan, Qazaxıstan – eyni tempdə irəliləyir. Bu fonda Rusiya ya adaptasiya olacaq, ya da tam kənarlaşdırılacaq.

Rusiya-Azərbaycan münasibətləri son dövrlərdə gözəçarpacaq dərəcədə gərginləşmişdir. Qarabağdakı Rusiya sülhməramlılarının 2023-cü ilin sonlarından sonra bölgədən çıxarılması, Rusiyaya bağlı media orqanlarının Azərbaycana qarşı ritorikası və nəhayət, Kremlin Ermənistanla hərbi əməkdaşlığını yenidən canlandırması bu gərginliyin açıq təzahürləridir. Sual yaranır: Rusiya-Azərbaycan arasında müharibə ola bilərmi?

Nəzəri baxımdan bu, mümkün olsa da, ehtimalı az olan ssenaridir. Bunun bir neçə səbəbi var:

1. Azərbaycanın iqtisadi və diplomatik tərəfdaşlıqları çoxşaxəlidir – Avropa ilə enerji əməkdaşlığı, Türkiyə ilə strateji ittifaq, Çinlə "Bir Kəmər, Bir Yol" kontekstində əməkdaşlıq və İslam dünyasındakı nüfuz balansı bu ssenarini neytrallaşdırır.

2. Rusiya hal-hazırda Ukrayna bataqlığındadır – Yeni bir cəbhə açmaq Kremlin hərbi-siyasi resurslarını daha da sarsıda bilər.

3. Azərbaycanın müdafiə qabiliyyəti və asimmetrik cavab imkanları – 44 günlük müharibədən sonra Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin texniki və taktik gücü Moskva üçün yaxşı məlumdur.

Amma Rusiya təxribatçı üsullara əl ata bilər – media kampaniyaları, Ermənistan üzərindən dolayı təzyiq, sərhəddə lokal insidentlər, Azərbaycanın daxili sabitliyinə qarşı informasiya hücumları bu arsenalın bir hissəsidir.

Ermənistanda hazırda Paşinyan hakimiyyəti ilə Rusiyameylli müxalifət – xüsusilə də "Qarabağ klanı" və Rusiya kilsəsinin təsiri altındakı çevrələr arasında kəskin qarşıdurma mövcuddur. Paşinyan daha çox Qərbə inteqrasiya, sülh sazişi və Cənubi Qafqazda yeni siyasi arxitektura istəyir. Rusiya isə, Ermənistanı KTMT və Avrasiya İqtisadi İttifaqı çərçivəsində öz orbitində saxlamaq üçün təzyiqləri artırır. Bu daxili qarşıdurma nəticəsində Ermənistan dövlətçiliyi özü bir parçalanma təhlükəsi ilə üz-üzə qala bilər.

Prezident İlham Əliyevin çıxışında səslənməyən, lakin sətiraltı çox güclü mesajlar var. Xankəndidə Zirvə görüşü, Laçın, Şuşa və Ağdamda beynəlxalq forumların təşkili, "ECO Tədqiqat və Enerji Mərkəzi" kimi strukturların açılması Azərbaycanın Cənubi Qafqazda yalnız ərazi yox, struktur dominantlığını qurduğunu göstərir. Bu, gələcəkdə Zəngəzur dəhlizinin açılması ehtimalını da artırır.

Azərbaycan bu dəhlizin Türkiyə nəzarəti altında açılmasında israrlıdır və bu da Rusiyanın, eyni zamanda İranın qıcıq nöqtəsidir. Lakin bölgədəki balanslar göstərir ki, bu layihənin qarşısını almaq getdikcə çətinləşir.

