Azərbaycan–İtaliya xətti Avropa–Şərq münasibətlərinin yeni körpüsüdür

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev və İtaliya Respublikasının Prezidenti Sercio Mattarella mətbuata bəyanatlarla çıxış ediblər. Bu çıxışların arxasında sadəcə diplomatik nəzakət yoxdur – əslində, onlar böyük bir strateji xəritənin konturlarını açır. Azərbaycan və İtaliya əlaqələrinin mahiyyətini üç əsas istiqamətdə görmək olar:

Birincisi – enerji və iqtisadi təhlükəsizlik.

Azərbaycan və İtaliya prezidentlərinin çıxışlarını diqqətlə oxuyanda görürsən ki, burda təkcə rəsmi protokol nitqləri yoxdur. Sətirlərin arasında daha böyük bir xəritə gizlənib. Bu xəritə həm Cənubi Qafqazın, həm də Avropanın gələcəyini müəyyənləşdirə biləcək strateji konturları göstərir.

Əvvəla, enerji məsələsi. İtaliya Azərbaycanın ən böyük enerji tərəfdaşına çevrilib. Bakıdan çıxan neft tankerləri, qaz boruları Aralıq dənizinə qədər uzanır və Avropa üçün həyat damarına çevrilir. Amma məsələ təkcə bu deyil. İllər əvvəl Azərbaycan Avropanın enerji bazarında sadəcə bir təchizatçı idi. İndi isə vəziyyət dəyişib. Azərbaycan artıq oyunun qaydalarını müəyyən edən “strateji oyunçu” mövqeyinə qalxıb. Çünki Avropanın qaz böhranı yaşadığı dövrdə alternativ mənbə rolunu yalnız Bakı oynaya bildi. İtaliya prezidenti Mattarella və İlham Əliyev dəfələrlə “etibarlı tərəfdaşlıq” anlayışını vurğulayanda əslində bu məqamı nəzərdə tuturlar: Avropada sabitlik və enerji təhlükəsizliyi üçün Azərbaycan yeganə möhkəm dayaqlardan biridir.

Amma münasibətlər yalnız boru kəmərləri ilə məhdudlaşmır. Ən maraqlısı budur ki, Bakı və Roma arasında yeni bir mədəniyyət və humanitar körpüsü çəkilir. İtaliya-Azərbaycan Universiteti təkcə təhsil ocağı deyil, gələcəkdə iki xalq arasında mənəvi bağların ən güclü dayağı olacaq. Bu universitetdə oxuyacaq gənclər sadəcə diplom almayacaqlar. Onlar həm də “yumşaq gücün elçiləri” olacaq, yəni öz ölkələrinin mədəniyyətini, düşüncə tərzini, tarixini digərinə daşıyacaqlar. Bu, yeni nəsillərin şüurunda qarşılıqlı bağlılıq toxumlarını əkəcək. Əgər enerji boruları iqtisadiyyatın damarlarıdırsa, bu universitet həmin damarların üzərində insan ruhunu qidalandıracaq “mədəniyyət kəməri”dir.

Burada başqa bir strateji məqam da var. İtaliya Avropa İttifaqında Azərbaycanın ən güclü dəstəkçilərindən biridir. Roma uzun illərdir Bakını Avropa gündəminə yaxınlaşdırmağa çalışır. Bu, təkcə siyasi xoşməramlılıq deyil, həm də geosiyasi məntiqin tələbidir. Avropa üçün sabit və etibarlı bir tərəfdaş lazımdır, xüsusən də Cənubi Qafqaz kimi həssas bir regionda. Azərbaycan bu boşluğu doldurur. Mattarellanın və Əliyevin çıxışlarında bunu açıq görmək olar: Avropa Azərbaycanın yanındadır, Azərbaycan da Avropaya arxa çevirmir.

Əgər bir az daha dərinə getsək, bu münasibətlər sadəcə ikitərəfli əlaqə deyil, daha böyük bir oyunun parçasıdır. Azərbaycan–İtaliya xətti, əslində, Avropa–Şərq münasibətlərinin yeni körpüsünə çevrilir. Bir tərəfdən Bakı Türkiyə ilə birlikdə Şərqdən Qərbə enerji və nəqliyyat dəhlizini idarə edir, digər tərəfdən isə İtaliya vasitəsilə Avropa məkanına daha möhkəm bağlanır. Burda həm Çinin “Bir Kəmər, Bir Yol” layihəsi ilə, həm də Qafqazdan Aralıq dənizinə açılan strateji xətlərlə böyük bir geoiqtisadi xəritə formalaşır.

