YAP: Sol iqtisadiyyat, sağ mədəniyyət siyasəti - Azərbaycan modeli üçün yeni ideoloji xəritə

21 noyabr Yeni Azərbaycan Partiyasının yaranmasının 33-cü ildönümünə həsr olunur

Cənubi Qafqazın ən böyük və ən nüfuzlu siyasi təşkilatı olan Yeni Azərbaycan Partiyası yalnız bir partiya deyil, dövlətçilik tariximizin ən ağır, taleyüklü anlarında Ulu Öndər Heydər Əliyevin uzaqgörənliyi ilə yaradılmış strateji ideya mərkəzidir. Azərbaycanın müstəqilliyini itirmək təhlükəsi ilə üzləşdiyi, dövlət institutlarının dağılmaq üzrə olduğu o kritik mərhələdə YAP sadəcə siyasi qurum kimi deyil, milli iradənin təşkilatlanmış forması kimi meydana çıxdı. Noyabr ayı isə bu tarixi dönüş nöqtəsinin ildönümü kimi Azərbaycan siyasi yaddaşında xüsusi yer tutur. YAP-ın yaranması təkcə siyasi böhranın cavabı deyildi. Bu, dövlətçilik fəlsəfəsinin yenidən qurulması, milli birliyin bərpası və ölkənin strateji inkişaf xəttinin müəyyənləşdirilməsi idi. Bu gün partiyanın Cənubi Qafqazın ən iri siyasi gücünə çevrilməsi təsadüf deyil. YAP ötən 33 il ərzində formalaşmış liderlik, ideya ardıcıllığı və intellektual sabitliyin üzərindən yüksələn milli-siyasi irsin davamıdır.

Onilliklər boyu Yeni Azərbaycan Partiyası özünü mərkəz-sağ siyasi qüvvə kimi təqdim edib. Lakin bu, artıq Azərbaycanın hakim ideoloji sisteminin mürəkkəbliyini tam əks etdirmir. Klassik sol və sağ sərhədlərinin qlobal miqyasda qarışdığı bir dövrdə, bu özünüifadənin partiyanın faktiki idarəetmə fəlsəfəsinə nə dərəcədə uyğun gəldiyini yenidən sorğulamağın vaxtıdır. Formal olaraq konservativ prinsiplərə və milli birliyə sadiq olan YAP-ın siyasi təcrübəsinin dərin qatlarında dövlət mərkəzçiliyi, iqtisadi yenidənbölgü və sosial rifah yönümlü bir məntiq gizlənir ki, bu da ənənəvi sağçı idarəetmə gözləntilərinə tam ziddir. Partiyanın sosial müdafiəyə himayədar yanaşması, bazarda fəal dövlət müdaxiləsi və strateji dövlət kapitalizmi neoliberal konservatizmdən deyil, iqtisadi baxımdan sol, lakin siyasi və mədəni baxımdan sağ bir sintez modelindən xəbər verir. YAP-ı müasir ideoloji spektrdə düzgün yerləşdirmək üçün şüarların hüdudlarını aşmaq, onu qlobal ideoloji transformasiyalar prizmasında dəyərləndirmək lazımdır. Bu elə bir dövrdür ki, sosial ədalət, suverenlik və mədəni konservatizm artıq bir-birinə zidd yox, qarşılıqlı əlaqədə olan idarəetmə formalarına çevrilib. Əslində, partiyanın doktrinası nə Qərb konservatizminə, nə də klassik sosial-demokratiyaya tam uyğun gəlir; o, həm bazarın meneceri, həm də millətin mənəvi qoruyucusu kimi çıxış edən unikal bir dövlət modelini təmsil edir. YAP-ı sadəcə “mərkəz-sağ” adlandırmaq onun intellektual strukturunun dərinliyini görməzlikdən gəlmək deməkdir.

