Cənubi Qafqazda yeni arxitektura: Trampın ritorikası və Azərbaycanın strateji rolu

Prezident İlham Əliyevin Nyu-York səfərinin mahiyyəti tamam başqa işıqda görünür. Bu səfər sadəcə BMT tribunasına çıxmaq, yaxud biznes forumunda teleqram oxumaq deyildi. Burada söhbət Azərbaycanın artıq özünü başqa səviyyədə təqdim etməsindən gedirdi. Əgər dünənədək Azərbaycan regiondaxili oyunçu kimi tanınırdısa, bu gün ölkə özünü Avropa ilə Asiyanı birləşdirən strateji körpü, yeni enerji və tranzit mərkəzi kimi göstərir.

Orta Dəhlizlə bağlı danışılanlar bir xəritənin üzərindəki xətlər deyil – bunlar ölkənin gələcək iqtisadi və siyasi taleyinin real dayaqlarıdır. Bakı limanı, dəmir yolları, Zəngəzur dəhlizi ilə bağlı planlar artıq kağızda yox, konkret infrastrukturda gerçəkləşir. ABŞ-ın və böyük güclərin bu prosesdə maraqlı olması isə, Azərbaycanın bu yolun sadəcə “keçid məntəqəsi” yox, qlobal ticarət zəncirinin ayrılmaz halqası kimi qəbul edildiyini göstərir.

Vaşinqtonda imzalanan “Tramp Marşrutu” barədə bəyannamə isə, ayrıca mesaj daşıyır: Azərbaycanla Ermənistan arasında sülh artıq yalnız diplomatik müzakirələrin obyekti deyil, eyni zamanda böyük iqtisadi layihələrin açarıdır. Bu o deməkdir ki, bölgədə sülh sadəcə kağız üzərindəki imza yox, iqtisadi maraqların, tranzit yollarının, sərmayələrin ortaq təməlində qurulur.

Trampın Rusiyaya qarşı sərt bəyanatları, Britaniya ilə yeni siyasi bağları, ABŞ-ın Cənubi Qafqaza yönəlik maraqları – bunların hamısı fonunda Azərbaycanın mövqeyi tamam başqa məna qazanır. Çünki indi bu region təkcə Kreml və Tehranın təsir meydanı deyil, həm də Qərbin real iqtisadi planlarının keçdiyi coğrafiyadır.

Türkiyə ilə Azərbaycanın ortaq addımları isə bu mənzərəni tamamlayır. Ankara və Bakı üçün bu layihələr yalnız tranzit deyil, həm də geosiyasi çəkini artıran yeni mərhələdir. Böyük Britaniyanın və ABŞ-ın bu proseslərə dəstəyi isə Qafqazı Avropa ilə Yaxın Şərqin kəsişmə nöqtəsinə çevirir.

Əlbəttə, bu qədər böyük layihələr risklərsiz deyil. Rusiya və İranın reaksiyası, təhlükəsizlik məsələləri, regiondakı kövrək sabitlik – bunlar hamısı Azərbaycan üçün ciddi sınaqdır. Amma reallıq budur: əgər bu fürsət indi dəyərləndirilməsə, region illərlə köhnə konfliktlərin yükünü daşımağa məhkum olacaq.

Prezidentin Nyu-York səfəri bu mənada bir mesajdır: “Azərbaycan artıq özünü qalib dövlət kimi təsdiqləyib, indi isə iqtisadi güc və tranzit mərkəzi olmaq yolundadır.” Bu mesaj həm BMT kürsüsündən, həm də ABŞ biznes dairələrinin salonlarından səsləndi.

İndi sual budur – bu fürsətləri kağız üzərindəki bəyanatlarda saxlamaq, yoxsa onları real layihələrə çevirmək? Cavab Azərbaycanın qarşıdakı illərdə atacağı addımlardan asılı olacaq.

Bu il keçirilən 6-cı Xəzər Biznes Forumu sadəcə iqtisadi platforma deyil, həm də Azərbaycanın yeni strateji baxışının nümayişidir. Prezident İlham Əliyevin forum iştirakçılarına müraciətində “Orta Dəhliz” artıq yalnız regionun deyil, bütövlükdə dünyanın diqqətini çəkən layihə kimi təqdim olundu. Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu, müasir liman infrastrukturunun genişlənməsi, rəqəmsal kommunikasiya xətləri və bərpaolunan enerji layihələri Azərbaycanın tranzit mərkəzi rolunu daha da möhkəmləndirir.

Xüsusilə “Tramp Marşrutu” (TRIPP) ideyası diqqətləri üzərinə çəkdi. Bu marşrut təkcə Naxçıvanla əlaqəni bərpa etmir, həm də Cənubi Qafqazda iqtisadi inteqrasiyanı gücləndirməklə siyasi sabitliyə yeni nəfəs gətirir. Əgər bu plan tam reallaşarsa, Azərbaycan təkcə yol açan ölkə yox, həm də regionu enerji və rəqəmsal şəbəkələrlə qlobal sistemə birləşdirən əsas mərkəzə çevriləcək.

Başqa sözlə, Xəzər Forumunda səsləndirilən mesajlar göstərdi ki, Azərbaycanın yol xəritəsi artıq regiondan kənara çıxaraq daha geniş bir coğrafiyanı əhatə edir. Bakı bu dəfə sadəcə tranzit nöqtəsi yox, gələcəyin qlobal habı obrazında çıxış edir.