Zəngəzur dəhlizi barədə bu Zirvə görüşündə birbaşa ifadələr səslənməsə də, logistika və nəqliyyat dəhlizlərinin əhəmiyyəti hər iki liderin çıxışında mərkəzi yer tutdu. Şavkat Mirziyoyevin “təchizat zəncirlərinin pozulması və alternativ dəhlizlərin aktuallığı”, “Çin-Qırğızıstan-Özbəkistan dəmir yolunun Transəfqan xətti ilə birləşdirilməsi” barədə fikirləri göstərir ki, Orta Asiya artıq Qafqaza çıxış axtarır – və bu yol Zəngəzurdan keçir. Azərbaycan üçün bu təkcə nəqliyyat layihəsi deyil, strateji-geopolitik hədəfdir. Türkiyə ilə Naxçıvan vasitəsilə birləşmək və eyni zamanda Türk Dövlətləri Təşkilatının fiziki bağlantısını təmin etmək. Bu dəhlizin Türkiyənin nəzarəti altında və Azərbaycan vasitəsilə açılması artıq bölgədə qəbul edilmiş "fakt"dır, sadəcə praktiki icra mərhələsi gözləyir.

İran öz daxilində parçalanma, xaricdə isə ciddi geosiyasi zərbələrlə üzləşir. Rusiya Ukrayna bataqlığında zəifləyib, Cənubi Qafqazda təsir imkanlarını itirir. Azərbaycan qalib, Türkiyə ilə inteqrasiya olunmuş, Qərb və Şərq arasında körpü rolunu oynayan güc kimi möhkəmlənir. Ermənistan isə ya öz iradəsi ilə sülhə gedəcək, ya da geosiyasi oyunların piyonuna çevriləcək.

Beləliklə, bəli – Rusiya Cənubi Qafqazdan çıxarılır, bu artıq başlayıb.

Azərbaycan və Rusiya arasında açıq müharibə real deyil, amma strateji toqquşmalar qaçılmazdır.

Zəngəzur dəhlizi açıla bilər və açılacaq – bu, artıq təkcə Azərbaycan layihəsi deyil, regional geosiyasətin tələbidir.

Mirziyoyevin çıxışında İrana qarşı əməliyyatların “regionu müharibəyə sürükləmə riski” yaratması vurğulansa da, bu, Tehranın yanında dayanmaq çağırışı deyil, əksinə, sabitlik və qlobal diplomatiyanın dirçəldilməsi mesajıdır. İran son hücumlarda aldığı zərbələrlə faktiki olaraq regional oyunçudan reaktiv müdafiə mövqeyinə keçib.

Nüvə məsələsinin vurğulanması da təsadüfi deyil. Çünki artıq ECO kimi iqtisadi təşkilatların təhlükəsizlik gündəmini də diktə etməyə başladığının sübutudur. Bu, Rusiya və İranın “hərb prioritetli” yanaşmalarından fərqli olaraq, iqtisadi-siyasi balanslı gücün yeni modelidir.

“Qardaşım, Prezident İlham Əliyevin uzaqgörən mövqeyi sayəsində Xankəndi Qafqazda sülh və inkişaf mərkəzinə çevriləcək” – bu cümlə sadəcə diplomatik hörmət ifadəsi deyil. Bu, həm də Türkiyənin Cənubi Qafqazda gələcək siyasi niyyət bəyanatıdır. Türkiyə bir daha göstərir ki, Azərbaycanla münasibətləri artıq yalnız qardaşlıq və hərbi əməkdaşlıq çərçivəsində deyil, geostrateji sintez əsasında formalaşır.

R. T. Ərdoğanın "işğaldan azad edilmiş Xankəndidə Zirvə görüşü keçirilməsi"ni vurğulaması isə, diplomatik tanınmanın dərinləşdirilməsi və Qarabağın beynəlxalq reinteqrasiyasının bir hissəsi kimi qiymətləndirilə bilər.