YAP-ın özünü mərkəz-sağ kimi təqdim etməsi nə təsadüfi, nə də sırf ritorik addım idi. Bu, müstəqilliyin ilk, ideoloji xaosla dolu illərində formalaşmış şüurlu bir siyasi konstruksiya idi. 1990-cı illərdə sovet sosializminin çöküşü ideoloji boşluq yaratdığı bir zamanda “sağ” anlayışı nizam, suverenlik və xaosa qarşı müqavimət anlamı daşıyırdı. Özünü mərkəz-sağ kimi təqdim etmək — inqilaba qarşı sabitlik, sinfi mübarizəyə qarşı milli həmrəylik, ideoloji təmayüllərə qarşı dövlətçilik və məsuliyyət vədi idi. Partiyanın qurucuları Azərbaycan dövlətçiliyini həm iflas etmiş sovet solçuluğundan, həm də erkən müstəqillik dövrünün parçalanmış millətçi populizmindən uzaq tutmağa çalışırdılar. Konservatizmin və bazar iqtisadiyyatı ritorikasının qəbul edilməsi bir tərəfdən Qərbin qalib liberal nizamı ilə uyğunlaşma siqnalı idi, digər tərəfdən isə sovet sistemindən miras qalmış güclü dövlət mexanizmini qoruyurdu. Beləcə, “mərkəz-sağ” anlayışı siyasi zərurətdən doğan bir “qalxana” çevrildi. Azərbaycanın yolunun nə marksist, nə də anarxik olmayacağını, onun pragmatik, vətənpərvər və müasir olacağını bəyan edən bir ideoloji simvol rolunu oynadı. Lakin bir vaxtlar tarixi ehtiyac kimi yaranmış bu etiket sonradan vərdiş halına gəlmiş bir təyinat kimi qalaraq YAP-ın əsl ideoloji mahiyyətini kölgədə buraxdı.

Tarixi olaraq sağ ideologiya nizamın, iyerarxiyanın və davamlılığın müdafiəsi üzərində qurulub. Onun mənəvi dayağı — cəmiyyətin ənənə, şəxsi mülkiyyət və tədrici inkişaf əsasında fəaliyyət göstərə biləcəyinə inamdır. İqtisadi müstəvidə sağ qanad bazar azadlığını, məhdud dövlət müdaxiləsini və fərdi məsuliyyəti üstün tutur; çünki rifahın bərabərlikdən deyil, rəqabət və özünə güvəndən doğduğunu iddia edir. Siyasi baxımdan, o, sabitlik, suverenlik və avtoriteti yüksək qiymətləndirir; dini, ailə və vətənpərvər dəyərləri mənəvi birliyin mənbəyi kimi görür. Sağ ideologiya bərabərsizliyi təbii bir nəticə hesab edir — onu aradan qaldırmaq yox, idarə etmək lazımdır. Onun ideal forması müdrikliklə qorunan sabitlik fəlsəfəsidir: inqilabi dəyişikliklərə deyil, institutların təbii təkamülünə etimad edir.

Sol isə əksinə, struktur bərabərsizliyə qarşı mənəvi etirazdan doğur. O, sosial qaydanı təbii deyil, tarixi formalaşmanın nəticəsi hesab edir. Bu tarixid üzən dəyişdirilə bilən bir sistemdir. Solun əxlaqi təməli həmrəylik üzərindən ədalət, iqtisadi doktrinası dövlət vasitəsilə yenidənbölgü, siyasi etosu isə bərabərlik vasitəsilə azadlıqdır. Sol hökuməti bazar uğursuzluqlarını düzəldən, zəifləri qoruyan və bərabər imkan yaradan vasitə kimi görür. Sağ üçün dəyər sabitlikdirsə, sol üçün tərəqqidir; sağ bazara inanırsa, sol kollektivi müdafiə edir. Solun ideal cəmiyyəti insan ləyaqətinin doğuşdan gələn imtiyaz yox, sosial siyasətlə təmin olunan haqq olduğu məkandır. Yəni, sağ “maneəsiz azadlıq” uğrunda, sol isə “ehtiyacdan azad olmaq” uğrunda mübarizə aparır. Bu iki azadlıq anlayışı artıq iki əsrdir dünya siyasətini formalaşdırır.

Bir vaxtlar mərkəz-sağ praqmatizmini mükafatlandıran sabit bazarlar, proqnozlaşdırıla bilən müttəfiqliklər və liberal qloballaşma indi qeyri-müəyyənliyə və parçalanmaya çevrilib. Soyuq müharibədən sonrakı dövrdə iqtisadi liberalizmi Qərb modernliyi ilə eyniləşdirən konsensus artıq siyasi uğurun açarı deyil; indi dövlətlər strateji muxtariyyət, sosial rifahın dayanıqlığı və iqtisadi suverenlik hesabına inkişaf edirlər. YAP-ın siyasəti artıq bu istiqaməti əks etdirir: ictimai rifahın genişləndirilməsi, texnoloji tərəqqiyə sərmayə və təhsil ilə elmin milli güc alətinə çevrilməsi. Bunlar klassik sağ partiyanın instinktləri deyil, XXI əsr sol iqtisadiyyatına daha yaxın olan dövlətyönlü inkişaf modelinin əlamətləridir. “Mərkəz-sağ” etiketinin bu reallıqlar əsasında yenidən nəzərdən  keçirilməsi ideoloji qərarlılıq üçün sabit bünövrə rolunu oynaya bilər.

