Qərbi azərbaycanlılar üçün qayıdış əbədi olacaq

Qərbi Azərbaycan (indiki Ermənistan ərazisi) tarixən azərbaycanlıların yaşadığı ərazilərdən biri olmuşdur. Əsrlər boyu burada yaşayan azərbaycanlılar bölgənin sosial, mədəni və iqtisadi həyatında mühüm rol oynamış, zəngin mədəniyyət formalaşdırmışlar. Lakin XIX əsrin ortalarından başlayaraq, Çar Rusiyasının imperiya siyasəti çərçivəsində bu bölgəyə köçürülən ermənilər yerli azərbaycanlıların həyatında ciddi dəyişikliklərə səbəb oldu. 1828-ci il Türkmənçay müqaviləsindən sonra İran və Osmanlı ərazilərindən kütləvi erməni köçü təşkil edildi ki, bu da Qərbi Azərbaycandakı etnik tarazlığın pozulması ilə nəticələndi.
XX əsr boyunca azərbaycanlılar Qərbi Azərbaycandan bir neçə dəfə zorla deportasiya olunmuşlar. 1905-1906 və 1918-1920-ci illərdə erməni millətçiləri tərəfindən azərbaycanlı əhaliyə qarşı kütləvi qırğınlar həyata keçirildi. Sovet dövründə isə 1948-1953-cü illərdə minlərlə azərbaycanlı "könüllü köç" adı altında öz tarixi torpaqlarından didərgin salındı. Bu deportasiyalar daha çox Ermənistan SSR-in erməniləşdirilməsi siyasətinin tərkib hissəsi idi. Ən sonuncu deportasiya dalğası isə 1988-1989-cu illərdə baş verdi. Bu zaman Qərbi Azərbaycanda yaşayan azərbaycanlılar tamamilə qovularaq öz vətənlərindən məhrum edildi.
Bu tarix yalnız azərbaycanlılar üçün deyil, bütövlükdə Cənubi Qafqazın demoqrafik və mədəni strukturunda dərin izlər buraxmışdır. Qərbi Azərbaycan torpaqlarından deportasiya olunan azərbaycanlılar indi də öz yurdlarına qayıtmaq arzusu ilə yaşayır və bu mövzu milli kimliyin qorunmasında xüsusi əhəmiyyət daşıyır.
Qərbi Azərbaycandan azərbaycanlıların deportasiya edilməsi ilə kifayətlənməyən erməni millətçi dairələri, eyni ssenarini daha sonra Qarabağda tətbiq etdilər. XIX əsrdə Qərbi Azərbaycan torpaqlarını erməniləşdirən bu siyasət XX əsrin sonlarında Qarabağda yeni mərhələyə qədəm qoydu. "Əzilmiş xalq" iddiası ilə ortaya çıxanlar əvvəlcə Qərbi Azərbaycanda azərbaycanlıları ata-baba yurdlarından didərgin salıb, sonra isə Qarabağda "böyük Ermənistan" xəyalını gerçəkləşdirmək üçün eyni metodlardan istifadə etdilər.
1988-ci ildən başlayaraq, Qarabağdakı azərbaycanlılar sistemli şəkildə qovulmağa başladı. Ermənilər üçün "öz müqəddəratını təyin etmə" bir xalqın yer üzündən silinməsi ilə nəticələnən münaqişəyə çevrildi. Qarabağdakı yüz minlərlə azərbaycanlı ailələri ilə birlikdə yurdlarını tərk etməyə məcbur edildi. Bununla yanaşı, Qarabağ və ətraf rayonlar erməni işğalı ilə tamamilə boşaldıldı, kəndlər yerlə-yeksan edildi. Maraqlıdır ki, Qərbi Azərbaycandan köçürülən ermənilər üçün yeni yurd tapmaq üçün Qarabağ ən yaxşı seçim olaraq görüldü. Tarixin ironiyası buradadır ki, özləri deportasiya olunmuş xalq adı ilə çıxış edənlər, bu dəfə deportasiya siyasətini həyata keçirən tərəfə çevrildilər. İşğal etdikləri torpaqlarda bir zamanlar yaşamış insanların izlərini silmək üçün mədəni abidələrdən tutmuş yaşayış yerlərinə qədər hər şeyi məhv etdilər.