Ən əsası isə bu münasibətlər gələcəyə hesablanıb. Enerji əməkdaşlığı bu günün ehtiyaclarını ödəyirsə, təhsil və mədəniyyət sahəsindəki inteqrasiya sabahın nəsillərinə yönəlib. Azərbaycan artıq “neft ixrac edən ölkə” obrazından çıxaraq “təhsil, mədəniyyət və diplomatiya vasitəsilə Avropada dayaq quran ölkə” modelini formalaşdırır. İtaliya isə öz növbəsində Azərbaycan vasitəsilə enerji mənbələrini şaxələndirir, Avropada geosiyasi mövqeyini gücləndirir və Şərqə açılan sabit körpü rolunu qazanır.

Azərbaycan və İtaliya artıq bir-birinə təkcə “iş ortağı” kimi baxmır. Onlar dostluqdan da o tərəfə keçərək, gələcəyin strateji şəriklərinə çevrilirlər. Bu dostluğun arxasında sadəcə maraqlar yoxdur, həm də dəyərlər, etimad və ortaq məqsədlər dayanır.

Bu gün atılan addımlar sabah Avropanın enerji xəritəsində Azərbaycanın adını daha da böyüdəcək, eyni zamanda İtaliyanın Avropa içində mövqeyini möhkəmləndirəcək. Ən əsası isə, bu əlaqələr sadəcə dövlətlər arasında yox, xalqlar arasında mənəvi bir bağa çevriləcək.

  İkincisi – humanitar və mədəni kodun qurulması.

Əgər birinci xətt enerji və iqtisadiyyatın boruları idisə, ikinci xətt artıq insanların düşüncəsinə, yaddaşına, kimliyinə işləyən mədəni kodun qurulmasıdır. İtaliya-Azərbaycan Universitetinin açılışı sadəcə təhsil müəssisəsinin yaradılması deyil, bu, gələcəyin strateji layihəsidir. Çünki enerji resurslarının ömrü məhduddur, amma mədəniyyətin, təhsilin və humanitar bağlılığın ömrü sonsuzdur.

Burada məsələ sadə görünsə də, əslində çox dərindir: Universitetin auditoriyalarında oxuyan tələbələr gələcəkdə hər iki ölkənin “yumşaq güc elçiləri”nə çevriləcəklər. Onlar diplomlarını alanda sadəcə mütəxəssis olmayacaqlar, eyni zamanda körpü funksiyasını daşıyan insanlar olacaqlar. Enerji kəmərləri borularla uzanır, amma bu “mədəniyyət kəmərləri” insanların beynində və ürəyində çəkilir.

Ən diqqətçəkən məqam isə budur: Avropa ilə Qafqaz arasında tarixi-mədəni körpülərin bərpası baş verir. Əgər Orta əsrlərdə İtaliya liman şəhərləri ilə Şərq ticarəti arasında möhkəm əlaqələr vardısa, bu gün həmin xətt yenidən təhsil və mədəniyyət üzərində canlanır. Bu, sadəcə nostalji deyil, həm də strateji investisiyadır – gələcəyin geosiyasi sabitliyinə qoyulan ən etibarlı sərmayə.

Beləliklə, Azərbaycan və İtaliya artıq təkcə “neft və qaz tərəfdaşları” deyil, həm də “mədəniyyət və insan tərəfdaşlarıdır”. Və bəlkə də bu, daha güclü və davamlı bir bağdır. Çünki sabah enerji kəmərləri istismarını başa vura bilər, amma insanların şüurunda qurulan mədəniyyət kəmərləri əsrlərlə yaşayacaq.

Üçüncüsü – Avropa İttifaqı ilə münasibətlərə körpü rolu.

Əslində, enerji və humanitar əlaqələrin yanında ən həlledici xətt məhz Avropa İttifaqı ilə münasibətlərə açılan qapıdır. İlham Əliyevin çıxışında İtaliyanın Avropa İttifaqında Azərbaycan üçün “səs verən tərəfdaş” olması aydın görünür. Bu, sıradan bir diplomatik jest deyil, çox strateji bir mesajdır: Bakı Avropa ilə münasibətlərini Romadan keçən bir kanal üzərindən dərinləşdirmək istəyir.