İlham Əliyev torpaqlar üzərində faktiki suverenliyi, diplomatik yolla da geosiyasi statusa çevirir. R. T. Ərdoğan bu prosesə beynəlxalq legitimlik verir, eyni zamanda Türkiyənin Cənubi Qafqazda iqtisadi-siyasi iştirakını artırır. Şavkat Mirziyoyev və digər türk liderlər isə bu tandemin ətrafında türk mərkəzli yeni iqtisadi və logistik sistemin inşasında iştirak edirlər. İran və Rusiya bu yeni düzəndə reaktiv və kənar aktorlara çevrilirlər.

Ərdoğanın "Xankəndi sülh və inkişaf mərkəzi olacaq" ifadəsi üçqat geosiyasi şərh ehtiva edir:

1. Sülh mesajı – Türkiyə açıq şəkildə göstərir ki, Qafqazda yeni müharibələr yox, inkişaf layihələri olmalıdır. Bu, həm Ermənistana, həm də Rusiyaya açıq mesajdır.

2. İnkişaf mərkəzi – Türkiyə və Azərbaycan Qarabağda təkcə bərpa yox, həm də iqtisadi innovasiya zonası yaratmaq niyyətindədir (ağıllı şəhərlər, nəqliyyat dəhlizləri, enerji mərkəzləri).

3. Qafqazda liderlik mesajı – “Qardaşım İlham Əliyev sayəsində...” – bu, həm də siyasi liderliyin, güvənin və bölgə gələcəyinin Azərbaycan-Türkiyə eksenində müəyyənləşdiyini göstərir.

Rusiya və İran bu prosesi dayandıra bilərmi?

Xeyr. Çünki bu proses yalnız Azərbaycan və Türkiyə ilə məhdudlaşmır. Orta Asiya ölkələrinin də daxil olduğu böyük sinerji, Zəngəzur dəhlizi kimi fiziki bağlantılar, enerji və nəqliyyat şəbəkələrinin vahidləşməsi bu prosesin qarşısıalınmaz geoiqtisadi və geomədəni mərkəzə çevrildiyini göstərir. Əgər Rusiya əvvəlki kimi Cənubi Qafqazda “hakim” idisə, indi artıq qonaqdır. İran isə, daha çox təcrid olunmuş müşahidəçiyə çevrilir.

Xankəndi artıq münaqişə zonası yox, beynəlxalq tədbirlərin keçirildiyi diplomatik mərkəzdir. Türkiyə-Azərbaycan tandemi faktiki olaraq Qafqazın siyasi çəkisini öz ətrafında toplayır. ECO və digər türk qurumları bu yeni düzənin institusional çərçivəsini formalaşdırır. Rusiya və İran tədricən oyun xarici qalır.

Təbrizli türk Məsud Pezeşkianın Xankəndidə görünməsi yalnız İran-Azərbaycan münasibətlərinin istiləşməsi yox, fars şovinizminin bölgədə təsirinin sarsıldığının simvoludur.

İran daxilində türklərin mövqeyinin güclənməsi və Tehran-Ankara-Bakı üçbucağının yenidən qurulması perspektivi ortaya çıxır. Rusiya artıq İranı qorumaq gücündə deyil, İsrail-ABŞ qarşıdurmasında İranın tək qalması bu reallığı dərinləşdirib. Pezeşkianın səfəri həm də Azərbaycanla yaxınlaşmaq, regiondakı oyun planını dəyişmək cəhdidir.

Azərbaycan diplomatiyası bu dəfə tankla deyil, təbdirlə, hərbi texnika ilə yox, lider qəbulu ilə, qaranlıq məkanlarda deyil, Konqres Mərkəzində qələbəsini nümayiş etdirdi. Bu gün Xankəndidə təşkil olunan sammit beynəlxalq sistemdə yeni bir tarixi mərhələnin – Cənubi Qafqazda ədalət, əməkdaşlıq və türk birliyi əsasında formalaşan yeni nizamın başlanğıcıdır. Azərbaycan artıq sadəcə iştirakçı deyil. O, yeni dünyanın qaydalarının həmmüəllifidir.