Müasir politologiyada partiyaların ideoloji mövqeyini ölçmək üçün geniş istifadə olunan RILE (Right–Left Index) göstəricisi YAP barədə daha ehtiyatlı nəticə çıxarmağı tələb edir. Manifesto Project bazasında YAP üçün cəmi iki sənəd – 1995-ci il seçkiləri ərəfəsindəki “Pre-election platform” və 2000-ci ildə qəbul olunmuş “New Azerbaijan Party Programme” kodlaşdırılıb.Yəni RILE indeksi yalnız partiyanın formalaşma və konsolidasiyanın ilk mərhələsinə aid proqram mətnləri əsasında hesablanıb. Bu verilənlər həm tematik məhdudluğa, həm də tarixi distansiyaya görə YAP-ın bugünkü ideoloji xəttini tam əks etdirmir. Eyni zamanda Manifesto Project-in “party family” (parfam) dəyişəni YAP-ı formal olaraq “COM – socialist parties” kateqoriyasına, yəni sol ailəyə daxil edir ki, bu da partiyanın ən azı iqtisadi-sosial diskursunda bərabərlik və sosial müdafiə vurğusunun güclü olduğunu göstərir. 

1995 və 2000-ci illər üzrə MPDS məlumatlarına əsasən, YAP-ın RİLE indeksindəki dəyişmə partiyanın ideoloji istiqamətinin postsovet dövrünün sosial bərabərlik vurğusundan daha aydın şəkildə dövlətçilik yönümlü sağ mövqeyə keçdiyini göstərir. 1995-ci ildə YAP-ın RİLE göstəricisi təxminən +7 (müsbət qiymətlər sağ yönlülüyə, mənfi qiymətlər isə sol yönlülüyə işarədir) olmuşdur ki, bu da partiyanın həmin dövrdə həm sosial müdafiə və bərabərlik kimi sol yönlü elementləri, həm də milli dəyərlər və dövlətçilik kimi sağ yönlü mesajları paralel şəkildə daşıyan hibrid ideoloji xəttinə uyğun gəlirdi. 2000-ci ildə isə RİLE göstəricisi +14-ə yüksəlmişdir, yəni YAP-ın siyasi ritorikasında milli kimlik, dövlətin sabitliyi, hüquq və nizam, milli maraqların qorunması kimi sağçı komponentlər daha güclü şəkildə önə çıxmış, sol yönlü sosial mesajların nisbəti azalmışdır. Bu dəyişmə 1990-cı illərin ortalarında sosial ədalət və keçid dövrü rifahının ön planda olduğu qarışıq modeldən 2000-ci illərin əvvəllərində daha müəyyən və aydın milli-konsersativ dövlətçilik ideologiyasına doğru keçidi əks etdirir. Çox təəssüf ki, 2000-ci ildən sonra RİLE indeksi YAP-ın ideoloji proqramlarını təhlil etməmiş və onu siyasi spektrdə yerləşdirməmişdir.

Qlobal siyasətin ideoloji axıcılıq və sivilizasiyalararası yenidənqurma mərhələsinə qədəm qoyduğu bir dövrdə, özünü aydın şəkildə ifadə etmək strateji zərurətə çevrilib. Dünya artıq sol və sağ, Şərq və Qərb, bazar və dövlət kimi ənənəvi bölgülərin çökdüyü bir sistemdə fəaliyyət göstərir. Belə şəraitdə, yenidənbölgü, dövlət investisiyaları və sosial həmrəylik üzərində qurulan idarəetmə modelini “Soyuq müharibə dövrü konservatizmi”nin dili ilə izah etmək mümkün deyil. YAP-ın ideoloji yenidən adlandırılması onun ideoloji keçmişindən imtina etməsi demək deyil, həyata keçirilən real siyasi proqramlara  uyğun olaraq doğru ideoloji silahla gücləndirilməsi demək olardı. Bu, iqtisadi dövlətçiliyi, sosial müdafiəni və milli-mədəni konservatizmi vahid intellektual doktrinada birləşdirən inkişafçı dövlətçilik (developmental statism) çərçivəsidir. Doğru siyasi reallığı əks etdirən yeni siyasi-ideoloji definisiya ilə YAP həm ölkə vətəndaşlarına, həm də beynəlxalq aləmə strateji orijinallıqdan doğan müasir siyasi qüvvə olduğunu bir daha göstərə bilər.