Bu proses, sadəcə ərazi işğalı deyildi, bu, həm də tarixə, mədəniyyətə və insanlıq dəyərlərinə qarşı aparılan bir müharibə idi. Ermənilər "ədalət" iddiası ilə başlayıb, Qərbi Azərbaycanda gördükləri təcrübəni Qarabağda daha geniş miqyasda tətbiq etdilər.  Qərbi Azərbaycan əsrlər boyu azərbaycanlıların doğma yurdu olmuş, lakin Ermənistanın azərbaycanlılara qarşı sistemli deportasiya siyasəti nəticəsində bu ərazilər tamamilə erməniləşdirilmişdir. Bu tarixi ədalətsizliyin aradan qaldırılması məqsədilə 1989-cu ildə yaradılmış "Azərbaycan Qaçqınlar Cəmiyyəti" 2022-ci ildən etibarən "Qərbi Azərbaycan İcması" adı ilə fəaliyyətini davam etdirməkdədir. İcma indiki Ermənistan ərazisindən deportasiya edilmiş azərbaycanlıların və onların varislərinin hüquqlarının müdafiəsi, tarixi və mədəni irslərinin qorunması, təbliği və öz torpaqlarına təhlükəsiz qayıdışının təmin edilməsi üçün mühüm addımlar atır.
Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev Qərbi Azərbaycanlıların öz tarixi torpaqlarına qayıdışının milli siyasətin prioritetlərindən biri olduğunu demişdir. Dövlət başçımız çıxışlarında dəfələrlə vurğulamışdır ki, deportasiya olunmuş azərbaycanlıların öz vətənlərinə qayıtmaq hüququ tarixi ədalətin bərpasıdır. 2022-ci ilin dekabrında Qərbi Azərbaycan İcmasının nümayəndələri ilə görüşdə cənab Prezident "Qayıdış Konsepsiyası"nın hazırlanmasını xüsusi bir missiya kimi təqdim etmişdir. Həmçinin qeyd etmişdir ki, bu proses təkcə milli hüquq məsələsi deyil, həm də beynəlxalq hüquq çərçivəsində haqlı bir tələbdir.
Qərbi Azərbaycan İcması bu siyasi xətti dəstəkləyərək, beynəlxalq hüquq və insan haqlarına əsaslanan fəaliyyətlər həyata keçirir. Bu məqsədlə, BMT-nin Qaçqınlar üzrə Ali Komissarlığı ilə görüşlər keçirilmiş, deportasiya olunmuş azərbaycanlıların Ermənistana təhlükəsiz və ləyaqətli qayıdış məsələsi müzakirə olunmuşdur. Prezident İlham Əliyevin təşəbbüsü ilə bu görüşlər Azərbaycanın qəti mövqeyini beynəlxalq aləmə çatdırmaqda mühüm rol oynayır.
Bununla yanaşı, Ali Baş komandan Qərbi Azərbaycana qayıdışın yalnız sülh yolu ilə hüquqi əsaslarla baş tutmalı olduğunu bəyan etmişdir. Bu siyasət regionda sülhün və sabitliyin təmin edilməsi baxımından mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Prezidentin rəhbərliyi ilə Azərbaycanın diplomatik təşəbbüsləri dünya ictimaiyyətinə bu məsələni daha geniş çərçivədə çatdırmağa imkan yaratmışdır.
Prezident İlham Əliyevin qətiyyətli siyasəti bu tarixi ədalətsizliyin aradan qaldırılmasına yönəlmişdir. Azərbaycan xalqı xüsusilə Qərbi Azərbaycandan deportasiya olunmuş insanlar, öz doğma torpaqlarına qayıdış gününü səbirsizliklə gözləyirlər. Onlar bu prosesi öz hüquqlarının bərpası, həm də gələcək nəsillər üçün tarixi və mənəvi borcun yerinə yetirilməsi kimi görürlər. Prezident İlham Əliyevin sarsılmaz mövqeyi və strateji baxışı azərbaycanlıların bu arzusunu gerçəkləşdirmək üçün güclü bir zəmanət olaraq qəbul edilir. Qərbi azərbaycanlılar Prezidentə sonsuz inam və güvən hissi ilə onun rəhbərliyi ilə bu hədəfə çatacaqlarına əmindirlər.
Bu inam təkcə şəxsi hüquqların bərpasına deyil, həm də Azərbaycanın milli birliyi və tarixi ədalətin bərqərar olacağına olan böyük ümidin ifadəsidir. Qərbi Azərbaycanlılar üçün qayıdış onların  öz keçmişinə, mədəniyyətinə və irsinə yenidən qovuşmağının simvoludur. Bu müqəddəs məqsədin gerçəkləşəcəyi gün isə onların gözləntilərinin ən böyük sevinc anına çevriləcəkdir.

Ləman TƏHMƏZ