Hər şərdə bir xeyir var

Dekabrın 25-də AZAL-a məxsus Bakı-Qroznı aviareysini həyata keçirən sərnişin təyyarəsinin qəzası ilə bağlı çoxlu cavabsız suallar var. Azərbaycan Hava Yolları (AZAL) aviaşirkətinə məxsus “Embraer 190” təyyarəsinin qəzaya uğramasından dərhal sonra Prezident İlham Əliyevin tapşırığına uyğun olaraq müvafiq komissiya yaradıldı.  Rəqəmsal inkişaf və nəqliyyat naziri Rəşad Nəbiyev deyib ki, “Mütəxəssislərin gəldiyi ilkin qənaət odur ki, yerdə olan təyyarə qalıqları və şahid ifadələri deməyə əsas verir ki, burada kənar müdaxilə olub".

Ağ Evin Milli Təhlükəsizlik Şurasının Strateji Kommunikasiyalar üzrə koordinatoru Con Kirbi online brifinq zamanı bunu təsdiqləyib. "Biz təyyarənin Rusiyanın hava hücumundan müdafiə sistemi tərəfindən vurulma ehtimalını göstərən bəzi ilkin əlamətlər gördük. Hazırda araşdırma aparılır və bu proses Qazaxıstan və Azərbaycan tərəfindən birgə həyata keçirilir", - deyə Kirbi bildirib.

Artıq, təyyarənin Rusiyanın hava hücumundan müdafiə sistemi tərəfindən vurulduğu heç kimdə şübhə doğurmur. Təyyarənin səhvən, yoxsa, bilərəkdən vurulması ehtimalları açıq qalır. Əksər ekspertlər birinci ehtimalın daha güclü olduğunu, ikincinin çox zəif olduğunu söyləyirlər. Hər iki halda, təyyarə Rusiya hava məkanında və Rusiyanın hava hücumundan müdafiə sistemi tərəfindən vurulubdur. Buna görə də, Rusiya dövlət rəhbərliyi baş verən bu hadisəyə görə məsuliyyət daşıyır. O, rəsmi üzrxahlıq etməli və konpensasiya ödəməlidir. Lakin, indi görünən odur ki, Rusiya bunu etməkdən boyun qaçırır. Niyə?  

Birincisi, bu ilk oxşar hadisə deyil. 2014-cü ildə baş verən Malaysia Airlines MH17 təyyarəsinin vurulması da Rusiya ilə bağlı ciddi beynəlxalq mübahisələrə səbəb olmuşdu. MH17 təyyarəsi, Amsterdamdan Kuala Lumpur istiqamətində uçarkən Donbas bölgəsinin üzərində vurulmuşdu. Təyyarə, Rusiyanın Ukraynaya qarşı separatçı qüvvələrini dəstəkləyən hərbi texnologiyalarının istifadəsi nəticəsində vurulduğu iddiaları ilə əlaqələndirilmişdi.

MH17-nin vurulması ilə bağlı ortaya çıxan faktlar və sübutlar da Rusiyanın üzrxahlıq etməməsi və məsuliyyəti boynuna almaması ilə nəticələndi. Tədqiqatçılar, təyyarənin Rusiyanın Buk zenit-raket kompleksi ilə vurulduğunu müəyyən etdilər. Bu, birbaşa olaraq Rusiya'nın separatçı qüvvələrə hərbi dəstək verməsi ilə əlaqələndirilmişdi. Rusiya, MH17-nin vurulmasına dair hər hansı bir məsuliyyəti qəbul etməyib və təşkil edilən beynəlxalq tədqiqatlara ciddi müqavimət göstərib. Həmçinin, Rusiya təkzib etdi ki, təyyarənin vurulmasında hər hansı bir əlaqələri olub və bunun Ukrayna ordusu tərəfindən törədildiyini iddia etdi.

MH17 və AZAL təyyarəsi kimi hadisələrin bənzər şəkildə baş verməsi mümkündür, çünki hər iki vəziyyətdə də Rusiyanın hərbi və siyasi maraqları və geosiyasi gərginliklər böyük rol oynayır. Lakin, bu cür vəziyyətin necə inkişaf edəcəyi bir neçə faktorla bağlıdır.

MH17 hadisəsi, Rusiya ilə Ukrayna arasındakı silahlı münaqişə və Rusiyanın separatçı qüvvələrə dəstək verməsi ilə birbaşa əlaqəli idi. Rusiy'nın təhlükəsizlik maraqları hər zaman ön planda olur və bu, hərbi təyyarələrin və mülki təyyarələrin təhlükəsizliyinə olan yanaşmasında da əks olunur.

Eyni şəkildə, AZAL təyyarəsinin vurulmasında da, Rusiyanın öz hava hücumundan müdafiə sistemlərindən istifadə etməsi və diplomatik təzyiqlərdən qaçmaq üçün məsuliyyəti qəbul etməməsi mümkündür. Bu, Rusiya'nın maraqlarına uyğun olan bir davranışdır, çünki bu cür bir məsuliyyət qəbul etmək onun hərbi gücünün və beynəlxalq imicinin zədələnməsinə səbəb ola bilər.