Donald Trampın Londona səfəri sadəcə protokol səfəri kimi görünə bilərdi. Amma onun ardınca Rusiyaya qarşı sərt bəyanatlar verməsi göstərdi ki, Qərb artıq Moskva ilə münasibətlərdə yeni və daha sərt xətt götürür.

Bu ritorikanın Cənubi Qafqaza təsirləri də qaçılmazdır. Bir tərəfdən, bölgə ölkələri üçün Qərbin daha böyük diqqəti, dəstəyi və hətta yeni investisiya imkanları deməkdir. Digər tərəfdən isə bu, Moskvanın daha aqressiv davranışına yol aça bilər.

Azərbaycan üçün isə burada ən incə məqam balansı qorumaqdır. Bakı həm Qərbin kapitalını və təhlükəsizlik təminatlarını cəlb etməyə çalışır, həm də Rusiyanın və İranın narahatlığını idarə etməlidir. Bu, sadəcə diplomatik manevr deyil, həm də regionun gələcək sabitliyi üçün həyati əhəmiyyət daşıyan strateji seçimdir.

Qlobal siyasətin bu günkü mənzərəsində diqqət çəkən yeni bir əməkdaşlıq modeli formalaşır – Türkiyə, Britaniya və Azərbaycan üçbucağı.

Burada əsas məqam odur ki, Türkiyə NATO üzvü kimi Qərbin təhlükəsizlik arxitekturasında mühüm rol oynayır. Britaniya isə həm siyasi, həm də iqtisadi çəkisi ilə Avropa və Atlantikanın strateji oyunçusudur. Azərbaycan isə hər iki tərəf üçün enerji, nəqliyyat və kommunikasiya baxımından əvəzolunmaz tərəfdaşa çevrilib.

Bu üçbucaq enerji layihələrindən müdafiə əməkdaşlığına, Orta Dəhlizdən yeni logistika marşrutlarına qədər geniş imkanlar açır. Xüsusilə Azərbaycanın Xəzər üzərindən yaratdığı bağlantılar Britaniyanın Avrasiya maraqları ilə üst-üstə düşür, Türkiyənin isə bölgədəki mövqeyini gücləndirir.

Amma bütün bunların uğuru yalnız bir amildən keçir – balans siyasəti. Azərbaycan üçün əsas məsələ odur ki, bu yeni güc xətti qurularkən Rusiya və İran kimi qonşuların narahatlığı idarə olunsun, əməkdaşlıq isə qarşıdurmaya çevrilməsin.

Donald Trampın Londondan sonra sərtləşən ritorikası və Vaşinqtonun diqqətini yenidən Yaxın Şərqə yönəltməsi təkcə Qərb–Rusiya münasibətlərini deyil, həm də Fələstin məsələsini gündəmə gətirir. Bu siqnallar fonunda regionda yeni diplomatik dinamikanın doğula biləcəyi gözlənilir.

Azərbaycan üçün bu, birbaşa geosiyasi mübarizənin parçası olmaqdan çox, mənəvi-siyasi mövqe məsələsidir. Bakı uzun illərdir ədalətli mövqeyi ilə Fələstin xalqının yanında olduğunu bildirib. İndi isə post-qələbə dövründə artan nüfuzu Azərbaycanın sözünü daha eşidilən edir.

Beləliklə, Azərbaycan iki istiqaməti paralel aparır: bir tərəfdən öz əsas prioritetlərini – inteqrasiya, təhlükəsizlik və tranzit hab rolunu möhkəmləndirir; digər tərəfdən isə Fələstin məsələsində beynəlxalq platformalarda dəstək göstərərək, mənəvi liderlik missiyasını qoruyur.

Azərbaycanın qarşısında həm fürsətlər, həm də ciddi sınaqlar dayanır. Risklər də göz önündədir: Rusiyanın sərtləşən reaksiyası, İranın həssaslığı, daxili sabitlik məsələləri və qəbul edilən qərarların icra mexanizmlərindəki çətinliklər. Amma eyni zamanda yeni imkanlar qapıdadır: Qərb investisiyalarının cəlbi, ABŞ-la strateji tərəfdaşlığın dərinləşməsi, TRIPP və Orta Dəhliz üzərindən Azərbaycanın qlobal ticarət və enerji sisteminə daha sıx inteqrasiyası.

Prezident İlham Əliyevin ABŞ səfəri və Nyu-Yorkdakı çıxışları Azərbaycan üçün sadəcə diplomatik təqvim hadisəsi deyil, yeni geosiyasi səhifənin başlanğıcıdır. Trampın sərt ritorikası və Qərbin yenidən mövqelənməsi fonunda Azərbaycanın rolu daha da artır. Bu mərhələ yalnız yolların və dəhlizlərin çəkilməsi deyil, həm də dövlətçilik strategiyasının yeni reallıqlara uyğun şəkildə qurulmasıdır.

Dünya diqqətlə baxır, tərəflər mövqelərini hesablayır. İndi isə Azərbaycan ilk dəfədir ki, öz oyun qaydalarını diktə etmək imkanı qazanır. Bu, həm tarixi şans, həm də böyük məsuliyyətdir.

Rauf Məmmmədov
Cross Media Təhlil Mərkəzinin analitiki, fəlsəfə doktoru