İtaliya isə bu rolu qəbul etməyə hazır görünür. Mattarellanın sözlərindəki ton bunu təsdiqləyir: o, açıq şəkildə bildirir ki, Avropa İttifaqı Azərbaycanı artıq “nüfuzlu tərəfdaş” kimi görür və İtaliya bu imici Brüssel masasında daha da gücləndirməyə hazırdır. Bu, sadəcə söz deyil – Avropa siyasətində belə körpülərin böyük əhəmiyyəti var. Çünki Avropa İttifaqı çox vaxt Şərq ölkələri ilə münasibətlərdə ehtiyatlı davranır, amma üzv dövlətlərin dəstəyi ilə bu münasibətlər reallığa çevrilir.

Azərbaycanın məqsədi burada aydındır: yalnız enerji ixrac edən ölkə kimi yox, həm də siyasi tərəfdaş, təhlükəsizlik arxitekturasının vacib elementi kimi tanınmaq. Avropa İttifaqı üçün isə bu əməkdaşlıq ikiqat əhəmiyyət daşıyır. Birincisi, enerji təhlükəsizliyi baxımından Azərbaycan artıq əvəzsizdir. İkincisi, Cənubi Qafqazda sabitlik Avropa üçün getdikcə daha vacib olur. Bakı ilə Roma arasındakı yaxınlıq Brüssel üçün etibarlı zəmin yaradır.

İtaliya burada sadəcə “dost ölkə” deyil, əslində körpü ölkədir. Roma həm Aralıq dənizi hövzəsinin əsas oyunçusudur, həm də Avropa İttifaqında təsir gücünə malikdir. Azərbaycan üçün bu körpü çox önəmlidir, çünki Avropa ilə münasibətlərdə bəzən soyuq və rəsmi çərçivələr üstünlük təşkil edir. İtaliya bu çərçivəni yumşaldaraq, münasibətləri daha insani, daha real edə bilər.

Gələcəyə baxanda isə mənzərə belədir: Azərbaycan Avropa İttifaqı ilə enerji əməkdaşlığını elektrik, hidrogen, yaşıl enerji istiqamətlərində genişləndirəcək. Amma bunun yanında siyasi dialoq da dərinləşəcək – təhlükəsizlik, miqrasiya, regional sabitlik kimi məsələlərdə Bakı artıq “eşidilən səs” olacaq. Burada İtaliyanın dəstəyi mühüm təsir göstərir.

Başqa sözlə, enerji boruları bizi Avropaya texniki olaraq bağlayırsa, İtaliya bu bağın siyasi və diplomatik kəmərinə çevrilir. Azərbaycan üçün bu, Avropa ailəsində “strateji tərəfdaş” statusunun möhkəmlənməsi deməkdir. Avropa üçün isə bu, Cənubi Qafqazda dayanıqlı və proqnozlaşdırıla bilən bir tərəfdaş qazanmaqdır.

Strateji məqsədin mahiyyətini açanda aydın görünür ki, Azərbaycan–İtaliya tərəfdaşlığı təkcə ikitərəfli münasibətlər çərçivəsində dəyərləndirilmir, həm də qlobal geosiyasi və mədəni koordinatlarda mühüm rol oynayır. Burada üç istiqamətli strateji baxış ortaya çıxır:

Azərbaycan üçün əsas hədəf sadəcə enerji daşıyıcısı rolunda qalmaq deyil. Bakı anlayır ki, XXI əsrin dünyasında yalnız neft və qaz ixracı ilə Avropada möhkəmlənmək mümkün deyil. Ona görə də paralel şəkildə təhsil, mədəniyyət və diplomatiya kodları qurulur. İtaliya-Azərbaycan Universiteti kimi layihələr, mədəniyyət mübadilələri, humanitar əməkdaşlıqlar Azərbaycanın Avropa məkanında sabit, intellektual və mənəvi dayaqlar qazanmasına xidmət edir. Yəni enerji ilə yanaşı, “mədəni kapital” da ixrac olunur. Bu isə Azərbaycanın beynəlxalq imicini bir tərəfli iqtisadi asılılıqdan çıxarıb daha geniş, çoxtərəfli əlaqələrə gətirir.