İctimaiyyətin rolu böyükdür, çünki belə bir hadisə dünya mediasında geniş yayılır və beynəlxalq təzyiqlərin artmasına səbəb olur. MH17 hadisəsindən sonra dünya ictimaiyyəti çox ciddi bir reaksiyaya vermişdi. Amma Rusiyanın diplomatik və media manipulyasiyaları nəticəsində məsuliyyətin qəbul edilməsi çox çətin olmuşdu. Eyni şəkildə, AZAL təyyarəsinin vurulması da dünya səviyyəsində geniş müzakirə edilərsə, beynəlxalq təşkilatlar və dövlətlər Rusiyanın məsuliyyətini tələb edəcək.

MH17 hadisəsində olduğu kimi, AZAL təyyarəsinin vurulmasında da beynəlxalq mütəxəssislər və şahidlər vacib rol oynayacaq. Təyyarə qalıqları, mülki aviasiyanın təchizatçıları, dispetçerlər və digər əlaqədar tərəflər isti vəziyyəti analiz etmək üçün vacib məlumatlar təqdim edə bilərlər. Bu proses, beynəlxalq təhqiqatçıların və ekspertlərin iştirakını tələb edir. Çünki hücumun hərbi və mülki tərəfləri arasındakı fərqləri ayırmaq üçün, yüksək texniki biliyə sahib olmaq vacibdir. Bu da, Rusiyanın məsuliyyətinin daha açıq şəkildə müəyyənləşdirilməsinə və beynəlxalq hüquq qarşısında cavab verməsinə səbəb ola bilər.

Beynəlxalq mülki aviasiya qanunları və hava hücumundan müdafiə protokolları mülki təyyarələrin təhlükəsizliyini təmin etmək üçün vacibdir. Hər hansı bir mülki təyyarənin hərbi qüvvələrin təsiri altına düşməsi ciddi qayda pozuntusudur və bu, beynəlxalq hüquqla mübahisəyə səbəb olur.

Rusiya, AZAL təyyarəsi ilə bağlı beynəlxalq təhqiqatların nəticələri əsasında çətin vəziyyətlə qarşılaşacaq. Bu təhqiqatlar, Rusiyanın mülki aviasiya təhlükəsizliyini təmin etmə öhdəliyini nə qədər yerinə yetirdiyini açıq şəkildə göstərir və bu, Rusiyanı beynəlxalq hüquq qarşısında cavabdeh edir.

Beynəlxalq təşkilatlar və mülki aviasiya sahəsindəki tənzimləyicilər gələcəkdə bu cür hadisələrin qarşısını almaq üçün, daha sərt və təcili tədbirlər görməlidir. Aviasiya şirkətləri, xüsusilə mülki təyyarələrin, müharibə bölgələrindən və hərbi əməliyyatların baş verdiyi bölgələrdən uzaq tutulmasını təmin etməli və hərbi sistemlərin təsiri altında olmamalıdır.

AZAL təyyarəsinin vurulması ilə bağlı da beynəlxalq hüquq məsələsi aktuallaşır. Beynəlxalq Aviasiya Təşkilatı (ICAO) və digər hüquqi orqanlar Rusiyanın məsuliyyətini müzakirə edə bilər. Bu hadisə beynəlxalq məhkəməyə qədər gedə bilər və Rusiya üçün beynəlxalq sanksiyalar və mülki aviasiya təhlükəsizliyinə dair yeni qaydaların qəbul edilməsi ilə nəticələnə bilər.

Rusiyanın üzrxahlıq etməməsi və məsuliyyət qəbul etməməsi real görünür, çünki bu, onun hüquqi və diplomatik maraqları ilə ciddi ziddiyyət təşkil edir. Suriyada geriyə çəkilmə və Türkiyənin genişlənən geosiyasi vəziyyət nəzərə alındığında, Rusiya etirazlarını davam etdirəcək və məsuliyyətini qəbul etməyəcək. Hər halda, bu məsələ beynəlxalq təzyiqlərin artması ilə əlaqədar zamanla daha da çətinləşəcək. Lakin, mövcud durum, onun Cənubi Qafqazdan da tam çıxmasına gətirib çıxara bilər. Çünki onu buradan çıxara bilən yeganə güc Azərbaycan olacaq! Rusiyanın Cənubi Qafqazda imperiya iddiaları artıq qəbul edilmir. Bir çox Qərb dövlətləri də bu məsələdən Rusiyanın Cənubi Qafqazdan çıxarmaq kimi geosoyasi məqsədlər istiqamətində istifadə edə bilər. Rusiyanın Cənubi Qafqazdan çıxarılması və Türkiyənin burada güclənməsi Azərbaycanın da maraqlarına uyğundur. Necə deyərlər: “Hər şərdə bir xeyir var”.

Rauf Məmmədov

Cross Media Təhlil Mərkəzinin analitiki, fəlsəfə doktoru