Klassik ideoloji terminologiyada inkişafçı dövlətçilik paradoksal, lakin güclü bir mövqe tutur: iqtisadi baxımdan sol, sosial-mədəni baxımdan sağ. Bu model solun tipik atributları sayılan dövlətin iqtisadiyyatda fəal rolu, sosial ədalət və rifahın genişləndirilməsi prinsiplərini qəbul edir, lakin onları ailə, milli kimlik və sosial həmrəylik kimi konservativ dəyərlər üzərində qurur. Beləliklə, həm neoliberal minimalizm, həm də ideoloji bərabərlikçi radikalizm rədd edilir. Rifah və birlik güclü, məqsədyönlü dövlətin rəhbərliyi altında təmin olunur. Bu mənada YAP-ın idarəetmə təcrübəsi qoruma və təminatın sintezidir: iqtisadi müdaxilə ilə qoruma, mədəni davamlılıqla təminat. Bu arxitektura təsadüfi deyil, struktur xarakter daşıyır və Azərbaycanın indiki idarəetmə modelinin əsasını təşkil edir.

Eyni dərəcədə vacib məqam hökumətin maliyyə nəzarəti və bazar tənzimləməsinə yönəlmiş siyasətidir. Bank sektorundakı islahatlar, Mərkəzi Bankın nəzarət mexanizmlərinin gücləndirilməsi, spekulyativ riskləri önləmək üçün ixtisaslaşmış qurumların yaradılması dövlətin ictimai marağın qoruyucusu roluna inamı nümayiş etdirir. Bu, sərhədsiz bazarlara qarşı solun skeptisizmi ilə və iqtisadiyyatın cəmiyyətə xidmət etməli olduğu prinsipilə üst-üstə düşür. Fiskal intizamın gücləndirilməsi, antiinhisar mexanizmlərinin genişləndirilməsi və dövlət müəssisələrində korporativ şəffaflığın təşviqi dövlətin kapital ilə cəmiyyət arasında balans yaradan güc kimi çıxış etdiyini göstərir. Bu siyasətlərin cəmi, iqtisadi bərabərliklə strateji suverenliyi birləşdirən vahid inkişafçı-dövlətçi çərçivə yaradır. Miqyas və məzmun baxımından, Azərbaycanın iqtisadi trayektoriyası iqtisadi spektrin sol cinahında, lakin sosial dəyərlər baxımından sağ mövqedə dayanır.  Bu isə turbulent dövrdə ölkənin ideoloji orijinallığını formalaşdıran əsas sintezdir.

YAP-ın mədəni konservatizmi və siyasi ənənəçiliyi milli birliyi, mənəvi nizamı və Azərbaycan kimliyinin qorunmasını prioritetləşdirən siyasətlərdə özünü aydın göstərir. Partiyanın ailə dəyərlərinə verdiyi xüsusi önəm onun sağ yönümlü sosial fəlsəfəsinin mərkəzində dayanır. Ailə təkcə fərdi seçim deyil, həm də millətin mənəvi və demoqrafik dayağı kimi qəbul edilir. Dövlət siyasəti gənc ailələr üçün mənzil güzəştləri, analıq məzuniyyətinin səxavətli müddətləri kimi solçu alətlərlə ailə institutunu möhkəmləndirir. Təhsil proqramları və media siyasəti vətənpərvərlik, yaşlılara hörmət, etik davranış və vətəndaş məsuliyyəti kimi dəyərləri təşviq edir. Bu tədbirlər sağ ideologiyanın əsas prinsipi olan mənəvi birliyin milli gücün təməli olduğu anlayışına tam uyğundur. YAP-ın mədəni konservatizmi nostalji simvolizmdən deyil, modernləşməni mənəvi davamlılıq üzərində möhkəmləndirən dövlət fəlsəfəsindən qaynaqlanır.

Bütün bu iqtisadi, sosial və mədəni reallıqlar fonunda aydın olur ki, YAP-ın illərdir davam edən “mərkəz-sağ” özünüifadəsi artıq partiyanın ideoloji incəliyini əks etdirmir. Partiya inkişafçı dövlətçilik çərçivəsində fəaliyyət göstərir. Bu, qtisadi məzmununa görə sol, mənəvi və siyasi istiqamətinə görə sağ doktrinadır. Bu sistemi köhnəlmiş ideoloji terminlərlə təsvir etmək onun orijinallığını kölgədə qoyur və intellektual gücünü azaldır. YAP-ın ideoloji spektrdə öz mövqeyini yenidən ifadə etməsi kosmetik dəyişiklik deyil, ideoloji aydınlıq aktıdır. Bu Azərbaycanın dövlət rəhbərliyində bərabərliklə suverenliyin unikal sintezini yaratdığını qəbul etməkdir.