İtaliya üçün bu əməkdaşlıq daha çox enerji təhlükəsizliyinin təminatıdır. Avropa İttifaqının enerji xəritəsində Azərbaycanın rolu sürətlə artır. İtaliya Bakı ilə münasibətlərdə təkcə qaz idxalçısı olmaq istəmir; o, özünü Avropanın Cənubi Qafqaz və Xəzər regionuna açılan “əsas qapısı” kimi möhkəmləndirmək niyyətindədir. Bu baxımdan Azərbaycan üzərindən həm enerji xəttlərini, həm də siyasi dialoq kanallarını qoruyub saxlamaq İtaliya üçün strateji üstünlükdür.

Avropa üçün isə Azərbaycan sabitlik və etibarlılıq mənbəyidir. Qlobal böhranların, müharibələrin, enerji böhranlarının fonunda Brüssel üçün Bakı ilə tərəfdaşlıq uzunmüddətli sabitliyin zəmanətidir. Avropa İttifaqı Azərbaycanın yalnız təbii resurslarını deyil, həm də onun siyasi iradəsini, dialoqa açıq mövqeyini yüksək qiymətləndirir. Bu baxımdan Azərbaycan Avropanın enerji təminatçısından daha çox – strateji tərəfdaşa çevrilir.

Beləliklə, ümumi strateji məqsəd odur ki:

• Azərbaycan özünü təkcə enerji ölkəsi kimi deyil, Avropada mədəni-siyasi aktor kimi təqdim etsin;

• İtaliya özünü Avropa ilə Şərq arasında əsas tranzit və siyasi körpü rolunda təsdiqləsin;

• Avropa isə Azərbaycanla əməkdaşlıq vasitəsilə təhlükəsizlik, sabitlik və şaxələndirilmiş enerji təminatı əldə etsin.

Perspektivlərin təhlili göstərir ki, Azərbaycan–İtaliya münasibətləri artıq sadəcə iqtisadi mübadilə ilə məhdudlaşmır, daha mürəkkəb və uzunmüddətli bir strateji sintezə çevrilir. Əgər 2000-ci illərin əvvəllərində əməkdaşlığın əsası “enerji asılılığı və təchizat təhlükəsizliyi” idi isə, bu gün tərəflər enerji + sənaye + təhsil + mədəniyyət kimi bir-birini tamamlayan sütunlar üzərində yeni bir inteqrasiya modeli qururlar.

Bu perspektivin mahiyyəti belədir:

• Azərbaycan üçün – Qafqazda yalnız təbii resurs ixracatçısı kimi deyil, həm də regional intellektual və mədəni mərkəz kimi formalaşmaq imkanı yaranır. İtaliya ilə ortaq universitet, sənaye kooperasiyası və humanitar layihələr Azərbaycanın imicini yüksəldir və Bakını Avropa siyasi-iqtisadi məkanına daha da yaxınlaşdırır.

• İtaliya üçün – Bakı ilə əməkdaşlıq sayəsində Avropada enerji xəritəsində xüsusi çəkisi artır, üstəlik, Cənubi Qafqazda mədəni və siyasi körpü rolunu qazanır. Bu isə İtaliyanın həm Avropa İttifaqı daxilində, həm də Şərqlə münasibətlərdə strateji nüfuzunu gücləndirir.

• Avropa üçün – Azərbaycan üzərində qurulan bu yeni model sabitlik, enerji şaxələndirilməsi və mədəni inteqrasiya baxımından uzunmüddətli zəmanətdir. Brüssel üçün Bakı artıq sadəcə qaz təchizatçısı deyil, həm də diplomatik etibarlılıq və humanitar əməkdaşlıq məkanıdır.

Beləliklə, perspektiv odur ki, Azərbaycan–İtaliya tandemi təkcə ikitərəfli münasibətlərdə deyil, bütövlükdə Avropa–Qafqaz xəttində strateji lokomotiv funksiyasını daşıyacaq. Bu lokomotivin hərəkəti enerji ilə başlayır, amma onun yükü yalnız enerji deyil – elm, mədəniyyət, təhsil və sənaye də bu marşrutun ayrılmaz hissəsinə çevrilir.

Rauf Məmmədov

Cross Media Təhlil Mərkəzinin analitiki, fəlsəfə doktoru